Insekdoder

Insekdoders is chemiese middels wat ontwikkel is om insekplae te beheer.

Insekdoder word op kasjoeneutbome in Tanzanië gespuit

Vroeër jare

Insekteplae teister die landbouer van Suid-Afrika reeds sedert die vroegste tye, en Jan van Riebeeck het gou gevind dat hy nie groente kan verbou sonder om insekte te bestry nie. Op 9 Februarie 1653 teken hy in sy dagregister aan dat die sprinkane so volop soos sneeuvlokkies is en ’n groot bedreiging vir die tuine inhou.

Van Riebeeck het geen insektedoders gehad om die sprinkane mee te bestry nie en jare lank moes die boer weerloos toesien hoe hordes sprinkane soos onweerswolke aankom en sy gesaaides en weiding verwoes. Benewens die sprinkane het die boere ook te kampe gehad met insekte soos ruspes, kewers en plantluise wat sy oeste verniel het, maaiers wat sy skape aangeval en muskiete en tsetsevlieë wat siektes oorgedra het. Om hierdie skadelike en gevaarlike plae te bestry, het die mens insektedoders ontwikkel.

Hoe werk insektedoders?

Die anorganiese gifstowwe soos die arseenverbindings is almal maaggiwwe. Die gif beland saam met die insek se voedsel in die maag, waarvandaan dit die hele liggaam vergiftig. Die organiese middels is maag – sowel as kontakgiwwe. Hulle maak nie alleen insekte dood wanneer hulle saam met voedsel ingeneem word nie, maar kan insekte bloot by aanraking doodmaak.

Hulle dring die liggaam deur die huid binne en beskadig die senuweestelsel. Middels soos Parathion het ook ’n berokingseffek en vergiftig die insek deur die asemhalingstelsel. Gifstowwe soos metiel-bromied, waterstof-sulfied, en koolstofbi-sulfied is baie vlugtig en word uitsluitlik as berokingsmiddels gebruik. Alle insektedoders moet met die grootste versigtigheid gehanteer en alleen volgens die voorskrifte op die etiket gebruik word.

Drie groepe

Insektedoders kan volgens hul herkoms in drie groepe ingedeel word, nl. anorganiese, natuurlike organiese en sintetiese organiese middels.

Anorganiese insektedoders

Hierdie groep sluit verbindings in soos loodarsenaat, kalsiumarsenaat, natriumfluoried en swawel. Tot enkele dekades gelede is die anorganiese middels baie algemeen gebruik, maar vandag is hulle tot hoë mate deur die organiese middels vervang. Loodarsenaat is gebruik vir die bestryding van die lastige kodlingmotplaag van vrugtebome. Kalsiumarsenaat word vandag nog gebruik vir die bestryding van wingerdkalanders. Swawel is vroeër baie gebruik vir die beheer van mytplae, maar vandag word dit hoofsaaklik as swamdoder ingespan. Sommige van hierdie middels is delfstowwe, maar die meeste word sinteties vervaardig.

Natuurlike organiese insektedoders

Hulle kom in die natuur in plante en as olies voor. Die bekendste insektedoders van plantaardige oorsprong is nikotien (uit tabak) en piretrum (uit krisante). Laasgenoemde word vandag baie in aërosolkannetjies gebruik omdat dit insekte vinnig uitklop, maar nie giftig is vir mense nie. Olies word gewoonlik gebruik om plae te bestry wat op vrugtebome oorwinter, bv. dopluise.

Sintetiese organiese insektedoders

Verreweg die meeste insektegiwwe wat vandag gebruik word, behoort tot hierdie groep, hoewel die meeste daarvan maar sedert 1947 ontwikkel is. Die eerste en bekendste insektegif van hierdie groep is DDT. Eienaardig genoeg is dit reeds in 1874 deur die Duitse skeikundige Zeidler berei, maar hy het nie besef dat dit doeltreffend teen insekte gebruik kan word nie. Hierdie ontdekking is eers in 1939 deur die Switserse skeikundige Paul Müller gedoen en die prestasie het hom in 1948 die Nobelprys besorg. DDT is die afkorting vir dichloor-difenieltrichlooretaan.

Met behulp van hierdie insektegif kan siekte-oordraers soos muskiete, vlieë en luise doeltreffend bekamp en die beskadiging van eetbare gewasse deur insekte voorkom word. Ongelukkig het baie insektesoorte later weerstand teen hierdie middel ontwikkel. Die ontdekking van DDT is opgevolg deur 'n groot en geslaagde soektog na nuwe insektedoders en middels soos BHC, Dieldrin, Parathion, Mercaptothion, Metasystox, Rogor en Carbaryl is ontwikkel. Sommige van hulle, bv. Metasystox en Rogor, is sistemies van aard, d.w.s. hulle word deur die plantsappe opgeneem en na ander dele van die plant versprei.

Bronnelys

• KENNIS, 1980, ISBN 0-7981-0823-1, volume 1, bl. 199

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Insekdoder.