Hoe God verdween uit Jorwerd

Hoe God verdween uit Jorwerd: Een Nederlands dorp in de twintigste eeuw is 'n boek oor die sosio-ekonomiese loop van die Friese dorp Jorwert (volgens die Friese spelling) tussen 1945–1995, geskryf deur Geert Mak. Die skrywer stip die oorsake van die ontvolking, vervreemding, die versaking van die landbou en stagnering van die dorp se ekonomie. Mak vertel deur middel van anekdotes hoe hierdie dorpie, met 'n skamele aantal inwoners van onder 'n duisend, nie kon tred hou met die modernisering of wisselende regeringsbeleide nie en hoe die dorpie in 1995 slegter daaraan toe was as op sy hoogtepunt in die middel-1800's. Boonop is Jorwert ook sy kenmerkende plattelandse kultuur kwyt.

Hoe God verdween uit Jorwerd Een Nederlands dorp in de twintigste eeuw
Skrywer	Geert Mak
Omslagontwerper	Marjo Starink
Land	Nederland
Taal	Nederlands
Onderwerp	Globalisering, godsdiens, sekularisering, gentrifikasie, "biografie van 'n dorp"
Genre	Niefiksie
Uitgewer	Uitgeverij Atlas als onderdeel van Uitgeverij Contact Amsterdam/Antwerpen
Uitgegee	Oktober 1996
Bladsye	290
ISBN	90-254-0877-X
Letterkunde-portaal

Agtergrond en die ineenstorting van die landboubedryf

Jorwert was vóór die spooraanleg vanuit Rusland (wat goedkoop graan na Wes-Europa vervoer) so te sê veilig, 'n afgesonderde en selfstandige wêreld. Gemengde sowel as wisselboerdery op die tradisionele manier (bestaansboerdery) was dus veilig. Die dorp en kerk is deur die plaaslike boere ondersteun.

Die veranderinge het snel begin toetree na afloop van die Tweede Wêreldoorlog, toe die melkmasjien sy verskyning maak. Die melkmasjien het die melkmeisies oorbodig gemaak en meer melk kon so geproduseer word op 'n skoner en higiënieser wyse. Terselfdertyd was daar ook melktenke, wat beteken het dat die melkafleweringsvoertuie, wat daagliks melk onmiddellik na die afsetpunte moes vervoer, nou oorbodig was. Met die oopmaak van Pandora se doos, kom ook ander "moet-hê" tegnologieë op die mark, sodat deur meganisering toenemend minder arbeiders benodig word. Waar 'n Fries in hierdie streek nooit sou droom om geld te leen nie, het dit nou die norm geword. En wanneer die gevorderde tegnologieë onklaar raak, en die dorp se nutsman dit nie kon herstel nie, was hy genoodsaak om duurder spesialiste in te roep. Verder was die produksie van die kleinboer eenvoudig te gering om vir die herstelkoste van die masjinerie te kompenseer.

Dwarsoor Nederland was die regering aanvanklik nie skaam om landbousubsidies links en regs uit te deel om die Nederlandse boere 'n winshupstoot bo ontwikkelende lande te gee nie. Die voorwaarde was natuurlik dat hierdie subsidies produktief gebruik moes word vir die infrastruktuur en uitbou van die boerdery. Hierdie landbousubsidies het tot 'n landwye oorproduksie van melk gelei. Saam met die oorproduksie en daling van die melkprys (tot nadeel van die boer weens die produksiekostes wat hoog was), was daar ook die oorproduksie van dieremis, waarmee die omgewingsaktiviste glad nie gediend was nie. 'n Melkkwota en miskwota is toe op die wetboek geplaas. Die kleinboer het dit moeilik gevind om by al hierdie reëls en doolhof van regulasies te hou, terwyl die super- of megaboer (met sy prokureurs, adviseurs, ens.) dit skaars kon voel. Die melk en mis is saans (in die geheim) bloot na ander plase vervoer en boonop was die superheffing ook nie vir die superboer 'n onoorkomlike probleem nie.

Die Nederlandse regering het vrede gehad met die kleinboere se gesmeek en gesoebat om die hersiening van die wetgewing – want meer plaasgrond sou sodoende staatsgrond word, waaronder bruikbaar vir die vergroening, oftewel verwildering of "rehabilitasie" tot woude of natuurlike habitat om die ekobewustes te paai. Uiteindelik het die Jorwertse kleinboere een na die ander geknak onder die druk van mededinging met superboere, asook onder goedkoop invoere. Hulle het op welsynsubsidies begin leef want boerdery was nie meer lonend nie. Die lappies grond het bloot braakland geword.

Instorting van die handel, demografie en kultuur

Soos die voertuig, spesifiek die motor, na Jorwert gekom het, het meer mense groter en nabygeleë sentra (veral die winkelgroep Miro) besoek. Gepaardgaande hiermee het meer materialistiese en wêreldlike smake die inwoners geval. As sodanig het hulle die plaaslike winkels nie eintlik meer ondersteun nie. Die inwonertal was ook te min om voorraad by dosyne te kon bestel. Deels het daar 'n onderliggende wrewel tussen die dorpse winkeliers teenoor die dorpenaars ontstaan, veral diegene wat nog op hul skuldboeke was. Daar kom egter 'n effense ekonomiese opgang met stedelinge uit die Randstad en elders wat in die 1970's 'n rustiger plekkie op die platteland kom soek het (in die verlandelikingsjare), weg uit die stadsgemaal. Die stedelinge het gewissel tussen dié wat afsydig van die dorpenaars geleef het, tot diegene wat ten volle geïntegreerd wou raak. Die oudstedelinge was meestal gekant teen vooruitgang en ontwikkeling (om te voorkom dat 'n ersatz-Randstad ontstaan, wat die platteland se karakter sou skaad), terwyl die oorspronklike dorpenaars gevoel het 'n mens kan nie bloot "in beervelle bly voortleef" nie. Later, soos nuwe futuristiese en modernistiese huise soos 'n seer verrys en uitgestaan het, die huispryse begin klim het, maar ook verkope wat na bewering onderduims aan ontwikkelaars sou geskied, was die dorpenaars en boere veral oor laasgenoemde woedend. Die meerderheid het gevrees dat die erfpryse onbekostigbaar vir hul kinders sou word (of deur vreemdelinge uitgekoop sou word) en het daarom beslis dat ontwikkeling maar eerder gestuit moes word. Die meerderheidstem het gewen. Geen inkommer (uit die stad) is toegelaat om 'n tweede huis in Jorwert te besit as hy/sy reeds in die stad een het nie. Alles het goed gegaan tot met die insinking van die huismark, met minder stedelinge wat daar indirek in die ekonomie sou wou belê.

Dit was nie alleen die kontak met die inkommers en uitry na die stad wat die dorpse kollektivisme ondermyn het nie. Die gemeenskaplike gehegtheid is ook verbrokkel deur die "goue kalf" in die binnekamers van die dorpshuise: die internasionale televisie, soos CNN. Met die koms van die televisie vergader ook minder mense by mekaar saans tydens sosiale geleenthede. Individualisme, die verskuiwing van die kwantitatiewe bo die kwalitatiewe (d.w.s. meer besittings (verbruikerisme) bo die gehalte besittings), alternatiewe leefwyses (wat ook nou aanvaarbaar gevind is), hedonisme en die ingesteldheid op "nut" het al meer na vore getree. Die reëlmatigheid waarmee ook die merk ('die mark', die kermis), jaar na jaar tot op die letter beplan, opgevoer en uitgevoer is, kwyn: die jonges wou nie meer hul vakansieplanne vir die saak kanselleer of skuif nie. Klein dingetjies, soos die genderrolle wat deur die mans en vroue onderskeidelik vertolk word, is bevraagteken. Met elkeen wat in sy eie belang begin leef het, het die sluimerende wantroue in die dorp se steun begin ontwaak.

Soos die boerderybedryf en handel begin agteruitgaan het, het die kinders van die inwoners verder studeer en die wyk gekies stad toe vir 'n beter toekoms. In 1951 stort die kerktoring in, en daarop volg die sluiting van die slagter en die poskantoor, die smid staak sy werk en so ook die boere. Ook sluit ander kruidenierswinkels hul deure.

Met die internasionale handel en sommige inwoners wie se kinders oorsee woonagtig is, is die inwoners genoop om buitekant Jorwert se gesigseinder te dink. In die plaaslike kafee of kroeg weet die ouer garde ook nie meer wat om met rekenaartegnici en ander witboordjieambagte (wat op die platteland bly, maar in die stad werk) te gesels nie. Misdaad begin ook toeneem soos dit vanaf die Randstad uitkring platteland toe – die Jorwerters sluit bedags hul deure, téén die jarelange buurmanskap waar enige Fries ongeërg 'n ander se huis kon binnestap.

Die rol van die nasionale en internasionale drukpers en hoofstroommedia het ook die gewoonte (tot in die 1950's) om mondelingse oorvertellings van die een geslag na die volgende 'n finale nekslag toegedien. Mak skryf dit ook deels toe aan die gebrek aan gemeenskaplike tydverdryf (soos wanneer plaasarbeiders die wintermaande en eentonige arbeid probeer verdryf). Nederlandse woorde het ook die Friese taal stadig begin verdring.

Van die ander tradisies wat verdwyn het is:

Aparte rouwkleding – tot in de jaren vijftig normaal – was in onbruik geraakt. Het plechtig 'aanzeggen' van een sterfgeval werd in dezelfde periode gestaakt. Tot in de jaren zestig zaten vóór in de Jorwerter kerk vrouwen met achttiende-eeuse oorijzers, het hoofd verstopt onder de kanten floddermutsen. Daarna was dat soort attributen alleen in musea en antiekzaken te zien. Tot de Tweede Wereldoorlog werden op de Jorwerter merke nog geregeld de 'skotse trije' en de 'iispolka' gedanst... Maar na de oorlog – er was een jaar geen merke gevierd – was dat voorbij. De traditionele volksdansen werden alleen nog opgevoerd als toneelstukjes, door speciaal daarin getrainde groepen. - p. 245

Hoe God verdwyn uit Jorwert

Hierdie hoofstuk plaas veral klem op die modernisering, wat die Friese van Jorwert grotendeels gesekulariseer het. Ironies genoeg is die egte ateïste juis op die platteland gevind, omdat daar gedurig gepraat of gefilosofeer is oor God. In die stad egter nie. Soos die boere deur die wetenskap en tegnologie spreekwoordelik eensklaps die god van hul eie plaaswêreld geword het, maar veral sterk beïnvloed is deur die stedelike gewoontes van die Randstad, is godsdiens nie meer as relevant beskou nie. Dit was vroeër wel anders:

Als een stadsbewoner op het platteland verzeild raakt kan het bijna niet anders, of hij word getroffen door de rol van de godsdienst. In de grote stad speelde religie aan het einde van de eeuw nauwelijks meer een rol, in Jorwerd was het percentage van de bevolking dat iedere zondag naar de kerk ging, ondanks de enorme terugloop, nog altijd niet te verwaarlozen. En zo was het in de meeste dorpen. - p. 112

Tog ontken Mak dat godsdiens tans geen sin meer in Jorwert het nie (p. 283): In die zin was het platteland ook stad geworden: alles was onder controle, alles had men in de hand. Maar godsdienst speelde in dit dorp nog altijd een belangrijke rol, net als burenhulp, de andersoortige omgang tussen ouderen en jongeren en een aantal andere dorpse waarden. En het was opvallend hoe snel ook nieuwkomers uit de stad zich daaraan aanpasten – en daar wellicht ook naar zochten.

Vertalings

Hoe God verdwyn uit Jorwerd is in Frans, Duits en Engels vertaal. Die Duitse weergawe word in 1999 gepubliseer en is vertaal deur Isabelle de Keghel, met die naam: Wie Gott verschwand aus Jorwerd: Der Untergang des Dorfes in Europa. Die Engelse vertaling volg 'n jaar later en heet bloot: Jorwerd. Die vertaler is Ann Kelland. In 2005 volg die Franse vertaling deur Pierre-Jean Brassac met die naam Que sont devenus les paysans?.