Wikipedia

Verenigde Oos-Indiese Kompanjie

Die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie (destyds Vereenigde Oostindische Compagnie, algemeen afgekort as VOC) was 'n organisasie wat in die 17de en 18de eeu die monopolie by die Nederlandse owerheid verkry het om handel te dryf met en vir die kolonisering van Asië. Die VOC word ook beskou as die eerste maatskappy wat aandele uitgegee het.

Vlag van die Amsterdamse Kamer van die VoC

Ontstaan en geskiedenis

wysig

Tot 1595 was handel met Oosterse speserye volledig in die hande van Portugal, wat vanaf 1498 seevaartroetes na Asië ontdek het. Kaarte en roetes is streng geheim gehou sodat Portugal in wese 'n monopolie op die handel behou het. Eers in 1592, met die terugkeer van Jan Huygen van Linschoten vanuit die Ooste, het die inwoners van die Nederlandse Republiek voldoende kennis verkry om self 'n ekspedisie van stapel te stuur. Tussen 1598 en 1601 word daar altesaam 15 ekspedisies met 65 skepe aangepak.

Nadat hulle besef dat Portugal en Engeland besig is om hulle te oortref met hierdie handel, besluit die Staten-Generaal, die parlement van die Nederlandse Republiek, in 1602 om al die bestaande ekspedisiemaatskappye te verenig, en reik aandele uit aan al die eienaars van die bestaande maatskappye. Hierdie nuwe maatskappy, gestig op 20 Maart 1602, was die VOC, en het bestaan uit ses kamers: Amsterdam, Middelburg, Enkhuizen, Delft, Hoorn en Rotterdam. Verteenwoordigers van die onderskeie kamers was saam bekend as die Here XVII. Die VOC het vele voorregte vanaf die regering verkry, soos die monopolie op die handel verby die Kaap die Goeie Hoop en die Straat van Magellaan, die reg om gebiede te besit, oorloë te voer en internasionale verdrae te sluit. Trouens het die VOC in Asië opgetree asof dit die Nederlandse staat was.

Teen die einde van die agtiende eeu lei korrupsie en wanbestuur tot bankrotskap van die VOC. Die Here XVII is in 1795 afgedank, en die VOC word vyf jaar later, op 1 Januarie 1800, formeel ontbind.

Monopolie

wysig

Die feit dat al hoe meer skepe Asië aangedoen het, het die vraag na en dus ook die prys van speserye skerp laat styg, terwyl die omvangryke invoere die prys in Europa laat daal het. Om drastiese winsvermindering te voorkom, het samewerking tussen die kompanjies wenslik geword. Die owerheid het ook belang daarby gehad dat die seevaart na Asië voortgesit moes word: dit sou 'n ekonomiese en militêre wapen teen die Portugese en hul bondgenote, die Spanjaarde, wees.

Die ekonomiese omstandighede het dus daartoe gelei dat samewerking tussen die kompanjies ontstaan het, veral deur die toedoen van die landadvokaat Johan van Oldenbarnevelt. Op 20 Maart 1602 is die Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) gestig. Die kompanjie het ook as die Oostindische Compagnie bekend gestaan. In 'n oktrooi van die State-Generaal is die organisasie van die VOC beskryf, sowel as die verhouding ten opsigte van die staat: die VOC het goedkeuring ontvang om forte te bou, soldate in diens te neem en verdrae te sluit.

Die vernaamste aspek van die oktrooi was die monopolie wat dit aan die VOC verleen het: geen ander instansie in Nederland sou toegelaat word om handel te dryf in die gebied oos van die Kaap die Goeie Hoop en wes van die Straat van Magellaan nie.

Organisasie

wysig
 
Wapens van die kamers van die VOC se bestuur, die kenteken van die VOC en die wapen van die Staten-Generaal van de Nederlanden - bo-op die ingang van die Kasteel die Goeie Hoop

In stede waar daar vroeër voorkompanjies was, is ʼn afdeling of kamer van die VOC gestig, naamlik in Amsterdam, Seeland (in Middelburg), Delft, Rotterdam, Hoorn en Enkhuizen. Die bewindhebbers wat vir die daaglikse hantering van sake verantwoordelik was, is deur die burgemeesters van die betrokke stede benoem. In die praktyk het dit daarop neergekom dat die bewindhebbers en die plaaslike owerhede dikwels uit dieselfde families gekom het en dus dieselfde belange gehad het.

Die sentrale leiding het berus by 'n kollege van 17 bewindhebbers waarvan die lede voor elke byeenkoms deur die bewindhebbers van die afsonderlike kamers uit eie geledere gekies is. Die samestelling van die kollege het dus steeds gewissel. Die sogenaamde Here XVII het twee of drie keer per jaar vir ʼn paar weke byeengekom en die aantal skepe wat na Asië gestuur moes word, die omvang van die uitvoer en die bestelling of "eis" aan die verteenwoordigers in Asië bepaal.

Hulle het ook riglyne opgestel vir die ekonomiese en staatkundige politiek wat hul bestuurders in Asië moes voer. Hierin is hulle bygestaan deur ʼn kommissie, die sogenaamde Haagse Besogne, wat ook uit eie geledere saamgestel is. Die VOC het ook 'n advokaat gehad wat die bewindhebbers as direksiesekretaris bygestaan en ʼn groot invloed op die verloop van sake uitgeoefen het. Die organisasie van die VOC het vir die byna twee eeue van sy bestaan feitlik onveranderd gebly.

Finansiering

wysig

Die VOC het oor ʼn kapitaal van byna 6,5 miljoen gulden beskik. Hierdie kapitaal sou nie soos vroeër na een ekspedisie aan die aandeelhouers uitbetaal word nie, maar eers na 'n periode van 10 jaar. Die winste op die kapitaal sou egter so spoedig moontlik uitgekeer word.

Daar is egter vroeg reeds van die beleid afgewyk: die kapitaal het tot aan die einde van die VOC se bestaan vas bly staan, en dividende is soms nie uitbetaal nie. Die State-Generaal het die bewindhebbers gesteun, en die protes van die magtelose aandeelhouers het op dowe ore geval. Die beleid was van groot belang vir die funksionering van die VOC, aangesien dit die bewindhebbers daartoe in staat gestel het om geld in reserwe te hou vir die uitbouing van hul aktiwiteite in Asië.

Die VOC het nogtans gereeld nuwe kapitaal van buite gelok. Dit is gebruik om in die voorjaar geld te bekom om skepe vir die komende seisoen toe te rus. Die sogenaamde antisipasiepenning is na die jaarlikse veiling in die herfs terugbetaal. Die stelsel het egter doodgeloop met die uitbreek van die Vierde Engelse Oorlog (1780), toe produkte uit Asië Nederland nie meer kon bereik nie. Oor die algemeen is aandele in die VOC as 'n veilige belegging beskou. Na die moeilike aanvangsperiode is ryk dividende opgelewer. Die dividende wat uitbetaal is, was nie altyd in ooreenstemming met die heersende ekonomiese situasie nie en is soms vergroot ten einde groter kredietwaardigheid te toon.

Bemanning

wysig
 
VoC skip de Phenix - vlagskip van Adriaan Roothaes. Hierdie beeld is 'n gedeelte van die beeld Kalme Zee deur Willem van de Velde de Jonge (1653).

Die skepe na Asië het Nederland jaarliks in drie periodes verlaat: om en by September (die kermisvloot, so genoem na aanleiding van Amsterdam se kermis wat in die maand gehou is), om en by Kersfees en in die voorjaar. Die skepe het nie altyd in vlote gevaar nie en die reis het meestal agt of nege maande geduur. Die retoervloot, wat Asië tussen November en Februarie in verskillende eskaders verlaat het, het in omstreeks Augustus in Nederland aangekom, en die veiling van die produkte uit Asië kon dan in die herfs plaasvind.

Die kamers van die VOC was belangrike werkgewers en van groot ekonomiese betekenis vir die hawestede waar hulle gevestig was. Die werf van die Kamer van Amsterdam was die grootste in die stad en het aan honderde mense werk verskaf. Nog meer mense het werkgeleenthede gevind op die skepe na Asië. Tussen 1600 en 1800 het ongeveer 1 miljoen mense na Asië gevaar, van wie slegs sowat 300 000 na Europa teruggekeer het.

Die migrasie het 'n merkbare invloed op Nederland en die aangrensende lande gehad. Nederland was nie daartoe in staat om alleen in die personeelbehoeftes van die VOC te voorsien nie. Baie Duitsers, Skandinawiërs en ander buitelanders is ook deur die VOC in diens geneem. Sommige van die VOC-amptenare was van goeie afkoms en het hulle aangesluit in die hoop dat hulle ryk sou word. Die meeste het egter tot die onderste lae van die bevolking behoort en het as matrose of soldate uitgevaar.

Die groot verskil tussen die aantal mense wat uitgevaar en die wat teruggekeer het, dui nie op groot verliese wat die VOC gely het nie, maar is juis 'n aanduiding van die mate waarin die bedryf in Asië toegeneem het. Die amptenare het hul dienstyd in Asië uitgedien en die skepe is ook daar opgebruik.

Die buitegewestes

wysig

Die organisasie in Asië is nie in 'n oktrooi vasgelê nie en die behoefte het spoedig ontstaan aan die totstandkoming van ʼn sentrale en permanente bestuur. In 1609 is 'n goewerneur-generaal aangestel (Pieter Both, ca. 1550-1615, was die eerste) wat saam met die Raad van Indië die oppergesag oor al die VOC se besittings in Asië uitgeoefen het. Die Kaap die Goeie Hoop het ook onder die gesag van die regering geval. Nadat Batavia (tans Djakarta) in 1619 gestig is, het dit die setel van die sogenaamde Hoë Regering geword. Batavia het ook as sentrale bergingsplek en versamelpunt van die Asiatiese handelsverkeer gedien.

 
De handelsloge van de VOC in Hougly in Bengalen - 'n skildery deur Hendrik van Schuylenburgh [nl].

In die loop van die 17de eeu het die VOC veral deur die toedoen van Jan Pieterzoon Coen (1587-1629, goewerneur-generaal van 1618 tot 1623 en van 1627 tot 1629) 'n groot imperium opgebou. Handelsposte is van Mokka in Arabië tot in Japan opgerig, onder meer ook langs die kus van Persië en Indië, die spesery-eilande (die Molukke) het in besit van die VOC gekom, en die kaneellande van Ceylon is by die Portugese afgeneem. Langdurige militêre optrede was soms nodig om Portugese en Engelse mededingers te verdryf.

Die bestuur van die gebiede was op dieselfde lees geskoei as die van Batavia, waaraan hulle ondergeskik was. In die loop van die 18de eeu het die VOC se besittings weer begin krimp en verskeie handelsposte het hul betekenis verloor. Op Java en Ceylon, daarenteen, is die VOC se gesag verder na die binneland uitgebrei. Ondanks die groot aantal mense wat na Asië gevaar het, het kolonisasie nêrens plaasgevind nie. Byna geen Europese vroue het op die skepe van die VOC na Asië gevaar nie, en baie van die soldate en handelspersoneel het binne 'n kort tydjie omgekom weens die ongesonde omstandighede of militêre optrede.

In dié opsig was die Kaap ʼn uitsondering. Die lang reis tussen Europa en Asië het die bevoorrading van die skepe met vars water en voedsel bemoeilik, en sterfgevalle onder die bemanning weens siektes soos skeurbuik was 'n algemene verskynsel. Aanvanklik is St. Helena as 'n verversingspos gebruik, maar die eiland se ligging het dit ontoereikend gemaak. Boonop het onverskillige matrose 'n klompie honde op die eiland agtergelaat, wat aangeteel en die varkbevolking uitgeroei het. Die gedagte om 'n verversingspos aan die suidpunt van Afrika te stig, het reeds vroeg in die 17de eeu ontstaan.

Sowel Nederlandse as Britse skepe het Tafelbaai gereeld aangedoen en dit onder meer as 'n soort primitiewe "poskantoor" gebruik. Eers na die stranding van die Haerlem (1647/48) is daar uitvoering gegee aan die gedagte om Tafelbaai as 'n verversingspos te gebruik, en Jan van Riebeeck het aan die einde van 1651 met die opdrag uit Nederland vertrek.

Handelsprodukte

wysig

Die Nederlanders in Asië het spoedig ontdek dat hulle aan die tussen-Asiatiese handel moes deelneem om die begeerde speserye in die hande te kry. Die kus van Coromandel (die suidooskus van Indië) het die "linkerarm" van die Molukke gevorm: speserye in die argipel kon net met katoenstof uit Indië gekoop word. Die katoenstof is op twee maniere bekom. Eerstens is dit gefinansier met behulp van die inkomste uit die monopolie wat die VOC sedert ongeveer 1660 in ʼn besondere groep speserye (neutmuskaat, foelie, kruie naeltjies) gehad het.

Die produkte het wel net 'n beperkte afsetmoontlikheid in Indië gehad, maar die winste daarop was besonder hoog. 'n Tweede finansieringsmiddel was silwer uit Japan, wat in Indië besonder gewild was. Die VOC het alleentoegang tot Japan gehad en sedert 1641 'n handelspos op die eiland Desjima by Nagasaki besit. Die Japanse silwer is met onder meer Chinese sy en Europese linne gekoop. Handel was egter nie net tot speserye, tekstiel en edelmetale beperk nie, maar die voordele wat die VOC in die handel met die produkte verwerf het, het die grondslag gevorm van sy unieke en magtige posisie omstreeks die middel van die 17e eeu.

Dit was toe selfs moontlik om vir die goedere vir die vaderland grotendeels uit die opbrengste van die tussen-Asiatiese handel te betaal. In die tweede helfte van die 17e eeu is die grondslag van die VOC se handel aangetas. Formosa (latere Taiwan) het in 1663 vir die VOC verlore gegaan, waardeur die handel met China bemoeilik is. In 1668 het Japan die uitvoer van silwer verbied, en die gouduitvoer, wat as alternatief moes dien, is in 1685 aan bande gelê.

Die uitvoer van edelmetale uit Persië, wat in omstreeks 1650 een van die belangrikste leweransiers van silwer was, kon nie vir die verlies vergoed nie. Die veranderings het plaasgevind juis in ʼn stadium toe die vraag na Indiese tekstiel in Europa toegeneem en silwer en goud soveel nodiger geword het om in die vraag te voorsien. In die eerste helfte van die 17de eeu was peper die belangrikste artikel wat uit Asië na Europa gestuur is, gevolg deur ander speserye en sy. In die laaste 25 jaar van die eeu het die vraag na fyn katoen sterk toegeneem, en teen die middel van die 18de eeu het die handelspatroon duidelike veranderinge getoon: speserye het minder belangrik geword, terwyl nuwe produkte, soos koffie, tee en tekstiel (almal produkte waarop die VOC nie ʼn monopolie gehad het nie), steeds belangriker geword het.

Om die gehalte van die produkte vir die Europese mark so hoog moontlik te hou en ook om so vinnig moontlik in die Europese vraag te voorsien, het die bewindhebbers in die 18e eeu die skepe nie meer almal van Batavia af na Nederland laat vaar nie, maar sommige regstreeks van Bengale (met tekstiel) of Kanton (met tee) na Europa laat vaar. Nederland het 'n belangrike aandeel gehad in die uitvoer van edelmetale, veral silwer. Talle ander Europese produkte is ook uitgevoer, waarvan linne die belangrikste was, maar die waarde daarvan was aansienlik minder as die van edelmetale.

Verval en ondergang

wysig

In die eerste helfte van die 18de eeu het die VOC se tussen-Asiatiese handel wel ietwat afgeneem, maar die handel tussen Asië en Europa was groter as ooit tevore. Daarna het die VOC steeds meer veld verloor. In Indië het die Britte die oorhand gekry en handelsposte elders het in verval geraak. Van 1780 af het die skuld opgehoop en in 1796 reeds 125 miljoen gulden bedra.

Tydgenote het die klem laat val op die toenemende mededinging van die Britte en die Franse en op die noodlottige gevolge van die Vierde Engelse Oorlog (1780-1784). Ander het gewys op die private handel wat die VOC se amptenare vir eie gewin gedryf het (die sogenaamde morshandel), en die nadelige gevolge wat dit vir die VOC ingehou het. Dieperliggende oorsake is egter ook uitgewys: aan die einde van die 17de eeu het die tussen-Asiatiese handel begin afneem, 'n verlies waarvoor tot in die helfte van die 18de eeu vergoed is deur die toenemende Europees-Asiatiese handel.

Toe dié ook begin kwyn, kon niks daarvoor vergoed nie. Bowendien was die boekhouding van die VOC so gebrekkig dat ʼn helder insig in die finansiële situasie onmoontlik was, en die bewindhebbers kon nie betyds ingryp nie. Die groot onkoste verbonde aan die bestuur en beheer van territoriale besit het in die boekhouding verborge gebly. Boonop het verskuiwings in die handelspatroon die eens voordelige posisie van die VOC ondermyn: die sterk afname in die handel met Japan, die kwynende aandeel van speserye in die Europese handel en die toename in handel met Bengale en China, waar die mededinging groter was.

In 1796 is die VOC as 't ware genasionaliseer: die bewindhebbers is vervang deur 'n Committé tot de zaken van die Oost-lndische Handel en Bezittingen. In 1798 het die VOC tot niet gegaan toe die oktrooi teruggetrek is.

Verowerde gebiede

wysig
  •  
    Vlag van die Nederlandse Oos-Indiese Kompanjie
  •  
    VOC-hoofkantoor in Amsterdam
  •  
    VOC-kenteken van die kamer van Amsterdam
  •  
    'n Sogenaamde Kompanjiesbord
  •  
    VOC-munte

Bronne

wysig
In Afrikaans
In Nederlands
In Engels
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Verenigde_Oos-Indiese_Kompanjie&oldid=2669903"