Leemte in die taal

'n Leemte in die taal of taalleemte bedoel enige bepaalde konsep in 'n taal waar daar geen ooreenkomste met 'n ander taal is of waar 'n patroon binne die taal self versteur word deur 'n gaping of "gat". Hierdie taalleemtes lewer veral probleme op by vertaling.

Afrikaans teenoor ander tale

Afrikaans teenoor ander Indo-Europese tale

Party volksname vir plante in Afrikaans het geen gelyke in ander Indo-Europese tale nie, soos die geeltrewwa (Satyrium erectum). Die volksnaam "geeltrewwa" is reeds in 1774 aan die Kaap deur die Sweedse natuurondersoeker Carl Peter Thunberg opgeteken.

Afrikaans en Duits

Ek het 'n mooi rooi pels. In Duits is ek 'n vos (Fuchs), in Afrikaans is ek 'n jakkals. Wat is ek?

'n Rooijakkals in Suider-Afrika

'n Rooivos in Europa

'n Bakoorjakkals, wat ook 'n bakoorvos of draaijakkals genoem word, is tegnies gesproke 'n vos. In Afrikaans maak dit nie veel saak nie.

• Hoewel Afrikaans en Duits al twee die onderskeid tussen mens en dier tref soos op te merk tussen bek en mond (Maul, Mund) en voet en poot (Fuß, Pfote), dragtig teenoor swanger (trächtig, schwanger), en albei tale hierdie "dierewoorde" kan gebruik om 'n mens mee te beledig, het nie Afrikaans, Engels of Nederlands 'n woord vir Lefze nie, slegs lip. Die menselip in Duits is Lippe.

Voorbeeld: Die Füchse sahen einander an, der älteste von ihnen zog die Lefzen zurück... - uit: Der Wisperwald deur Jörg Benne

(Letterlik: Die vosse het mekaar aangekyk; die oudste onder hulle het sy (diere)lippe teruggetrek)

• Op sy beurt het Standaardduits glad nie 'n woord vir die dierlike pens (afkomstig via Nederlands uit Frans, wat ironies genoeg oorspronklik juis "buik van 'n mens" beteken het; vergelyk ook die Italiaans pancia) wat teenoor die menslike buik (verouderd, Neerlandisties of verhewe taalgebruik) of die meer gebruiklike maag (in Duits Bauch; vergelyk ook die Deens mave, Noors mage, Sweeds mage en die oorblyfsel opgeneem in die Engelse stomach) staan nie. 'n Bok, luiperd en mens het almal 'n Bauch in Duits. In Afrikaans en Nederlands word daar 'n onderskeid getref. As "pens" in Afrikaans sou verwys na die maag van 'n mens, is dit plat taalgebruik. 'n Belediging uit Afrikaans met hierdie woord sal daarom moeiliker na Duits vertaal kan word.

• Vuurwa in Afrikaans kan die skertsende benaming vir 'n motor/sportmotor wees, of 'n redelik verouderde benaming vir 'n (stoom)lokomotief. In Duits kan Benzinkutsche (letterlik: petrolkoets) dieselfde skertsende gevoel oordra as vuurwa in Afrikaans, en dit verwys, net soos Afrikaans, na verskillende motorsoorte, maar Benzinkutsche is besig om te verouder, terwyl vuurwa in Afrikaans nog springlewendig is. Daarby verwys Benzinkutsche nie na 'n lokomotief nie.

• In Die Stunde des Schakals deur Bernard Jaumann word die Afrikaanse woord "pad" agter in die woordelys geplaas. Hierdie enkele woord kan drie betekenisse hê in Duits: "Piste", "Landstraße" of "Weg".

Piste kan onder meer verwys na 'n "dierepad" (soos van 'n karavaan kamele deur 'n woestyn) of pad wat deur voertuie in die ruigte of op sand gemaak is en nie by die owerheid geregistreer of erken (kan) word nie.

Landstraße kan verwys na 'n "kleiner" pad wat tussen twee dorpe of plekke loop.

Weg kan wissel vanaf die letterlike hoofweg tot die figuurlike pad wat 'n plan kan loop.

Nog sinonieme kan wees 'n Pfad (dierepad, of smal weg), Pass (jagterstaal vir 'n dierepaadjie van klein soogdiertjies) of (Wald)schneise/Durchhau/Durchhieb ('n pad waar weerskante bome geplant is) en Pikade ('n pad deur 'n oerwoud, veral in Argentinië en Brasilië).

• In Afrikaans word die meeste groepe soogdiere 'n trop genoem. In Duits word daar byvoorbeeld onderskei tussen 'n Rudel Wölfe (Afrikaans: trop wolwe) en 'n Herde Schafe (Afrikaans: trop skape). As daar reeds vroeër in 'n leesstuk verwys is na wolwe en skape, dan kan daar in Duits eenvoudig gestel word die "Rudel" het die "Herde" op 'n hoop gejaag. In Afrikaans sal mens eers melding moet maak van die troppe en dan skryf "die wolwe het die skape op 'n hoop gejaag", of daar moet geskryf word "die trop wolwe het die trop skape op 'n hoop gejaag".

• In Afrikaans word jakkals in die omgangstaal gebruik om sowel na 'n jakkals as vos te verwys. In die Tweetalige Engels/Afrikaanse Pharos-woordeboek word "jakkals" as die eerste vertaling aangegee vir fox; dieselfde ook in die Duits-Afrikaanse woordeboek (1983) vir die Duitse Fuchs. In Europa word duidelik onderskei tussen 'n jakkals en 'n vos ((de) Schakal, Fuchs / (en) jackal, fox / (nl) jakhals, vos). 'n Vos kom inheems in Europa voor en is regoor die wêreld verspreid, ook in Suid-Afrika, terwyl 'n jakkals vernaamlik in Afrika en Suidwes-Asië asook die Midde-Ooste te vinde is. Jakkals is afkomstig van die Persiese woord شغال shaghāl, wat verband hou met die Sanskrit शृगाल|शृगाल śṛgāla.

'n Jakkals is groter gebou as 'n vos en behoort tot dieselfde geslag, Canis, as die hond, die coyote (prêriewolf), wolf, rooiwolf en Ethiopiese wolf. 'n Vos is kleiner gebou as 'n jakkals. Maar in Afrikaans word daar nie hare gekloof nie: so is daar die naam bakoorvos, bakoorjakkals, draaijakkals en die minder algemene kloesiejakkals en klossiejakkals wat almal aanvaar word.

In sprokies word die vos maklik "verafrikaans" tot jakkals, waarskynlik omdat die Rooijakkals in Suid-Afrika 'n groter dier is as die kleiner vossies en die rooi pelskleur herinner aan die rooivos van Europa. Daarby word hy veral in die verlede as 'n groter slu pesdier beskou, teenoor die byna skadelose vossies. Ook in die rolprent Zootropolis (2016) sien die fliekresensent Leon van Nierop die karakter Nick Wilde vir 'n jakkals aan, terwyl die karakter in Duits, Nederlands en Engels 'n vos is.