Leningsplaas

Die leningsplaas (leenplaas, leeningsplaats) is ‘n vroeë vorm van die gebruiksreg van plaasgrond in Suid-Afrika. Dit was staatsgrond wat op enkele eenvoudige voorwaardes aan boere beskikbaar gestel is.

Stelsel

Die VOC het die eerste weilisenies in 1703 aan boere toegeken. Hieruit ontwikkel die veepos, todat in 1714 begin is met die leenplaasstelsel, ‘n sisteem uiters geskik vir die veeboere wat al meer goeie weiveld nodig gehad het vir hul aangroeiende kuddes. Vrugbare grond by riviere en fonteine is vinnig beset en in die proses is die Khoikhoi verdring. ‘n Boer het bloot ‘n geskikte plek gesoek waar hy wil woon en dan van daar af met sy perd ‘n half uur in verskeie rigting gery om so die grense van sy plaas af te baken. ‘n Voorwaarde was dat hy nie inbreuk mag maak op ‘n buurman se plaasgrense nie. Die middelpunt van die nuwe boer se grond was dus minstens ‘n uur te perd van sy buurman se opstel. Hierdie plase in die binneland is nooit opgemeet nie, maar was deur die manier van grensbepaling rond en ongeveer 3 000 morg groot. Die swak afbakening het dikwels tot grensdispute aanleiding gegee. Na die afbakening het die plaaslike landdros aan die nuwe boer ‘n geskrewe permit uigereik. Elke jaar is die huur opnuut verleng nadat die rekognisiegeld (die huur) by die drosdy inbetaal is. Aanvanklik was die huur 12 riksdaalders (ryksdaalders) per jaar, maar vanaf 1732 ‘n 24 riksdaalders. In die jare wat die VOC ‘n tekort aan vleis of trekosse ervaar het, kon die huur in die vorm van beeste vereffen word. Meesal is die huurtydperk deur die owerheid verleng. Slegs as die grond in uitsonderlike gevalle vir ‘n ander doel (soos dorpstigting) benodig is of as ‘n boer agterstallig was met die rekognisiegeld, is die huurpermit teruggetrek. Omdat die boer nie die eienaar van die grond was nie, kon hy dit nie onderverdeel en dit nie aan sy seuns bemaak nie. ‘n Boer is wel toegelaat om twee sulke plase te hê, want veral na die pokke-epidemies onder die Khoi was daar baie onbesette grond in die binneland.

Boerdery

Daar is geboer met Afrikanerbeeste en vleisskape. Bedags is die kuddes opgepas deur die boer se seuns of Khoi-veewagters. Om die vee teen roofdiere te beskerm is hulle saans na die kraal gebring. Langs die spruite en fonteine is dikwels klein tuine aangelê vir ‘n akkertjie met groente, tabak en soms selfs koring. Vir plesier en avontuur is gejag. Een maal per jaar het die boer met sy ossewa volgelaai met huide en velle, ivoor, volstruisvere, horings en seekoeivet na Kaapstad gegaan. Veral in oorlogstyd was die skepe ‘n goeie afsetgebied. Die boere het eintlik slegs kontant nodig gehad om die rekognisiegeld te betaal.

Lewenswyse

Veeboerdery was vir hierdie mense ‘n lewenswyse, nie in die eerste plek ‘n ekonomiese aktiwiteit nie. Hierdie boere het ‘n eenvoudige en eentonige lewenstyl met baie vryheid in betreklike afsondering gevoer – ver van die bure, nog verder van die drosdy en die kerk. Hulle was afgesny van die beskawing, onafhanklik, selfonderhoudend en konserwatief. Die opstal was uiters eenvoudig. Met die Boesmans was hulle in konstante konflik. Dikwels het dit gebeur dat ‘n boer terugkom van ‘n tog na die dorp of stad sy opstal afgebrand terugvind, sy vee gesteel en soms van sy gesinslede vermoor. Die boere het dikwels saamgespan en ‘n kommando gevorm, maar het geen militêre hulp van die regering ontvang nie. As die grond weens die lae reënval nie maar aan die vereistes voldoen het nie of as die Boesmans te lastig geraak het, het die boer sy gesin en besittings op ossewaens gelaai, oor die landsgrense getrek en ‘n nuwe plaas vir hom afgebaken. Gesinne was meesal groot. Sodra die seuns oud genoeg was, het hulle verder noord of oos getrek en vir hulle self ‘n plaas afgepen. So is die grense van die kolonie uitgeskuif tot die Roggeveldberge en die Nuweveldberge en ooswaarts tot die Groot-Visrivier waar die swartmense die blanke opmars gestuit het. Deur die uitbreiding van die kolonie was die gebied onder beheer van die VOC buite verhouding groot tot die aantal koloniste. Die boere het weinig liefde vir die VOC gehad en hoe verder hulle van die Kaap kon kom, hoe vryer het hulle gevoel. Maar die VOC het hulle gevolg om die huurgeld in te vorder. Onder die trekboer het ‘n semi-nomadiese bestaan ontwikkel. Die trekgees en individualisme wat onder die mense posgevat het, het tot die Groot Trek bygedra.

Nuwe stelsel

Om boere aan die grond te bind en om rondtrekkery te verminder het goew. John Cradock in 1813 ‘n nuwe stelsel van grondbesit ingevoer: ewigdurende erfpag. Alle leningsplase sou opgemeet word en boere sou volle eiendomsreg daarvan verkry. Dit moes groter stabiliteit in die boeregemeenskap bring. Baie boere het aansoek gedoen om eiendomsreg, veral in die noordoostelike dele van die Kaapkolonie. Die invoering van die stelsel het egter so lank gesloer dat boere nogtans met hul kuddes oor die landsgrense verder getrek het.

Bibliografie

• Botha, C. Graham: General history and social life of the Cape of Good Hope. Kaapstad: C. Struik, 1962.
• De Wet, Con en Leon Hattingh en Jan Visagie (reds.): Die VOC aan die Kaap, 1652-1795. Pretoria: Protea Boekhuis, 2016. ISBN 978-1-4853-0019-9
• Pretorius, Fransjohan (red.): Geskiedenis van Suid-Afrika - van voortye tot vandag. Kaapstad: Tafelberg, 2012. ISBN 978-0-624-05466-5
• Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 1. Kaapstad: Nasou, 1970.
• van der Walt, A.J.H. en J.A. Wiid en A.L. Geyer (reds.): Geskiedenis van Suid-Afrika. Kaapstad: Nasou, 1966.