Jan van Riebeeck

Johan Anthoniszoon (Jan) van Riebeeck (Culemborg, 21 April 1619 – Batavia, 18 Januarie 1677), was die stigter van die eerste kolonie in Suid-Afrika in opdrag van die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie (VOC). Sy stigting by die Kaap die Goeie Hoop groei tot die Kaapkolonie, die Unie van Suid-Afrika en uiteindelik die Republiek van Suid-Afrika.

Jan van Riebeeck
Jan van Riebeeck uit die skildery De Stichter deur E.C. Godée Molsbergen.
1ste Kommandeur van die Nederlandse Kaapkolonie
Ampstermyn 6 April 1652 – 6 Mei 1662
Voorafgegaan deur	Amp geskep
Opgevolg deur	Zacharias Wagenaer
Persoonlike besonderhede
Gebore	Johan Anthoniszoon van Riebeeck 21 April 1619 Culemborg, Gelderland, Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande
Sterf	18 Januarie 1677 (op 57) Batavia, Nederlands-Indië (tans Indonesië)
Eggenoot/-note	Maria de la Quellerie
Kind(ers)	Abraham van Riebeeck 7 andere
Religie	Nederduits Gereformeerde Kerkfamilie
Lojaliteit	Nederland

Lewensloop

Dié portret, wat op banknote afgebeeld was, is waarskynlik dié van Bartholomeus Vermuyden en nié van Jan van Riebeeck nie.

Van Riebeeck word groot in Schiedam as die seun van ’n dokter en trou daar met Maria de la Quellerie op 28 Maart 1649. Sy sterf in Malakka op 2 November 1665.

Van Riebeeck vul al vanaf 1639 ’n aantal poste by die VOC: eerste vertoef hy in Batavia as doktersassistent, waarna hy Japan besoek. Sy belangrikste pos was as hoof van die handelspos in Tonkin, Viëtnam, maar hy word teruggeroep nadat dit aan die lig kom dat hy homself aan privaathandel skuldig gemaak het. In 1648 doen Van Riebeeck aan boord van De Coninck van Polen in Tafelbaai aan. Die skip was deel van die retoervloot onder vlootvoog Wollebrand Geleynsz de Jong wat van 8 Maart tot 3 April aldaar vertoef het om die bemanning van die Nieuwe Haerlem af te haal. In 1651 word hy uitgestuur om ’n verversingstasie in te rig by die Kaap die Goeie Hoop aan die suidpunt van Afrika. Op 24 Desember 1651 het Van Riebeeck met sy vlagskip, die Drommedaris, en nog twee ander skepe, die Reiger en die Goede Hoop, uit die hawe van Texel vertrek.

Op Saterdag 6 April 1652 land Van Riebeeck in Tafelbaai, plant die vlag van die VOC en kies die plek waar die Fort de Goede Hoop opgerig moet word, die eerste Nederlandse nedersetting aan die Kaap. Van Riebeeck en sy 90 koloniste (onder wie agt vroue is) lê tuine aan om vrugte en groente te verbou om die VOC-skepe wat by die kolonie aandoen, mee te kan voorsien. Vars vleis word verkry deur middel van ruilhandel met die plaaslike Khoikhoi-stamme, wat deur die Nederlanders Hottentotten genoem word.

Van Riebeeck was die regte persoon vir die groot, moeilike taak om 'n halfwegstasie aan die Kaap de Goede Hoop te vestig. Hy was 'n rustelose, energieke mens met groot werksvermoë. Sy opdragte het hy so stiptelik moontlik uitgevoer en alle take met optimisme aangepak. In Maart 1653 kon hy reeds aan die retoervloot vars produkte verskaf - ten spyte van talle terugslae.

Van Riebeeck kon een groot vraagstuk egter nie oplos nie: die verversingspos kon nie genoeg graan produseer om selfs in eie behoefte te voorsien nie, en die VOC moes dit in die beginjare steeds onderhou. Dit was juis die graantekort wat die kommandeur een van sy groot dienste aan Suid-Afrika laat bewys het. Op sy aandrang is vryburgers in 1657 ingestel. Hulle was mense wat nie in diens van die VOC was nie, maar privaat geboer het. Daardeur het die karakter van die Kaap van 'n verversingspos in 'n kolonie verander en is die grondslag gelê vir die ontwikkeling van 'n nasie.

Op 17 Desember 1652 ontdek Van Riebeeck die komeet C/1652 Y1, die eerste komeet wat in Suid-Afrika ontdek is.

Van Riebeeck bly die leier van die kolonie vir 10 jaar tot 7 Mei 1662, toe hy na sy nuwe amp in Batavia vertrek. Hy is deur Zacharias Wagenaer opgevolg as kommandeur van Kaap die Goeie Hoop.

Sy geboortehuis in Culemborg huisves tans ’n eiendomsagentskap.

Nalatenskap in Suid-Afrika

Jan van Riebeeck se wapenskild

Jan van Riebeeck is van kulturele en geskiedkundige betekenis vir Suid-Afrika. Hy word deur die Afrikaners as die grondlegger van die Afrikanervolk beskou. Dit het onder meer uiting gekry in die feit dat sy gesig op posseëls en die Suid-Afrikaanse banknote en munte verskyn het van die 1940's tot 1993 toe die Suid-Afrikaanse Reserwebank die Suid-Afrikaanse geld na ’n apolitiese ontwerp van fauna en flora van die verskillende streke verander het. Die beeld wat op die Suid-Afrikaanse banknote gebruik was, is waarskynlik nie dié van Van Riebeeck nie, maar van Bartholomeus Vermuyden.

6 April was voor 1994 in Suid-Afrika bekend as Van Riebeeckdag en is later herdoop tot Stigtingsdag, maar nadat die ANC die regering oorgeneem het, is die dag as 'n vakansiedag laat vaar. Sy beeld verskyn op geen amptelike posseëls of geldstukke meer nie, maar in Adderleystraat in Kaapstad staan nog 'n standbeeld van hom en sy vrou.

Die wapen van die stad Kaapstad is gebaseer op die Van Riebeeck-familiewapen.

Baie Suid-Afrikaanse dorpe, stede en strate is na hom vernoem. Riebeek-Kasteel is een van die oudste dorpe in Suid-Afrika en is 75 km vanaf Kaapstad geleë in die Riebeek-vallei saam met Riebeek-Wes, 'n susterdorp.

Hoërskool Jan van Riebeeck is ’n Afrikaanse hoërskool in Kaapstad.

Vryburgers

Teen die einde van 1652 was daar reeds 'n florerende tuin, en vee is by die Khoi geruil. Toe die eerste retoervloot uit Batavia in Maart 1653 die Kaap aandoen, kon Van Riebeeck hulle dus van genoeg vars voorrade voorsien. Die ideaal om die Kaap selfversorgend te maak, kon egter in die heersende omstandighede nie verwesenlik word nie. Die eerste koringlande is deur die wind verniel, rys kon nie met sukses gekweek word nie (groot hoeveelhede rys moes ingevoer word), die uitvoer van robbevelle was nie geslaag nie en geen minerale rykdomme is in die Kaap gevind nie.

Boonop was die amptenare onder hom onwillig om ekstra werk te verrig waaruit hulle self geen voordeel sou put nie. Reeds in sy eerste brief aan Batavia (die Kaap het onder die gesag van die Raad van Indië geval) het Van Riebeeck voorgestel dat VOC-amptenare aan die Kaap toegelaat word om 'n stuk grond vir eie gewin te bewerk. Hy het voorgestel dat vryburgers uit Nederland of die Ooste ook vir die doel gebruik kon word. Namate die getal inwoners aan die Kaap toegeneem het (in 1658 was daar reeds 189) en die uitgawes vir hul onderhoud gestyg het, het die VOC om ekonomiese redes meer aandag aan Van Riebeeck se voorstelle geskenk. In ‘n brief van 12 Oktober 1656 het hulle hom opdrag gegee om 8 tot 10 mans vry te stel en te laat boer in die hoop dat dit sou help om die Kaap selfversorgend te maak. In Februarie 1657 het Van Riebeeck 9 vrybriewe uitgereik. Die vryburgers is in 2 groepe ingedeel: een groep onder leiding van Steven Jansz van Wageningen en die ander onder leiding van Harman Remajenna. Hulle het elk 'n stuk grond aan die Liesbeeckrivier (indertyd bekend as die Amstel) ontvang.

Die vryburgers moes hul produkte teen 'n vasgestelde prys aan die VOC verkoop waarmee in die behoeftes van sowel die vlote as die inwoners van die Kaap voorsien moes word. Oorblywende produkte kon hulle onder mekaar verhandel of na Batavia uitvoer. Hulle kon hul inkomste aanvul deur jag, visvangs, biermakery en deur varke en pluimvee aan te hou. Die implemente wat hulle op krediet van die VOC ontvang het, sou die eerste 3 jaar gratis deur die VOC in stand gehou word.

Tydens kommissaris Rijckloff van Goens se besoek in Maart/April 1657 is die tiende vrybrief uitgereik en in 1658 was daar reeds 15 vryburgers. Van Goens het daarop gewys dat die amptenare nie dieselfde voorregte as die vryburgers moes geniet nie omdat laasgenoemde as gevolg van die mededinging dan nie 'n bestaan sou kon maak nie. Konflik tussen die amptenare en vryburgers het egter spoedig 'n groot rol in die geskiedenis van die Kaap gespeel.

Die uitreiking van die vrybriewe was 'n belangrike gebeurtenis in die geskiedenis van Suid-Afrika omdat die aard van die verversingspos daardeur verander is. Dit was die begin van 'n permanente Blanke bevolking wat weens aanwas ook onvermydelik tot gebiedsuitbreiding gelei het. Die instelling van vryburgers het 'n wysiging in die samestelling van die Kaap se bestuursliggaam, die Politieke Raad, geverg. Die Raad, wat bestaan het uit die skeepskapteins met Van Riebeeck as voorsitter, het vir die eerste keer aan boord van die Drommedaris byeengekom.

Nadat die kapteins die Kaap verlaat het, het die Politieke Raad bestaan uit die kommandeur, die sekunde, die fiskaal, die bevelvoerder van die garnisoen (eers 'n korporaal, toe 'n sersant en later 'n kaptein) en 'n sekretaris. Laasgenoemde het egter nie stemreg gehad nie.  As verteenwoordiger van die vryburgers is Steven Jansz van Wageningen as die eerste burgerraad aangestel. Dit was in ooreenstemming met die VOC se beleid dat 'n beskuldigde altyd deur 'n lid van sy eie klas op die regsbank verteenwoordig moes word.

Later is Hendrik Boom, die hooftuinier wat intussen ook 'n vryburger geword het, as tweede burgerraad aangestel. Elke jaar het een van die 2 burgerrade afgetree en hy is dan vervang deur een wat deur die Kommandeur aangestel is. Die vryburgers se boerdery het die astrantheid van die Hottentotte, veral die Kaapmans of Goringhaikwas, laat toeneem. Van Riebeeck het uit die staanspoor met die Khoi ruilhandel gedryf, maar reeds in 1653 het konflik ontstaan toe Herry, die tolk en leier van die Strandlopers, feitlik al die nedersetting se vee gesteel het.

Die verhoudings het gespanne gebly en Van Riebeeck het uiteindelik in oorleg met Van Goens op 'n beleid van gebiedskeiding besluit. In Mei 1659 het die burgers 'n petisie aan Van Riebeeck oorhandig waarin hulle optrede teen die Khoi geëis het. Die Khoi het nie net hul vee gebuit nie, maar ook hul boerderygereedskap gesteel. Nadat een van die vryburgers deur die Kaapmans vermoor is, het 'n hele reeks skermutselings met die Khoi ontstaan wat eers in April 1660 beëindig is.

Van Riebeeck is in 1662 deur die VOC na Batavia verplaas en het die Kaap op 7 Mei op die skip Mars verlaat. Met sy aankoms in Julie 1662 was daar vir hom geen werk in Batavia nie en hy het eers in September sitting in die Raad van Justisie verkry.

Kort daarna is hy as ‘n goewerneur van Malakka aangestel, waar sy vrou en dogter Joanna hom aan die einde van 1664 ontval het. Hy het versoek om na Nederland gerepatrieer te word, maar het in November 1665 die pos van sekretaris van die Raad van Indië aanvaar. Hy het die pos tot met sy dood op 18 Januarie 1677 beklee. Hy is op 10 Maart 1667 met Maria Scipio getroud en een seun, Joan, is uit die huwelik gebore.

Jan van Riebeeck se gebed (1652)

Jan van Riebeeck land in Tafelbaai in April 1652.

Barmhartige, genadige God en hemelse Vader, volgens u goddelike wil is ons geroep om die sake van die Verenigde Nederlands Geoktrooieerde Oos-Indiese Kompanjie hier aan die Kaap die Goeie Hoop te bestuur. Met hierdie doel voor oë is ons met ons Raad in u heilige Naam vergader om met die Raad se advies sodanige besluite te neem waarmee ons die Kompanjie se belange die beste kan bevorder. Ons is hier om die wet te handhaaf en om, as dit moontlik is, onder hierdie wilde en onbeskaafde mense u ware gereformeerde Christelike leer voort te plant en bekend te maak tot lof van u heilige Naam en tot voordeel van die wat oor ons regeer. Hiertoe is ons sonder u genadige hulp allermins in staat. Daarom bid ons U, allerhoogste Vader, dat U met u vaderlike wysheid by ons sal bly. Ons bid dat U self leiding in ons vergadering sal gee en ons harte so verlig dat alle verkeerde hartstogte, tweedrag en ander dergelike gebreke van ons geweer sal word sodat ons harte van alle menslike hartstogte skoon sal wees. Laat ons gemoedere so ingestem wees dat ons in ons beraadslaging niks anders beplan of besluit nie as dit wat mag strek tot grootmaking en lof van u allerheiligste Naam en tot diens van die wat oor ons regeer. Laat ons nie in watter mate ook al op eie voordeel of winsbejag let nie, maar net op die uitvoering van ons opdragte en dit wat vir ons saligheid nodig is. Ons bid en vra dit in die Naam van u geliefde Seun, ons Heiland en Saligmaker, Jesus Christus … wat ons leer bid het: Ons Vader wat in die hemel is, … Amen

Die Gelofte van Jan van Riebeeck, 6 April 1654

Hier volg die gelofte van Jan van Riebeeck:

Waar dit vandag die tweede verjaardag is van die dag waarop ons deur die HERE gelei, met die skepe Drommedaris, Reyger en De Goede Hoop hier ter plaatse behoue aangeland het om hierdie vesting en kolonie na die bevel van ons here en meesters Here XVII – die Direkteure van die VOC te bou en te bestendig, en opgelet dat God die HERE alle sake tot vandag toe met vele seëninge voorspoedig en na wense laat verloop en laat slaag het, daarom het ons besluit, en ook vir die eerste keer begin om hierdie dag, die 6de April, tot eer van God met danksegging te vier en vir altyd tot 'n vasblywende dank- en biddag in te stel, sodat daarby die weldade van die HERE wat aan ons bewys is, deur ons nakomelinge nooit vergeet mag word nie, maar altyd tot eer van God in gedagtenis en herinnering gehou sal word.

Sien ook

• Jan van Riebeeck-standbeeld
• Lys van kommandeurs en goewerneurs van die Kaapkolonie
• Stigtingsdag
• Vigiti Magna

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 22 - 26
• The Afrikaners, biography of a people – Hermann Giliomee
• KENNIS,  vol 8, 1980, bl. 1474-1475, ISBN 0 7981 0830 4

Eksterne skakels

Voorafgegaan deur —

Kommandeur van die Kaap de Goede Hoop 7 April 1652 – 6 Mei 1662

Opgevolg deur Zacharias Wagenaer