Mosambiek

Die Republiek Mosambiek is 'n land in Suider-Afrika, wat grens aan Suid-Afrika, Eswatini, Tanzanië, Malawi, Zambië en Zimbabwe. Die Comore-eilande is geleë langs die noordoostelike kus en Madagaskar oorkant die Mosambiekkanaal. Mosambiek is 'n lid van die Gemeenskap van Portugese Lande (CPLP), die Statebond en die Afrika-Unie.

Republiek Mosambiek
República de Moçambique (Portugees)

Vlag Wapen
Volkslied: Pátria Amada (Portugees vir: "Geliefde vaderland")
Hoofstad	Maputo 25°57′S 32°35′O
Grootste stad	Maputo
Amptelike tale	Portugees
Regering • President • Eerste minister	Unitêre presidensiële grondwetlike republiek Filipe Nyusi Adriano Maleiane
Onafhanklikheid • van Portugal • Huidige grondwet	25 Junie 1975 21 Desember 2004
Oppervlakte  - Totaal    - Water (%)	801 590 km2  (35ste) 309 500 myl2 2,2
Bevolking  - 2020-skatting  - 2017-sensus  - Digtheid	30 066 648 (48ste) 27 909 798 28,7 / km2 (178ste) 74,3 / myl2
BBP (KKP)  - Totaal  - Per capita	2022-skatting $46,569 miljard $1 407
BBP (nominaal)  - Totaal  - Per capita	2022-skatting $16,759 miljard $506
MOI (2019)	0,456 (181ste)  –  laag
Gini (2014)	54 –  hoog
Geldeenheid	Metical (MZN)
Tydsone  - Somertyd	SAT (UTC+2) nie toegepas nie (UTC+2)
Internet-TLD	.mz
Skakelkode	+258

Soos ander voormalige Portugese kolonies in Afrika het ook Mosambiek sy ontstaan as geografiese en politieke entiteit aan Portugese pogings te danke om 'n seeroete rondom die vasteland van Afrika na die rykdomme van Asië te vind en te beskerm. Hiervoor het Vasco da Gama en sy opvolgers forte in Beira (Sofala), Quelimane en op Mosambiekeiland opgerig. Met die Nederlandse verowering van Portugees-Asië in die 17de eeu het die klem in Portugal se ekonomiese en strategiese belange verskuif na die slawehandel tussen Wes-Afrika en die Amerikas, terwyl nedersettings in Mosambiek in verval begin raak het. Die land het sodoende die verwoestings, wat deur die slawehandel in ander dele van Afrika gesaai is, grotendeels gespaar gebly. Ook was dit 'n toevlugsoord in tye van oorlog. So is Mosambiek nie op dieselfde skaal ontvolk soos byvoorbeeld Angola nie.

In die najaar van 2011 het die ontdekking in Cabo Delgado-provinsie van aardgasreserwes, wat blykbaar so groot is soos dié van Katar, tot 'n herwaardering van Mosambiek se ekonomiese potensiaal gelei. Die land kan dalk 'n groot uitvoerder van aardgas op die wêreldmark word. In die middel 2017 het 'n Islamitiese militante insurgensie in Cabo Delgado begin wat, soos gevrees word, tot onstabiliteit in Noord-Mosambiek kan lei.

Geskiedenis

Voorkoloniale periode

'n Tradisionele seilboot aan die kus van Noord-Mosambiek

Portugese kolonies in Afrika tydens die Portugese Koloniale Oorlog

Kaart van Mosambiek

Die eerste bewoners van die land was die San, die voorvaders van die Khoisan, 'n volk van jagters en versamelaars van kos. In die tydperk tussen die 1ste en 4de eeu begin groepe van Bantoe-stamme vanuit die weste en noorde na die Zambesiriviervallei en later ook geleidelik na die plato en kusgebiede verhuis. Die Bantoevolke was boere en het ook yster bewerk.

Portugese koloniale periode tussen tussen 1498 en 1885

Toe die Portugese seevaarder Vasco da Gama Mosambiek in 1498 op pad na Indië bereik het, was daar reeds 'n aantal Arabiese handelsposte langs die kus en op die eilande gevestig, wat eeue lank ook slawehandel bedryf het. Vanaf 1505 het die Portugese begin om die gebied geleidelik te koloniseer. Portugese handelsposte en forte het as basisse vir handelskepe gedien wat langs die nuwe seeroete op pad na die Verre Ooste geseil het. Later het handelaars en delwers op soek na negerslawe en goud ook die binneland van Mosambiek deurdring.

Alhoewel die Portugese invloed geleidelik versterk is, was dit nogtans beperk en is dit meestal uitgeoefen deur individuele setlaars en beamptes, wat verregaande outonomie geniet het. Gevolglik was daar 'n gebrek aan beleggings uit die moederland, terwyl die Portugese owerhede hulle eerder op die winsgewende handel met Indië en die Verre Ooste en die kolonisering van Brasilië gekonsentreer het. So het die invloed van Portugal – en Portugees as omgangstaal – eeue lank beperk gebly tot die kusgebied langs die Indiese Oseaan (met 'n lengte van bykans 3 000 km) en die Zambesivallei.

Portugese koloniale bewind vanaf 1885

Die Koloniale Konferensie van Berlyn, wat in 1884 en 1885 in die Duitse Rykshoofstad gehou is, het die volkeregtelike erkenning van enige Europese koloniale moondheid se gebiedsaansprake in Afrika afhanklik gemaak van bepaalde voorwaardes. Die belangrikste daarvan was die effektiewe beheer van 'n gebied deur middel van gevestigde administratiewe strukture, polisie- en militêre magte. Portugal het vervolgens aktiewe stappe onderneem om die hele Mosambiek te beset – waarvoor in die suide van die land ook militêre geweld gebruik is – en sy administrasie tot die verste uithoeke van Mosambiek uit te brei. Hierdie proses is eers ná die Eerste Wêreldoorlog voltooi.

Tot en met 1942 het die Portugese owerheid sekere regte, bevoegdhede en verantwoordelikhede oorgedra aan privaatondernemings. Teen die vroeë 20ste eeu was die administrasie van groot dele van Mosambiek reeds in die hande van groot privaatmaatskappye, soos byvoorbeeld die Mosambiekse Kompanjie, die Zambezi-Kompanjie en die Nyassa-Kompanjie. Hulle is oorwegend deur Britte beheer en gefinansieer, wat ook die spoorweglyne na die buurlande gebou en die myne en plantasies van die nabygeleë Britse kolonies en Suid-Afrika van swakbetaalde Swart werkers – en dikwels ook Swart dwangarbeiders – voorsien het.

Gedurende die eerste dekade van formele kolonialisme het die suidelike landsdele opmerklike ekonomiese groei getoon wat hoofsaaklik aan Lourenço Marques se ligging naby die goudvelde van die Witwatersrand in Suid-Afrika te danke was. Met die voltooiing van die NZASM-spoorlyn, wat die hawestad met die Witwatersrand verbind het, is sowat 'n derde van dié streek se goud- en mineraaluitvoere deur Lourenço Marques se seehawe verskeep.

Aangesien die ekonomiese beleid daarop gemik was om Portugese immigrante en die moederland te bevoordeel, is min aandag geskenk aan die nasionale integrasie van Mosambiek, sy infrastruktuur en die opleiding van sy bevolking. Derhalwe het die getal Portugese in die land aanvanklik betreklik klein gebly.

Mosambiek ná die Tweede Wêreldoorlog

Terwyl die meeste Europese koloniale moondhede ná die Tweede Wêreldoorlog onafhanklikheid aan hulle kolonies in Afrika verleen het, het Portugal Mosambiek net soos sy ander besittings steeds as oorsese provinsies van die moederland beskou, en 'n groot aantal Portugese het hulle in die kolonies gevestig. Nogtans het dele van die nie-blanke bevolking van Mosambiek na onafhanklikheid gestreef, en in 1962 het 'n aantal politieke groeperings, wat teen die Portugese heerskappy gekant was, hulle verenig om saam die Bevrydingsfront van Mosambiek (FRELIMO) te stig. FRELIMO begin in September 1964 sy gewapende stryd teen die Portugese koloniale regering in wat bekend staan as die Mosambiekse Vryheidsoorlog.

Desondanks was baie Mosambiekers nie ten gunste van 'n onafhanklike staat nie, en min mense het die gewapende stryd teen die Portugese, wat die land immers vierhonderd jaar lank oorheers het, goedgekeur. Alhoewel FRELIMO en ander guerillamagte deur die Volksrepubliek China en die Sowjetunie van wapens voorsien is, is hulle deur Portugese troepe in bedwang gehou.

Mosambiek as onafhanklike staat

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Mosambiekse Vryheidsoorlog.

Meer as 20 000 Mosambiekers was tussen 1979 en 1989 as kontrakarbeiders in die Duitse Demokratiese Republiek werksaam. Na hulle word in Mosambiek as Madgermanes verwys. Sommige van hulle wag steeds daarop dat uitstaande lone deur die Mosambiekse regering uitbetaal word.

Ná tien jaar van sporadiese gevegte het FRELIMO slegs klein dele van die land oorheers. Ná die staatsgreep van 25 April 1974, waarin Sosialisties-gesinde troepe onder die leiding van 'n groep junior militêre offisiere die outoritêre Caetano-bewind in Lissabon beëindig het, is die besluit geneem om onafhanklikheid aan die kolonies te verleen. Mosambiek het op 25 Junie 1975 'n onafhanklike staat geword. Die eerste (nie-verkose) president was Samora Machel.

Burgeroorlog

In die volgende sestien jaar is Mosambiek deur 'n burgeroorlog tussen die FRELIMO, wat deur die Sowjetunie en ander Oosbloklande ondersteun is, en die pro-Westerse weerstandsbeweging RENAMO verwoes, wat meer as 900 000 menselewens geëis het. Groot dele van die land se infrastruktuur is as gevolg van oorlogshandelinge vernietig, terwyl die bevolking getraumatiseer is deur die meedoënlose manier, waarop die konflikpartye die oorlog gevoer het. Selfs kinders is as vegters ingespan. RENAMO is onder meer deur Rhodesië en Suid-Afrika ondersteun. Intussen het RENAMO 'n politieke party geword wat veral in die noorde baie aanhangers het.

Vredestyd

Die president van Mosambiek, Filipe Nyusi

President Machel het in 1986 die slagoffer van 'n vliegtuigramp geword, en die FRELIMO-party is steeds meer deur sy Marxistiese vleuel oorheers, wat die nywerhede genasionaliseer en kollektiewe boerdery gestig het. Die emigrasie van opgeleide Blanke vaklui het die ekonomie erg getref.

Tog het die land ná die einde van die oorlog in 1992 tydens die presidentskap van Joaquim Chissano tot een van Afrika se modelstate ontwikkel, wat met 'n gemiddelde groeikoers van sowat tien persent gespog het. Westerse lande het Mosambiek van sy skuldlas bevry en ontwikkelingshulp verleen. Sedert 1995 is Mosambiek saam met Gaboen, Rwanda en Togo die enigste lid van die Britse Statebond wat vroeër geen Britse kolonie was nie.

President Chissano het met die verkiesings van Desember 2004 afgetree. Sy opvolger, Armando Guebuza, 'n welgestelde sakeman, is een van die stigterslede van FRELIMO en word dikwels as onverbiddelik beskryf. In 1975 het hy as Minister van Binnelandse Sake die Portugese inwoners net 24 ure gegun om die land te verlaat. Vandag is hy 'n sakeman en miljoenêr. Guebuza het die presidentsverkiesing van 2004 gewen in nege van die elf provinsies, terwyl sy vernaamste teenstander, Afonso Dhlakama, leier van die voormalige rebellegroep Renamo, 'n oorwinning in die ander twee provinsies behaal het. Die uitslag van die verkiesing is meer as twee weke uitgestel na bewerings van knoeiery deur opposisiepartye.

Die huidige staatspresident, Filipe Jacinto Nyusi (FRELIMO) het die presidensiële verkiesing van 15 Oktober 2014 gewen. Hy is op 15 Januarie 2015 ingesweer.

Islamitiese insurgensie

Sedert 2015 word Mosambiek in die noordelike Cabo Delgado-provinsie met 'n voortslepende insurgensie deur Islamitiese groepe gekonfronteer. In September 2020 het ISIS-insurgente die aflandige Vamizi-eiland oorgeneem en tydelik beset. In Maart 2021 is dosyne burgerlikes om die lewe gebring en 35 000 ander verdryf met die Slag van Palma, toe Islamitiese rebelle die kusdorp Palma binneval. Om die skrikbewind in Cabo Delgado teë te staan het Suid-Afrika in Julie 2021 onderneem om 1 500 troepe vir drie maande aldaar te ontplooi, teen 'n beraamde koste van R1 miljard.

Buitelandse betrekkinge

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Buitelandse betrekkinge van Mosambiek.

Plekke oor die wêreld heen waar Mosambiek ambassadeurs het

Mosambiek se ambassade in Washington, D.C.

Alhoewel alliansies wat dateer uit die Mosambiekse onafhanklikheidsoorlog steeds relevant bly, het Mosambiek se buitelandse beleid toenemend pragmaties geword. Die twee pilare van die beleid is handhawing van goeie betrekkinge met sy bure en instandhouding en uitbreiding van bande met ontwikkelingsvennote.

Gedurende die 1970's en vroeë 1980's was die buitelandse beleid van Mosambiek onlosmaaklik verbonde aan die stryd om meerderheidsregering in Rhodesië en Suid-Afrika, sowel as die supermagkompetisie en die Koue Oorlog. Mosambiek se besluit om die Verenigde Nasies se sanksies teen Rhodesië af te dwing en die Rhodesiese guerilla's te ondersteun, het daartoe gelei dat Ian Smith se regime openlike en geheime aksies onderneem het om die land te destabiliseer. Alhoewel die regeringsverandering in Zimbabwe in 1980 hierdie bedreiging verwyder het, het die apartheidsregering in Suid-Afrika voortgegaan om die destabilisering van Mosambiek te finansier.

Die Nkomati-ooreenkoms van 1984, alhoewel dit nie daarin geslaag het om die Suid-Afrikaanse steun aan RENAMO te beëindig nie, het aanvanklike diplomatieke kontak tussen die Mosambiekse en Suid-Afrikaanse regerings geopen. Hierdie proses het momentum gekry met die uitskakeling van apartheid in Suid-Afrika, wat uitloop op die totstandkoming van volle diplomatieke betrekkinge in Oktober 1993. Terwyl die betrekkinge met die naburige Zimbabwe, Malawi, Zambië en Tanzanië af en toe spanning toon, bly Mosambiek se bande met hierdie lande steeds sterk.

Demografie

Bevolkingsontwikkeling

Volgens die laaste sensus voor onafhanklikwording, wat laat in 1970 gehou is, het Mosambiek 'n bevolking van 8,233 miljoen gehad, onder wie 187 400 merendeels Portugese blankes, 39 300 mestiços (kleurlinge), 18 400 Indiërs (veral Goanese) en 2 700 Chinese (meestal immigrante uit Macau). 'n Betreklik hoë groeikoers (wat nog in Augustus 2017 op 3,5 persent beraam is) het die bevolking sedertdien vinnig laat styg tot 28,9 miljoen vroeg in 2018. Dit maak van Mosambiek die tweede mees bevolkte land in Suider-Afrika, na Suid-Afrika en voor Angola.

Die blanke bevolking het Mosambiek na die land se onafhanklikwording in 1975 grotendeels haastig verlaat, en slegs sowat 20 000 inwoners van Portugese afkoms het in Mosambiek aangebly. Intussen word die getal Portugese in die land weer op sowat 160 000 beraam. Naas tegnici en ander deskundiges, wat by die land se heropbou betrokke is, is daar ook nuusberigte oor ekonomiese vlugtelinge uit Portugal wat weens die resessie in hul geboorteland geen heenkome kan vind nie en as onwettige buitelanders Mosambiek binnegekom het.

Tale

Hoërskool Josina Machel in Maputo

Portugees het bevoorregte status as amps- en verkeerstaal en as die medium van onderrig en die mediabedryf. Die ampstaalstatus van Portugees word verskans in artikel 10 van die Mosambiekse grondwet van 2004. Volgens die sensus van 2007 is sowat die helfte van die bevolking Portugees as tweede taal magtig. Sowat twaalf persent van Mosambiekers praat Portugees as moedertaal, in Maputo word dit selfs deur 'n kwart van die bevolking as huistaal gebesig. Daarnaas word 'n veertigtal Afrikatale gebesig, waaronder Makua, Changana, Sena, Chilomwe en Swahili.

Gedurende die koloniale tydperk was Portugees die enigste amps- en onderwystaal wat ook as medium in sendingskole gebruik is. Nog tot in 1961 het die Portugese koloniale owerheid 'n onderskeiding gemaak tussen sogenaamde civilizados (inheemses wat Portugees magtig was) en não-civilizados (Mosambiekers wat geen kennis van Portugees gehad het). Slegs een persent van die swart bevolking is as civilizados geklassifiseer en was Portugees sowel in sy gesproke asook sy geskrewe vorm magtig. 'n Groter persentasie swartes, wat in aanraking gekom het met Portugeessprekendes, kon Portugees vlot praat. Bykans alle blanke kinders het formele skoolonderwys ontvang – in teenstelling met hul swart landgenote van wie 97 persent ongeletterd was.

Die koloniale oorlog het die status van Portugees nie geraak nie. Met uitsondering van enkele swart stryders, wat in buurlande in 'n Engelssprekende omgewing verkeer het, het FRELIMO van begin af Portugees as 'n medium van nasionale eenheid (lingua da unidade nacional) beskou waardeur alle stamverskille oorbrug sou word.

Die FRELIMO-regering se taal- en onderwysbeleid ná onafhanklikwording was daarop gemik om geletterdheid te verhoog. Portugees het die onbestrede ampstaal in alle staatsinstellings en die onderwyssektor gebly. Daar was nouliks pogings om inheemse tale as onderrigmedium te gebruik.

Godsdienste

45 persent van Mosambiekers is aanhangers van natuurgodsdienste, 37 persent is Christene en 18 persent Soennitiese Moslems (veral in noordelike streke en in die kusgebiede wat histories aan Arabiese invloede blootgestel was).

Administratiewe verdeling

'n Lugaansig van Maputo

Avenida Amílcar Cabral op Mosambiek-eiland (Ilha de Moçambique). Die eiland word sedert 1991 as Unesco-wêrelderfenis gelys

Mosambiek word in administratiewe opsig in tien provinsies en die hoofstad Maputo (Cidade), wat provinsiale status geniet, verdeel. Die provinsies word verder verdeel in 154 distrikte (distritos), 419 administratiewe poste (postos administrativos) en 1 052 nedersettings (localidades).

Cabo Delgado Gaza Inhambane Manica Maputo (stad) Maputo (provinsie) Nampula Niassa Sofala Tete Zambezia

Map of Mozambique with the province highlighted

Ekonomie

Ekonomiese sektore

'n Groep vroue in Beira is besig om rys te stamp

Nacala, geleë aan die Baía de Fernão Veloso, het naas sy diepseehawe en drie sementaanlegte ook potensiaal as toeristebestemming

Met 'n jaarlikse per capita-inkomste van VSA-$515 ($1 300 volgens koopkragpariteit) word Mosambiek steeds onder die armste lande op aarde gereken. Op die Menslike Ontwikkelingsindeks word die land as die 181ste van altesaam 188 state geranglys.

Die landbousektor is, wat werkskepping betref, steeds die belangrikste ekonomiese bedryf in Mosambiek waarin sowat tagtig persent van die ekonomies aktiewe bevolking werksaam is. Die oorrote meerderheid Mosambiekse huishoudings beoefen bestaansboerdery en het nie toegang tot markte nie. Die lys van kontantoeste bly beperk tot produkte soos tabak, suiker, tee, katoen en kasjoeneute. Ondanks gunstige landboukundige toestande is Mosambiek tans 'n netto invoerder van landbouprodukte soos graan en rys. Invoere voorsien in meer as 90 persent van die land se behoeftes. Die Mosambiekse suikerbedryf trek voordeel uit 'n voorkeurooreenkoms met die Europese Unie (EU) wat vir suikerprodusente vrye toegang tot die EU-mark teen vaste pryse sonder doeanes en kwotas verseker.

Vissery speel 'n belangrike rol. Die land beplan tans om sy kus- en seegebied teen onwettige visvangs en seerowery te beskerm.

Die landbousektor het in 2017 24,3 persent tot die bruto binnelandse produk bygedra, die nywerheidsektor 23 persent en die tersiêre of dienstesektor 52,8 persent. Die informele sektor voorsien 'n bron van inkomste aan baie Mosambiekers wat nie werk in die formele sektor kan vind nie. Die industriële sektor se bydrae is beperk tot enkele grootskaalse projekte in die suide van Mosambiek.

Die fokussering op 'n klein aantal prestige-projekte is een van die opvallendste swakpunte van die Mosambiekse ekonomie, naas die tekort aan effektiewe diversifisering. Masjiene en uitrusting word grotendeels ingevoer, terwyl plaaslike ondernemings nouliks betrokke is by prestige-projekte. Tot dusver trek net enkele bedrywe soos die bousektor enige voordeel daaruit, die plaaslike vervaardigingsbedryf kan nie meeding of deelneem in die waardeketting van sulke projekte nie.

Nogtans het grootskaalse projekte in die primêre sektor en omvangryke regstreekse buitelandse beleggings, wat daaruit voortgespruit het, in die eerste twee dekades van die 21ste eeu bygedra tot konstant hoë groeisyfers, met 'n gemiddeld van 7,3 persent tussen 2005 en 2015. Noemenswaardige projekte sluit die Mozal-aluminiumsmeltery in Matola naby Maputo en die Moatize-steenkoolmyn in wat deur die Brasiliaanse mynboureus Vale – naas die Rio Tinto-groep en BHP Billiton een van die drie grootste rolspelers in die internasionale mynboubedryf – bedryf word. Vale het meer as agt miljard VSA-$ belê om die myn te ontwikkel. Daarnaas het ook 'n spoorlyn ontstaan om steenkool oor 'n afstand van 912 km tot die diepseehawe Porto de Nacala in die noorde van Mosambiek te vervoer. Nacala is die diepste natuurlike seehawe langs die ooskus van Afrika.

Die aardgasreserwes, wat deur twee ondernemings – Anadarko en Eni – in die Rovumabekken langs die Mosambiekse kus ontdek is, word op 190 triljoen kubieke voet (5,7 biljoen kubieke meter) beraam en het die potensiaal om ekonomiese groei merkbaar aan te dryf deur die vestiging van nuwe bedrywe soos raffinaderye, gaskragsentrales, die bou van pyplyne en die oprigting van kunsmisaanlegte.

Streeksongelykhede

Streeksongelykhede in ekonomiese ontwikkeling en infrastruktuur bly 'n ernstige vraagstuk. Daar is steeds groot ekonomiese verskille tussen stedelike en landelike omgewings, die relatief goed ontwikkelde suide van die land en streke in Noord- en Sentraal-Mosambiek. Tans is die provinsie Maputo die ekonomiese spilpunt van die land. Die beplande ontginning van steenkool- en aardgasreserwes in respektiewelik die noordweste (Tete) en noorde (Cabo Delgado) sal moontlik tot 'n meer gelykmatige ekonomiese ontwikkeling bydra.

Sien ook

• Provinsies van Mosambiek
• Distrikte van Mosambiek

Bronnelys

Algemeen

• (en) "Mozambique". Encyclopædia Britannica. Besoek op 15 Maart 2022.
• (en) "Mozambique". Central Intelligence Agency. Besoek op 15 Maart 2022.

Eksterne skakels

• (en) Toerisme-inligting oor Mosambiek op Wikivoyage
• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir Mosambiek.
• Fotos van Mosambiek