Groot Trek

Die Groot Trek (Nederlands: de Grote Trek) verwys na die massa-migrasie, vanaf die jaar 1835, van Kaapse Nederlandssprekende burghers na die Suid-Afrikaanse binneland om onder andere weg van Britse beheer af te kom. Die immigrante was afstammelinge van setlaars vanuit die westelike vasteland van Europa, veral uit Nederland, Noordwes-Duitsland en Hugenote uit Frankryk. Die Groot Trek het gelei tot die stigting van verskillende Boererepublieke vernaamlik die Natalia Republiek, die Oranje-Vrystaat en die Transvaal. Die Trek het ook gelei tot die verplasing van die Matabele na die noorde van die Limpoporivier en tot die omverwerping van die Zoeloe-koning Dingaan.

Inleiding

Pierneef se skildery: Die Groot Trek

Weens die onrus aan die Kaapse Oosgrens en ’n verskeidenheid van griewe teen die Britse owerheid het ’n paar duisend Afrikaanssprekende boere tussen 1834 en 1837 hul plase verlaat en na Natal, Transvaal en Vrystaat getrek. Hulle wou ’n onafhanklike staat vestig waar hul hulself volgens eie oortuiging kon regeer.

Die swaartepunt van die Groot Trek was in Natal, totdat die gebied in 1842 deur Brittanje geannekseer is. Daarna het ’n sogenaamde Tweede Trek na Transvaal en Transoranje (Vrystaat) ontstaan. Voortdurende botsings tussen die heterogene bevolkingsgroepe van Transoranje (Vrystaat) het meegebring dat Brittanje die gebied in 1848 geannekseer het. Transvaal het egter onafhanklik gebly en kon deur die Sandrivierkonvensie (1852) amptelike Britse erkenning van sy onafhanklikheid ontvang. Die konvensie was die begin van ’n ommeswaai in die Britse beleid ten opsigte van die Trekkers en het uiteindelik ook gelei tot die Bloemfontein-konvensie (1854), waarmee Brittanje onafhanklikheid aan Transoranje (Vrystaat) verleen het.

Die Groot Trek, wat in 1834 begin het en eers 20 jaar later met die ondertekening van die Bloemfontein-konvensie afgerond is, was ’n ordelike emigrasie van sowat 10 000 Afrikaner-grensboere uit ’n toestand wat vir hulle ondraaglik geword het.

Hulle was ontevrede oor die Britse beleid aan die Oosgrens van die Kaapkolonie en oor die behandeling wat hulle van die Britse owerheid ontvang het. Met die doel om ’n onafhanklike staat te stig, weg van Britse invloed, het hulle hul plase in die Oosgrensdistrikte van die Kaapkolonie verlaat en na die binneland getrek.

In die opsig was die Groot Trek dus ’n vreedsame rebellie en die begin van die Afrikaner se nasiewording. Hoewel die Groot Trek in sommige van sy doelwitte gefaal het, was dit ’n gebeurtenis van deurslaggewende belang in die geskiedenis van Suid-Afrika. Met die konvensies van Sandrivier (1852) en Bloemfontein (1854) het twee onafhanklike Boererepublieke in die binneland tot stand gekom, terwyl Brittanje in daardie stadium, juis as gevolg van die Groot Trek, van Natal besit geneem het. Binne die relatief kort tydsbestek van 20 jaar het die Groot Trek dus die noordgrens van blank-bewoonde Suid-Afrika van die Oranjerivier na die Limpoporivier verskuif en gestalte gegee aan Suid-Afrika soos hy vandag daar uitsien.

Oorsake

Die Voortrekkers se griewe teen die Britse owerheid, op geestelike sover as materiële gebied, het hulle onderskei van die trekboerbeweging. Die trekboere was sedert die tweede helfte van die 18e eeu ’n algemene verskynsel in die Kaapkolonie. Hulle was halfnomadiese veeboere wat voortdurend na nuwe en beter weivelde verskuif het. Ten tyde van die Groot Trek het baie van die trekboere hulle reeds permanent in Transoranje (Vrystaat) gevestig. Hulle het egter om suiwer materiële redes uit die Kaapkolonie getrek, was lojaal teenoor die Britse owerheid en het geen permanente breuk met die Kolonie in gedagte gehad nie. Die Voortrekkers, daarenteen, het juis uit die Kolonie geëmigreer met die doel om nooit terug te keer nie en om alle bande met die Britse owerheid te verbreek.

Een van die hoofoorsake van die Groot Trek was die voortdurende onrus aan die Oosgrens van die Kaapkolonie. Die Kaapse grensoorloë het met grootskaalse veerowery, verwoesting en aansienlike lewensverlies gepaard gegaan. Die toestand is vererger deurdat die Britse owerheid vanweë die voortdurende wisseling van goewerneurs en ministeries geen konsekwente beleid ten opsigte van die grensprobleme gevolg het nie.

Oor die algemeen is daar ook nie simpatiek teenoor die boere opgetree nie. Daar is voortdurend toegegee aan druk wat deur invloedryke filantrope op die imperiale regering uitgeoefen is. Gegronde griewe van die boere is dikwels veroordeel as onnodige aggressie teenoor die Xhosas. Om koste te bespaar, het die Britse owerheid nooit ’n toereikende aantal troepe aan die Oosgrens gestasioneer nie. Die boere was gevolglik in toenemende mate op die kommandostelsel aangewese, nie net vir hul eie beskerming nie, maar ook vir die terughaal van gesteelde vee. Vir ammunisie en voorrade was die kommando’s egter afhanklik van die owerheid se steun, iets wat steeds ontoereikender geword het namate die druk van die filantrope toegeneem het.

Piet Retief se manifes wat in die Grahamstown Journal van 2 Februarie 1837 verskyn het, gee ’n uiteensetting van die beweegredes vir die Trek.

Die filantrope het die kommandostelsel as ’n euwel beskou en die boere daarvan beskuldig dat hulle dit misbruik om die Xhosas van vee te beroof. In 1833 is die kommandostelsel dan ook afgeskaf. By die boere het die gedagte posgevat dat die Britse owerheid hulle nie wou en ook nie kon beskerm nie. Die afskaffing van die kommandostelsel het die boere tydens die verwoestende Sesde Grensoorlog (1834/35) onbeskermd gelaat. Die verliese wat hulle in die oorlog gely het, het op R600 000 te staan gekom. Die nuwe grensreëlings wat na beëindiging van die oorlog deur die Kaapse goewerneur, sir Benjamin D'Urban, ingestel is, is kort daarna deur die Imperiale regering verwerp.

Boonop is die boere deur die regering daarvan beskuldig dat hulle self vir die oorlog verantwoordelik was en is die beloofde, hoewel geringe, skadevergoeding nooit uitbetaal nie. Die grensboere het alle vertroue in die owerheid verloor en geglo dat die Britse regering, wanneer dit op stuk van sake sou kom, niks sou doen om hulle van algehele ondergang te red nie. Die onsekerheid van die lewe aan die Oosgrens, soos veral weerspieël is in die Sesde Grensoorlog en in die Britse houding daarna, was ’n onmiddellike oorsaak van die Groot Trek. Daar was egter ook ander griewe, op materiële sowel as geestelike gebied, wat die emigrasie-idee onder die grensboere laat posvat het.

Die belangrikste hiervan was ’n gebrek aan arbeid, grond en kapitaal, die ongunstige voorwaardes waarop die slawe vrygestel is (1834), die gelykstelling van die Hottentotte (1828), die feit dat die grensboere geen seggenskap in bestuursake gehad het nie en die bereid van verengelsing sedert 1822. Sedert 1813, toe die pagstelsel deur die erfpagstelsel vervang is, was grond moeiliker bekombaar en het plase ook kleiner geword. Ingevolge die nuwe stelsel het boere besitreg op hul plase verkry in plaas daarvan dat dit net teen ’n vaste bedrag jaarliks aan hulle verhuur is. Weens swak administrasie het boere in baie gevalle na ’n lang tyd nog nie kaart en transport op hul grond ontvang nie. Dit het onsekerheid oor hul eienaarskap laat ontstaan en hulle daarvan weerhou om verbeterings op die plase aan te bring. Die grondskaarste is vererger deur die dooie punt wat die ooswaartse migrasie bereik het. Die konsentrasie van blankes en swart mense aan weerskante van die Oosgrens was juis die grondliggende oorsaak van die onrus wat geheers het. Die boere het gemeen die Kaapkolonie het te klein geword vir hul uitgebreide veeboerderye.

Nou verwant aan die grondskaarste was die skaarste aan kapitaal. Daar was nooit baie geld in die Kaapkolonie in om loop nie omdat die ekonomie basies nog op ruilhandel ingestel was. Die situasie is vererger deurdat die uitgifte van groot somme papiergeld die waarde van geld verminder het. In 1825, toe die Engelse muntstelsel in die Kaapkolonie ingevoer is, moes ’n riksdaalder wat voorheen sowat 40 sent werd was, ingeruil word vir slegs 15 sent. Hoewel banke, geldskieters en dorpbewoners die meeste daardeur getref is, het talle grensboere tog ook daaronder gely. Ordonnansie 50 van 1828 het alle vorige wetgewing insake die Hottentotte herroep en aan hulle gelykstelling met die blankes verleen.

Die passtelsel waardeur die bewegings van die bruin mense beheer is asook die inboekstelsel waarvolgens Hottentotkinders vir ’n bepaalde aantal jare by ’n boer moes werk, is daardeur opgehef. Die ordonnansie het die boere meteens van alle seggenskap oor hul arbeiders ontneem. Bruin mense was nou nie meer verplig om te werk nie en duisende het rondgeloop en van diefstal geleef. Van die sowat 32 000 bruin mense in 1836 aan die Kaap het tussen 8 000 en 10 000 sonder vaste werk rondgeswerf. Die ordonnansie het die boere op twee maniere nadelig getref: aan die eenkant het hulle baie van hul arbeiders verloor omdat die Hottentotte nie meer gedwing kon word om te werk nie, en aan die ander kant het hulle slagoffers geword van die astrantheid van rondlopende bruin mense wat van diefstal geleef het eerder as om te werk.

Dit was nie altyd moontlik of lonend vir ’n boer om 2 of 3 dae te perd na die naaste magistraat te ry om ’n klag in te dien teen ’n Hottentot wat oortree het nie. Die arbeid- en kapitaalskaarste is verder vererger deur die vrystelling van die slawe. Die waarde van die Kaapse slawe is op R6 miljoen vasgestel, maar slegs R2,5 miljoen sou uitbetaal word. Die betaling het ook nie in kontant geskied nie, maar in Britse aandelesertifikate wat in Londen gehaal moes word. Omdat dit vir die boere onmoontlik was om die reis na Londen af te lê, het hulle hul eise teen ’n breukdeel van die Groot Trek waarde aan spekulante verkoop. Daardeur het hulle nie net geweldige verliese gely nie, maar is hulle ook van nog ’n bron van arbeid ontneem.

Die meeste boere was gegrief deur die morele en sosiale implikasies van Ordonnansie 50 van 1828. Hulle het die gelykstelling tussen blank en nie-blank as "strydig met die Woord van God" beskou. Hulle het ’n onderskeid getref tussen hulself en die bruin mense, nie net op godsdienstige gebied nie (die kerstening van bruin mense was toe nog in die beginstadium), maar ook wat die fisieke en maatskaplike ontwikkeling betref het. Hulle het gemeen dat die gelykstelling ondraaglik was vir enige fatsoenlike Christen.

Die rondlopery en astrantheid van die Hottentotte het hulle net nog heftiger laat reageer. Hoewel die nasionale bewussyn van die Afrikaner aan die vooraand van die Groot Trek nog nie ten volle ontluik het nie, het hulle tog sedert die einde van die 1880's ’n gevoel van nasionale samehorigheid geken. Deur die stelsel van landdros en heemrade het hulle ’n mate van seggenskap in plaaslike bestuursake verkry. Die stelsel is met die Britse oorname beëindig. Dit was die Britse beleid om waar moontlik Britse offisiere as magistrate aan te stel. Weereens onder druk van die filantrope is die regsgesag van die veldkornette ook ingekort. Britse amptenare is aangestel om die regte van die nieblankes teenoor die grensboere te beskerm. Die boere was gegrief omdat hulle nie geken is in sake wat hulle intiem geraak het nie, veral die nie-blanke beleid en die wyse waarop die vrystelling van die slawe geskied het.

Sommige Voortrekkers het ook die beleid van verengelsing in die regspraak, skole en kerke as ’n rede vir hul emigrasie aangegee. Daar is reeds in 1822 met die beleid begin, maar ten tyde van die Groot Trek is dit nog nie heeltemal deurgevoer nie, veral nie in die afgeleë grensdistrikte waar ’n praktiese toepassing van die beleid die plaaslike administrasie in duie sou laat stort het nie. Voor en gedurende die Groot Trek is daar dus nog in baie gevalle van Hollands gebruik gemaak in amptelike korrespondensie en dokumente. Dit het in daardie stadium egter vir baie Afrikanerboere gelyk of algehele verengelsing uiteindelik toegepas sou word.

Ontplooiing

Met sy vertrek uit Grahamstad neem Voortrekker J.J. Uys ’n bybel in ontvangs van Vrederegter Thomas Phillips. Die fries sowel as die bybel kan in die Voortrekkermonument besigtig word.

Namate die grensboere se griewe toegeneem het en van owerheidsweë niks gedoen is om hulle tegemoet te kom nie, het die gedagte om te emigreer, al hoe stewiger posgevat. Omdat die Trekkers hul voorbereidings in die geheim gedoen het, is dit nie seker waar en by wie die trekgedagte ontstaan het nie. Om dieper die binneland in te trek, waar hulle weg van Britse invloed hul belange self kon behartig, was vir hulle aanvaarbaarder as emigrasie na oorsese gebiede of as gewapende opstand. Boonop was die grensboere beweeglik van aard. Die ontwikkeling wat hulle in vorige geslagte as trekboere (van die een leenplaas na die ander) ondergaan het, het meegebring dat hulle hulle fisiek en geestelik by die trekkerslewe sou kon aanpas. In die derde dekade van die 19e eeu was die binneland van Suid-Afrika nie heeltemal onbekend nie. In Transoranje (Vrystaat) het daar benewens die trekboere ook Griekwas en Korannas gewoon. Hulle was afstammelinge van Hottentotte en ander gekleurdes wat hulle lank tevore daar gevestig het. Die Basoeto’s, onder leiding van Mosjesj, het in die bergagtige ooste van Transoranje (Vrystaat) gewoon. Hul geledere is aangevul deur klein stamme wat vroeër in die eeu voor die skrikbewind van Shaka gevlug het. Verder ooswaarts, in die omgewing van Port Natal, was Britse jagters, handelaars, sendelinge en selfs setlaars. Die grootskaalse migrasiebewegings wat deur die Mfecane (Shaka se skrikbewind) veroorsaak is, het groot dele van die binneland – Transoranje (Vrystaat), Natal en dele van Transvaal onbevolk gelaat. Dit was die streke wat die Trekkers aangelok het. Jagters en ander avonturiers het voortdurend kennis omtrent die binneland in die Kaapkolonie rugbaar gemaak.

Die voornemende Trekkers se kennis omtrent die binneland is verder uitgebrei deur 3 ekspedisies wat in 1834 onderskeidelik na Natal, die Soutpansberge en Suidwes-Afrika vertrek het. Die ekspedisie na Natal, onder wie Jacobus Uys, broer van Pieter, en Stephan Maritz, broer van Gerrit, het deur die latere Transkei gereis en met ’n gunstige verslag teruggekeer. Hulle het met die Britte by Port Natal kontak gemaak en was van mening dat die Trekkers en die Britte op vriendskaplike voet met mekaar sou kon verkeer. Die hawe van Port Natal sou hulle ook van handel en kontak met die buitewêreld verseker. Baie Trekkers het egter hul bedenkinge oor die Britse teenwoordigheid in Natal gehad, en het uiteindelik verkies om verder noordwaarts oor die Vaalrivier te trek. Die vinnige opeenvolging van gebeure aan die Oosgrens in 1835/36 (die Sesde Grensoorlog, die Glenelg Despatch waarmee die nuwe grensreëlings omvergewerp is en die aanstelling van die filantropiese Andries Stockenström as luitenant-goewerneur) het die noordwaartse emigrasie aan die gang gesit. Aanvanklik het die Britse regering ’n weifelende houding teenoor die Groot Trek ingeneem. Dit was ’n unieke verskynsel waarmee hulle nog nie tevore te kampe gehad het nie. Die goewerneur, sir Benjamin D'Urban, het dit as uiters nadelig vir die Kolonie beskou. Die Koloniale Sekretaris, lord Glenelg, en Andries Stockenström het dit as deel van die trekboerbeweging beskou en het daarom nie daadwerklik opgetree nie. In 1836 is die "Cape of Good Hope Punishment Act", ’n wet wat ’n paar jaar tevore met die oog op die trekboere ontwerp is, teen die Voortrekkers uitgevaardig. Dit het bepaal dat almal suid van 25 grade suiderbreedte (dit is selfs verder noord as die huidige Pretoria) onder Britse jurisdiksie val. Die Trekkers het die Kaap in groepe verlaat, elke groep met ’n erkende leier. Die vernaamste leiers, in die volgorde waarin hulle die Kaap verlaat het, was Louis Tregardt en Hans van Rensburg, Andries Hendrik Potgieter, Gerrit Maritz, Piet Retief, Piet Uys en Andries Pretorius.

Louis Tregardt

Met die uitbreek van die Sesde Grensoorlog in 1834 het Louis Tregardt en sowat 30 ander gesinne geruime tyd reeds in Xhosaland (Oos-Kaap) gewoon op grond wat hy van Hintsa gehuur het. Die oorlog het hom in ’n moeilike posisie geplaas en hy het besluit om met ’n geselskap van sowat 50 noordwaarts te trek. In Transoranje (Vrystaat) het die trek van Hans van Rensburg, afkomstig uit die noordoostelike distrikte van die Kaap, by hom aangesluit. Tregardt (1783–1838 – "Tregard" tot in 1882) en Hans van Rensburg (1779–1836) het onafhanklik van die ander Trekkers opgetree en was streng gesproke nie deeI van die Groot Trek nie.

Hoewel hul trekke niks blywends tot stand gebring het nie, het hulle tog waardevolle pionierswerk gedoen. Tregardt, met die Van Rensburgs altyd ’n entjie vooruit, het die Soutpansberge in 1836 bereik. Kort na sy aankoms het hy besoek ontvang van Potgieter en belowe om op die Potgieter-trek te wag. Die Van Rensburgs, wat intussen alleen vooruitgetrek het op pad na Lourenço Marques (die huidige Maputo), is in Julie 1836 deur inboorlinge by die sameloop van die Olifants- en die Limpoporivier vermoor. Tregardt het ’n jaar lank vergeefs op Potgieter gewag. Toe sy voorrade begin opraak, het hy besluit om ooswaarts oor die Transvaalse Drakensberge na Lourenço Marques te trek. Langs die pad het sy trekgeselskap talle ontberings deurgemaak, hoofsaaklik weens die koors en tsetsevlieë wat die trekvee afgemaai het. Slegs 26 van die 53 siele wat die Soutpansberge verlaat het, het Lourenço Marques in April 1838 bereik. Die helfte van die oorlewendes, insluitende Tregardt en sy vrou, is in Lourenço Marques aan koors oorlede. In 1839 het die Trekkers in Natal ’n skip gestuur om die Tregardtmense in Lourenço Marques te gaan haal. Tregardt het ’n dagboek aangehou wat nie net ’n waardevolle bron van inligting oor sy trek is nie, maar ook ’n interessante kyk op die pionierslewe bied. Sy seun, Carolus, het later ’n bekende jagter en ontdekkingsreisiger geword.

Andries Hendrik Potgieter

"Blouberg" Potgieter (1792–1852) het aan die einde van 1835 ’n trekgeselskap vanuit die Tarkagebied gelei. Sarel Cilliers en Paul Kruger, toe ’n seun van 10 jaar, was deel van sy trek. In Transoranje (Vrystaat), tussen Thaba Nchu en die Vetrivier, het Potgieter sy trek agtergelaat en saam met ’n klompie mans noordwaarts na die Soutpansberge gery. Daar het hy Louis Tregardt ontmoet en hom gevra om vir sy trek te wag. Potgieter wou so ver moontlik wegkom van Britse invloed.

Hy was derhalwe nooit ten gunste van Natal nie en wou hom anderkant 25 grade suiderbreedte vestig. Hy het gehoop dat die Trekkers in Transvaal (huidige Gauteng, Limpopo en Mpumalanga) Lourenço Marques as ’n hawe sou kon gebruik. Die grond wat Potgieter van Makwana, die Barolongkaptein, tussen die Vet- en die Vaalrivier geruil het, het Silkaats, opperhoof van die Matebeles in Transvaal, ongerus gemaak. Die Trekkers het uit dieselfde rigting gekom as die Griekwas en Korannas, wat ook gewapende perderuiters was en hom kort tevore bedreig het. Vanuit sy hoofstat, Mosega, in Wes-Transvaal, het hy impi’s gestuur om die wit mense "op te eet". Die Trekkers was in daardie stadium oor ’n groot gebied versprei en het hulle nie aan waarskuwings van Matebelegevaar gesteur nie.

Sommige van hulle, onder wie die Liebenbergs, is deur die Matebeles oorval en uitgemoor. Die aanvalle op die Trekkers het in Potgieter se afwesigheid geskied. Met sy terugkoms het hy dit gerade geag om in die omgewing van die moderne Heilbron laer te trek, omdat hy geweet het dat Silkaats later ’n veel groter mag teen die Trekkers sou stuur. Op of omstreeks 23 Oktober 1836 het ’n impi van 6 000 die laer by Vegkop aangeval. Sowat 40 gewapende mans het die aanval afgeweer, maar die Matebeles het al die vee weggevoer. Met die hulp van die Barolongs, die Wesleyaanse sendeling James Archbell en Gerrit Maritz, wat intussen in Transoranje aangekom het, het die Potgietertrek na Thaba Nchu teruggekeer.

Gerrit Maritz

Gerrit Maritz (1797–1838) het in 1836 uit die distrik Graaff-Reinet getrek. Hy was ’n voorste burger, bekend as ’n knap sakeman en kerkleier. Sy trek het uit ongeveer 200 volwasse mans en 100 waens bestaan. Hy was vergesel van sy swaer, Erasmus Smit, ’n oudsendeling van die Londense Sendinggenootskap en oudonderwyser. Hy is later aangewys as die Trekkers se predikant, hoewel hy vir baie van hulle onaanvaarbaar was. Die Kaapse Sinode het die Groot Trek veroordeel en die Trekkers later onder sensuur geplaas.

Die gevolg was dat geen predikant sy weg oopgesien het om die Trekkers te vergesel nie. Vir hul godsdiensleiding was die Trekkers aangewese op Britse en Amerikaanse sendelinge in die binneland, totdat eenheid probeer bewerkstellig is deur die aanstelling van Erasmus Smit. Na die aankoms van Maritz by Thaba Nchu is die eerste en ietwat primitiewe Voortrekkerregering saamgestel: Maritz is gekies as voorsitter van ’n burgerraad van 7 lede, terwyl Potgieter as kommandant-generaal aangestel is.

In Januarie 1837 het 2 kommando’s, onderskeidelik onder leiding van Potgieter en Maritz en bestaande uit 107 man, na Mosega vertrek om die gebuite vee terug te bring. Die feit dat die strafekspedisie 2 afsonderlike leiers gehad het, was reeds ’n aanduiding van die onvermoë wat die Trekkers later sou ondervind om saam te staan en eenheid te bewerkstellig. Die Matebeles was onvoorbereid op die aanval en is weswaarts teruggedryf, hoewel hul mag nog nie gebreek was nie. Mosega is vernietig en 7 000 stuks vee is gebuit. Onenigheid het ontstaan oor die verdeling van die gebuite vee en teen die tyd dat Piet Retief se trek Thaba Nchu in April 1837 bereik het, het Potgieter en Maritz nie meer saamgewerk nie.

Pieter Retief (1780–1838)

Retief, wat in Februarie 1837 uit die omgewing van die Winterberge getrek het, het sy trekredes in sy Manifes uiteengesit. Die Manifes is op 2 Februarie 1837 in die Graham’s Town Journal gepubliseer en later ook in ander koerante. Dit was ’n keerpunt in die ontplooiing van die Groot Trek: Retief het nie net sy eie trekredes bekend gemaak nie, maar ook ’n aanduiding gegee van die beleidsrigting wat die beoogde Afrikanerstaat in die binneland sou volg.

Hy het ’n beroep op ander boere gedoen om die onveiligheid van die Oosgrensrewe te verruil vir die sekuriteit wat hulle in ’n eie staat sou kon geniet. Die Manifes is nie net ’n goeie bron van inligting oor die redes vir die Groot Trek nie, maar gee ook ’n aanduiding van die doelstellings van die Trekkers. Retief het aan die Oosgrens ondervinding opgedoen in plaaslike bestuur, onder meer as kommandant. Hy was ’n bekende en gesiene man en die Trekkers in Transoranje (Vrystaat) het gretig op sy koms gewag. Hulle het gehoop hy sou eenheid kon bewerkstellig en ’n koersvaste rigting aan die Groot Trek gee. Kort na sy aankoms by Thaba Nchu het die Trekkers ’n volksvergadering gehou (April 1837) waarop hy as hoofleier met die titel "goewerneur" gekies is.

Hy is ook gekies as kommandant-generaal. Maritz het aangebly as hoof van die regspleging en was ook president van die Raad van Politie, die voorloper van die Volksraad wat later in Natal in die lewe geroep is. Potgieter is oor die hoof gesien. Die feit dat Potgieter geen aandeel in die nuwe regering gehad het nie, het die onenigheid onder die Trekkers vererger. In die winter van 1837 het die Trekkers in Transoranje (Vrystaat) vertoef terwyl gepoog is om eenstemmigheid te bereik oor die trekrigting wat ingeslaan moes word. Retief, Maritz en Piet Uys (wat in April 1837 uit die distrik Uitenhage getrek het) was ten gunste van Natal.

Potgieter het Britse inmenging in Natal gevrees en wou noordwaarts oor die Vaalrivier trek, waar hy hom by Tregardt wou aansluit. Solank die Matebelegevaar voortgeduur het, kon hy nie sy belofte nakom om hom by Tregardt in die noorde van Transvaal (Soutpansberg) aan te sluit nie. ’n Ekspedisie wat hy gestuur het om na Tregardt te soek, het onverrigter sake teruggekeer. Uiteindelik is besluit om Natal toe te trek, maar ook dat die Matebelegevaar eers uitgewis moes word. In Oktober 1837 het Retief, vergesel van 15 man, na Natal vertrek om die setlaars by Port Natal te besoek en met Dingaan, opperhoof van die Zoeloes, oor grond te onderhandel. Vroeg in November het Potgieter, wat hom intussen langs die Vetrivier gevestig het, saam met Uys op ’n tweede strafekspedisie teen die Matebeles vertrek.

In ’n slag wat 9 dae geduur het, het hulle Silkaats se nuwe hoofstat, Kapain, ingeneem en die Matebeles ver noordwaarts verdryf. Andries Pretorius, ’n besoeker uit die Kaap, het die veldtog teen die Matebeles meegemaak. Op 14 November 1837, die dag waarop die veldtog teen die Matebeles afgesluit is, het die eerste Voortrekkerwaens aan die Natalse kant van die Drakensberge gestaan. Vroeg in 1838 was al die Trekkers, insluitende Potgieter, reeds in Natal.

Moord op Retief

Koning Dingaan sluit die traktaat met Piet Retief, soos uitgebeeld op ’n fries in die Voortrekkermonument

Voortrekkers word onverhoeds deur ’n impi van Dingaan aangeval

Retief en sy volgelinge het Port Natal aan die einde van Oktober besoek en weer ’n maand later, na sy besoek aan Dingaan by uMgungundlovu. Die Britte in Natal het die Trekkers vriendelik ontvang. Die landbouprodukte wat die Trekkers sou lewer, sou hul eie handel laat floreer en terselfdertyd sou ’n blanke staat aan hulle sekuriteit teen die Zoeloes verskaf. Alexander Biggar, een van die setlaars, het Retief meegedeel dat Dingaan in Junie 1837 die stuk grond tussen die Umgeni en die land van Faku aan die Britse Kroon afgestaan het.

Die sendeling A.F. Gardiner het kragtens die Cape of Good Hope Punishment Act as Britse magistraat in die gebied opgetree. Die meeste van die Natalse setlaars het egter sy gesag verwerp. By uMgungundlovu het Dingaan Retief daarvan beskuldig dat die Trekkers van die Zoeloes se vee gesteel het. Nadat Retief aan hom verduidelik het dat die vee in werklikheid deur die onderdane van Sekonyela geroof was, het hy beloof om die gebied tussen die Tugela en die Umzimvubu aan die Trekkers af te staan. Retief moes egter eers die vee wat Sekonyela gesteel het, terugbring as bewys dat die diefstal nie deur die Trekkers gepleeg is nie. In Januarie 1838 het Retief en ’n kommando daarin geslaag om die gesteelde vee by Sekonyela af te neem.

Vergesel van sowat 70 man, onder wie sy eie tienderjarige seun en 30 gekleurde agterryers, het Retief op 3 Februarie by uMgungundlovu aangekom met die doel om die gesteelde vee terug te gee en ’n traktaat van grondafstand te laat onderteken. Die traktaat is gedateer 4 Februarie en is op 6 Februarie onderteken. Dingaan het intussen reeds besluit om die Trekkers te vermoor, ’n besluit waarby vrees sekerlik geen geringe rol gespeel het nie. Hy het die blankes met hul perde (horinglose beeste) en hul gewere (vuurstokke) as towenaars beskou.

Hy was deeglik bewus van die nederlaag wat die Matebeles teen die blankes gely het. In ’n brief wat Retief vroeër uit Port Natal deur bemiddeling van die sendeling Owen Wood aan die Zoeloekoning gestuur het, het hy gewys op die swaar straf wat die Matebeles van die Trekkers ontvang het en bygevoeg dat die God van die blankes ’n slegte koning nie lank laat lewe nie. Bowendien was dit die Zoeloekonings se tradisionele beleid om nie sterk bure te duld nie. Later het Dingaan ook aan sendelinge verduidelik dat hy die blankes vermoor het omdat hulle van hul "koning af weggeloop het".

Op 6 Februarie 1838 het Retief en sy volgelinge op versoek van Dingaan ongewapen en te voet die stat binnegegaan vir ’n afskeidsbyeenkoms. Hulle het herhaalde waarskuwings van William Wood, ’n 12-jarige seun wat by die sendeling Owen ingewoon en die Zoeloes baie goed geken het, geïgnoreer. Binne-in Dingaan se kraal is die blankes deur die dansende impi oorweldig en na ’n koppie buite uMgungundlovu gesleep, waar hulle vermoor is.

Die Vlugkommando

’n Replika van koning Dingaan se groot gehoorsaal, die iNdlunkulu, is op die oorspronklike staanplek te uMgungundlovu opgerig.

Monument vir die vermoorde Retiefgeselskap, te Moordkoppie, uMgungundlovu

Die Wenkommando lê die gelofte af, soos uitgebeeld in die 1938-film Die Bou van ’n Nasie

Ten tyde van die moord op Retief was Potgieter se trek nog aan die voet van die Drakensberge, terwyl Piet Uys se hele trek nog bo-op die berge was. Die trekke van Retief en Maritz het egter, ondanks hul leiers se waarskuwings om naby mekaar te bly, geleidelik langs die Tugela en sy vertakkings versprei in die nag van 16 tot 17 Februarie 1838 het die impi’s van Dingaan die voorhoede van die Trekkers langs die Bloukrans- en die Boesmansrivier oorrompel. Sowat 300 blankes en meer as 200 nie-blanke bediendes is vermoor. Die aanval is eers die middag teen die laer van Gerrit Maritz gestuit. Die Voortrekkerdorpie wat later daar aangelê is, is Weenen genoem.

Hoewel die Zoeloes teruggeval het, was hul mag nog lank nie gebreek nie. Daar is besluit om ’n kommando onder aanvoering van Potgieter en Uys na uMgungundlovu te stuur. Die kommando van sowat 350 man het op 6 April uit die laers vertrek en is ’n paar dae later anderkant die Buffelsrivier by Italeni deur die Zoeloes in ’n hinderlaag gelei. Pieter Uys, sy seun Dirkie en 9 ander het gesneuwel.

As gevolg van kritiek wat uitgespreek is teen sy aanvoering van die "Vlugkommando" (soos die mislukte ekspedisie bekend geword het), het Potgieter en sy volgelinge Natal permanent verlaat. Hulle het hulle op die Hoëveld naby die Vetrivier gevestig en Winburg aangelê. Min of meer gelyktydig met die nederlaag by Italeni het die Britse setlaars en hul swart volgelinge ook in ’n skermutseling met die Zoeloes betrokke geraak. Meer as die helfte van die handjievol setlaars het gesneuwel. Gerrit Maritz en ’n nuwe aankomeling uit die Kaap, Karel Landman, kon Port Natal dus sonder enige weerstand namens die Volksraad van Natalia beset.

In Augustus 1838 het sowat 10 000 Zoeloes ’n verwoede aanval op die laer van Koos Potgieter en Hans "Dons" de Lange by die Boesmansrivier gedoen. Daar is so verbete om lewe en dood geveg dat die laer as Veglaer bekend geword het. Die Zoeloes is verdryf, maar weereens sonder dat hul mag gebreek is. ’n Maand later, op 23 September 1838, is Gerrit Maritz oorlede. Terwyl daar op die koms van hulp en ’n nuwe leier uit die Kaap gewag is, het Karel Landman die leiding waargeneem.

Die Wenkommando

Sien ook: Lys van manskappe

Die nuwe leier, Andries Pretorius (1798–1853), wat op 22 November 1838 by die hooflaer in Natal aangekom het, was geen onbekende by die Trekkers nie. Hy het die tweede strafekspedisie teen die Matebeles meegemaak, Port Natal reeds besoek en Retief ontmoet na laasgenoemde se terugkeer van Sekonyela. Hy was bekend met Retief se toekomsplanne en begeesterd met die ideaal om die Afrikaner tot ’n selfstandige nasie te laat ontwikkel.

Op 25 November 1838 is Andries Pretorius as kommandant-generaal aangewys en 2 dae later het hy met ’n kommando na Zoeloeland vertrek. Die kommando het 57 waens saamgeneem. Later is hul geledere aangevul deur Britse setlaars met swart volgelinge en die groep het toe uit 470 man bestaan. Op 15 Desember het Pretorius tussen ’n sytak van die Buffelsrivier en ’n diep donga laer getrek. Die volgende dag, Sondag, 16 Desember 1838, is ’n Zoeloe-impi van sowat 12 500 deur Pretorius-hulle verslaan. Die pad na Dingaan se hoofstat het nou oopgelê. By die verlate uMgungundlovu het die Trekkers, op die plek waar Retief en sy gevolg vermoor is, die traktaat van grondafstand ongeskonde teruggevind.

’n Tweede en ’n derde skermutseling met die Zoeloes (27 Desember 1838 en die "beeskommando" van 1840) het die mag van Dingaan gebreek. Die Zoeloekoning is in 1840 vermoor deur sy halfbroer Mpande, wat die Trekkers goedgesind was.

Natal

Natalia Republiek

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Natalia Republiek.

Vlag van Republiek Natalia

Die oorwinning wat oor Dingaan behaal is en die vriendskapsbande met Mpande het die eerste mobiele fase van die Groot Trek afgesluit. Die vestigingsfase het begin met die stigting van die Republiek Natalia, die eerste volwaardige republiek in Suid-Afrika. Volgens ’n ooreenkoms wat Pretorius in 1840 met Potgieter aangegaan het, het die Volksraad van Natalia ook gesag uitgeoefen oor die Winburg-Potchefstroomgebied, wes van die Drakensberge. Daarmee is die ideaal van een staat verwesenlik. Zoeloeland, noord van die Tugela, sou onafhanklik wees, maar sou onder toesig van die Natalse Volksraad staan. Die setel van Natalia was Pietermaritzburg, ’n dorp wat reeds in die winter van 1838 deur kommandant Piet Greyling aangelê en na Gerrit Maritz en Pieter Retief vernoem is. Die grondwet van Natalia het voorsiening gemaak vir ’n volksraad van 24 lede.

Die volksraadlede is deur alle blanke manlike burgers bo 21 jaar gekies. Hoewel voorsiening gemaak is vir ’n president as hoof van die uitvoerende gesag, is die pos nooit gevul nie en het die uitvoerende gesag hoofsaaklik by die kommandant-generaal, Andries Pretorius, berus. Sy posisie ten opsigte van die Volksraad is nooit duidelik omskryf nie. Die regterlike gesag het by landdroste, heemrade en ’n jurie berus, terwyl die Landdros en Heemrade ook die plaaslike bestuur behartig het. Onder die kommandant-generaal het kommandante en veldkornette geressorteer, wat in tye van oorlog ’n krygsraad sou vorm.

Natalia en die Britse owerheid

’n Oorspronklike Voortrekkerhuis in Boomstraat, Pietermaritzburg, is vandag ’n museum.
Kyk ook: Pioniershuis

Die Natalse Volksraad het vergeefs gepoog om amptelike erkenning van Brittanje te verkry vir hul republiek. Sir George Napier, die nuwe Kaapse goewerneur, het die Trekkers in Natal ingevolge die Cape of Good Hope Punishment Act as Britse onderdane beskou en konsekwent geweier om hul republiek of die gesag van hul amptenare te erken. In Desember 1838 het maj. Charters op bevel van Napier die hawe van Port Natal beset en die Trekkers se ammunisievoorraad afgesny.

Napier het gehoop om daardeur die Groot Trek-beweging te beëindig of dan ten minste onder Britse beheer te bring. Om die Britse posisie daar te handhaaf, sou die hele Natal egter deur Brittanje geannekseer moes word. Hiervoor was die imperiale regering nie te vinde nie. Die onkoste om Natal as ’n Britse kolonie te vestig, sou te groot wees vir die geringe inkomste wat uit die gebied verkry sou word. Napier was derhalwe verplig om Port Natal te ontruim.

Hy het egter voortgegaan om die Republiek Natalia met arendsoë dop te hou. Veral die republiek se rassebeleid en kontak met skepe van vreemde moondhede het aan hom die geleentheid gebied om voortdurend druk op die imperiale regering uit te oefen om Natal te annekseer. Die vernietiging van Dingaan se mag het meegebring dat duisende swart vlugtelinge asook ontwortelde Zoeloes Natal binnegestroom het. Die Volksraad het bepaal dat nie meer as 5 swart gesinne op een plaas mag woon nie. Om ’n herhaling van die toestande aan die Kaapse Oosgrens te voorkom, is in 1841 besluit om duisende inboorlinge na die Natalse suidgrens te segregeer. Napier het gevrees dat die maatreël die Xhosas in oproer sou bring en gevolglik die Kaapse Oosgrens in gevaar sou stel.

Napier het ook klagtes ontvang van sendelinge en ander filantrope wat beweer het dat die Trekkers slawerny in Natal toe pas. Die gerugte is veral versprei nadat die Trekkers in 1840 teen die Bakastam in die suide van Natal opgetree het om gesteelde vee terug te bring. Tydens die ekspedisie het hulle op 17 weeskinders in verlate krale afgekom en hulle saam huis toe geneem. Die sendelinge was ook nie tevrede oor die ou Kaapse inboekstelsel wat in Natalia weer in gebruik geneem is nie. In 1841 het ’n Amerikaanse skip, die Levant, in die hawe van Port Natal handel gedryf. Vroeg die volgende jaar het ’n Nederlandse skip, die Brazilia, ’n lang en opsienbarende besoek aan die hawe gebring.

Die Kaapse handelaars was ontevrede oor die moontlikheid van mededinging met Port Natal, terwyl in Britse kringe gevrees is dat die VSA, Nederland en moontlik ook Frankryk die hawe van Port Natal sou gebruik om Brittanje se posisie in Suid-Afrika te ondermyn. Toe Faku, die Pondo-kaptein, op aandrang van sendelinge in sy gebied om Britse beskerming aansoek doen, het Napier dus nie gehuiwer om ’n troepemag van 250 man onder aanvoering van kapt. T.C. Smith na die Natalse suidgrens te stuur nie. Hy het ingesien dat die situasie in Natal nou in so ’n mate verander het dat die imperiale regering makliker tot anneksasie oorgehaal sou kon word.

Britse anneksasie van Natal

Nadat hy ’n rukkie in Pondoland vertoef het, het kapt. Smith opdrag ontvang om na Port Natal te vertrek. In Mei 1842 het hy die Britse vlag in die hawe van die Voortrekkers gehys. Pretorius en die Volksraad het besluit om Natalia te verdedig en die Britte by die Slag van Congella verslaan. Terwyl kapt. Smith en sy magte in hul kamp vasgekeer was, het Dick King, ’n jong Brit van Port Natal, meer as 1 000 km te perd na Grahamstad gery om hulp te soek. In Junie het 2 Britse skepe soldate en wapentuig in Port Natal afgelaai waarmee die magte van kapt. Smith ontset is. Daarmee is die Trekkers se militêre weerstand beëindig en op 15 Julie het die Volksraad die onderwerping aan Britse gesag aanvaar. Die Britse oorname in Natal het onmiddellik tot ’n Tweede Trek gelei, terug oor die Drakensberge, na waar Potgieter se Adjunk-raad reeds alle betrekkinge met Natal verbreek het. Sommige het egter in Natal agtergebly en eers in 1847 saam met Pretorius na Transvaal (huidige Gauteng, ens.) verhuis. Ander, soos Karel Landman, het permanent in Natal agtergebly. In 1843 het adv. Henry Cloete uit die Kaap in Natal opgedaag om die anneksasie deur te voer. Die Volksraad het egter tot in 1845 vergader, die jaar waarin Natal ’n distrik van die Kaapkolonie geword het. In 1857 het Natal ’n afsonderlike Britse kolonie geword.

Transoranje

Die kamp van ’n trekboer. Die trekboere was halfnomadiese veeboere wat voortdurend na nuwe en beter weivelde verskuif het. Ten tyde van die Groot Trek was baie van hulle reeds noord van die Oranjerivier, maar hulle het aan die Britse owerheid lojaal gebly.

Na die anneksasie van Natal het die republikeinse ideaal van die Trekkers na die gebied wes van die Drakensberge tussen die Oranje- en die Limpoporivier verskuif. Toe Potgieter hom in 1838 na die Slag van Italeni in die Winburg-gebied vestig, het hy die gebied wat hy van die Matebeles verower het of by ander inboorlingstamme geruil het, onafhanklik verklaar, sonder om Britse erkenning daarvoor te vra. Later het sy gebied deel geword van die Republiek Natalia, met ’n Adjunk-raad wat ondergeskik was aan die Volksraad. In 1843 het hy egter alle bande met Natal verbreek, ’n nuwe regering saamgestel en verklaar dat die hele gebied tussen die Oranje- en die Limpoporivier onafhanklik was.

Die gebied tussen die Oranje- en die Vaalrivier het as die Transoranje bekend gestaan en die gebied tussen die Vaal- en die Limpoporivier as Transvaal. Die heterogene bevolking van Transoranje en die potensiële gevaar wat botsings in die gebied vir die Kaapse noordgrens ingehou het, het geleidelik tot groter Britse betrokkenheid gelei. Die blanke trekboere, veral in die suide, was Britsgesind en het hulself gedistansieer van die Trekkers wat hoofsaaklik in die gebied tussen die Vet- en die Vaalrivier gewoon het.

Die Griekwas onder Adam Kok, Korannas en ander bruin mense het voortdurend sowel met die trekboere as met die Trekkers gebots, hoofsaaklik oor grondbesit. In die ooste het die Basoeto’s onder Mosjesj met ander swart stamme soos onder andere die van Sekonyela in vyandskap verkeer, terwyl hulle ook met die blankes in botsing was. Aan die einde van 1843 het die Kaapse goewerneur, George Napier, met Adam Kok en Mosjesj verdrae gesluit. Hy wou daardeur sy noordgrens met bufferstate beveilig sonder om te veel uitgawes aan te gaan. As bondgenoot van Adam Kok sou die Britse owerheid die Griekwas daadwerklike beskerming teen die blankes in Transoranje moes bied. Die reaksie onder die blankes het uiteindelik uitgeloop op ’n botsing met Britse troepe by Swartkoppies (1845).

Die blankes het ’n nederlaag gely. Die nuwe goewerneur, sir Peregrine Maitland, het self die Oranjerivier oorgesteek en nuwe reëlings met die nie-blanke hoofde getref. ’n Britse resident, maj. H.D. Warden, is in Bloemfontein aangestel om die nuwe maatreëls toe te pas en die vrede te bewaar (1846). Warden het nooit genoeg troepe tot sy beskikking gehad om doeltreffend op te tree nie. In 1848 is sir Harry Smith aangestel as nuwe goewerneur van die Kaap en as die Britse Hoë Kommissaris in Suid-Afrika, ’n amp wat aan hom die gesag verleen het om ook buite die Kaapse grense op te tree. Hy was nie ten gunste van sy voorgangers se verdragstaatstelsel nie en wou die binneland beveilig deur soveel moontlik nie-blanke grondgebied onder regstreekse Britse beheer te plaas. Daarom het hy die hele gebied tussen die Oranje- en die Vaalrivier as die Oranjerivier-Soewereiniteit geannekseer.

So het hy ook beheer oor die Groot Trek verkry deurdat hy die Trekkers se roetes na die ooskus afgesny het. As regverdiging vir die anneksasie het hy die imperiale regering onder die indruk gebring dat die inwoners van die gebied ten gunste daarvan was en dat hulle hul eie verdediging sou waarneem. In werklikheid was slegs die lojaalgesinde trekboere ten gunste van Britse anneksasie. Die Winburgers het ’n beroep op Andries Pretorius gedoen om die Britse anneksasie met geweld teen te gaan. Pretorius het Natal kort tevore verlaat en was in daardie stadium op pad na die Transvaal, waar hy hom wou vestig. Hy het egter aan die versoek voldoen en ’n kommando teen die Britte gelei. Warden het oor die Oranjerivier teruggeval en daar op Britse versterkings gewag.

Die Britse mag wat uit die Kaapkolonie opgeruk het, was onder aanvoering van Smith self. By Boomplaats, waar Pretorius probeer het om hom in ’n hinderlaag te lei, het hy ’n beslissende oorwinning behaal. Die anneksasie het van krag gebly en Warden het na Bloemfontein teruggekeer as Britse resident. Die gebied is in 4 distrikte verdeel, elk met ’n magistraat en 2 benoemde lede, wat saam ’n wetgewende raad gevorm het. Net soos vroeër in Natal het die Britse anneksasie ’n groot noordwaartse uittog van Trekkers tot gevolg gehad.

Die Bloemfontein-konvensie

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Bloemfontein-konvensie.

Die Oranjerivier-Soewereiniteit is van die begin af geteister deur probleme met die Basoeto’s, wat oral strooptogte uitgevoer het. Net soos vroeër het Warden nog steeds nie genoeg troepe gehad om die vrede doeltreffend te bewaar nie. In 1849 het Warden ’n grens tussen die Soewereiniteit en Basoetoland vasgestel (die Wardenlyn). Mosjesj was ontevrede omdat hy daardeur ’n deel van sy grond aan ander inboorlingstamme moes afstaan. Warden kon die grensreëlings nie handhaaf nie en die Basoeto-strooptogte het voortgeduur. In 1851 het Warden besluit om teen Mosjesj op te tree, maar hy is by Viervoet deur die Basoeto’s verslaan.

Weens die langdurige Agtste Grensoorlog in die Kaap (1850–1853) kon versterkings nie na die Soewereiniteit gestuur word nie en die burgers het geweier om op kommando te gaan. Die imperiale regering was ontevrede oor die verdedigingsuitgawes wat die Soewereiniteit geverg het, en het 2 kommissarisse, Hogge en Owen, gestuur om vas te stel hoe uitgawes besnoei kon word. Hulle het tot die gevolgtrekking gekom dat die gebied aan die blankes teruggegee moes word.

’n Onafhanklike Transoranje onder blanke beheer sou dan as bufferstaat vir die Kaapkolonie dien. Sir George Cathcart, wat Smith ondertussen opgevolg het, was vasbeslote om die Britse neerlaag by Viervoet te wreek en het teen Mosjesj opgeruk. By Berea moes hy egter voor die Basoeto’s terugval (1852). Die neerlaag was die laaste druppel: in 1853 is sir George Russel Clerk na Bloemfontein gestuur met die opdrag om die Soewereiniteit aan die Trekkers terug te gee. Op 23 Februarie 1854 is die Bloemfontein-konvensie onderteken. Die Bloemfontein-konvensie het die volle onafhanklikheid van Transoranje erken.

Brittanje het onder meer onderneem om geen verdere verdrae met inboorlinge noord van die Oranjerivier te sluit nie. Die regering van die gebied is aan Josias Hoffman en ’n komitee van 6 oorgedra en die Republiek van die Oranje-Vrystaat het tot stand gekom. Daarmee is die Trekkers se grootste ideaal verwesenlik: die stigting van ’n onafhanklike staat met Britse erkenning.

Transvaal

Die Paardekraal-monument gedenk ondermeer Hendrik Potgieter se baanbrekerswerk in die noorde

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Zuid-Afrikaansche Republiek.

In 1844 het Potgieter, wat ongerus was oor die Britse anneksasie van Natal en die Britse teenwoordigheid in Transoranje, verder noordwaarts getrek. Hy wou die ou Trekkerideaal van algehele onafhanklikheid van Brittanje verwesenlik deur hom nader aan ’n nie-Britse hawe (Delagoabaai) te vestig. In 1845 het hy ’n nuwe dorp, Andries-Ohrigstad, gestig. Weens die baie sterftes wat deur koors in hierdie gebied veroorsaak is, is die dorp later ontruim en is Lydenburg gestig (1846). Baie van die Trekkers wat Natal verlaat het, is na Potgieter se nuwe nedersetting gelok. Die geskille wat in 1838 ontstaan het, het egter nog voortgeduur: die nuwe aankomelinge wou Potgieter se leierskap nie erken nie.

Hulle was ten gunste van die ou Natalse Volksraad en het as die sogenaamde Volksraadparty bekend gestaan. Na die Slag van Boomplaats in 1848 het Pretorius hom ook in Transvaal naby Potchefstroom gevestig. Potgieter het hom daarvan beskuldig dat hy Transvaal se onafhanklikheid in gevaar gestel het deur hom in te meng in Transoranje se sake. Die verhouding tussen die 2 leiers is verder vertroebel deurdat Pretorius die Volksraad ondersteun het.

Terwyl Potgieter, wat hom intussen by Schoemansdal in die Soutpansberge gevestig het, ’n afsydige houding aangeneem het, het Pretorius hom daarvoor beywer om al die elemente in Transvaal onder ’n Volksraad te verenig en om Britse erkenning vir hul onafhanklikheid te verkry. Op ’n vergadering wat deur Pretorius in 1849 by Derdepoort gereël is, is besluit om ’n verenigde Volksraad vir die hele Transvaal in te stel. Weens die gespanne verhouding tussen Potgieter en die ander Trekkers kon ’n leier egter nie gekies word nie. In 1851 is probeer om ’n kompromie te bereik deur die aanstelling van 4 kommandante-generaal, onder wie Potgieter en Pretorius. Die afwesigheid van ’n sentrale gesag het meegebring dat die Trekkers in Transvaal nòg teenoor die inboorlinge nòg teenoor die Britte ’n eenvormige en besliste beleid kon volg.

Met sy pogings om Britse erkenning vir Transvaal te verkry, het Pretorius meer welslae behaal. Op eie inisiatief het hy Hogge en Owen, die Britse kommissarisse wat toestande in Transoranje moes ondersoek, te woord gestaan. Die Britte het kort tevore die nederlaag van Viervoet teen die Basoeto’s gely en het gevrees dat Pretorius hul verleentheid sou uitbuit deur in Transoranje in te gryp. Boonop was die Britse owerheid by ’n duur en uitgerekte grensoorlog in die Kaapkolonie betrokke. In Britse kringe het die gedagte ook reeds posgevat om die Trekkers as bondgenote te gebruik vir die beveiliging van hul uitgestrekte grense. Hulle was daarom bereid om Pretorius tegemoet te kom en erkenning aan die Transvaalse onafhanklikheid te verleen in ruil daar voordat Pretorius sou onderneem om hom nie suid van die Vaalrivier in te meng nie. Die ooreenkoms is bekragtig met die ondertekening van die Sandrivier-konvensie op 17 Januarie 1852.

Pretorius en kommandant-generaal W.F. Joubert van die Lydenburg-distrik het die Konvensie sonder goedkeuring van die Volksraad onderteken. Dit het groot ontevredenheid by Potgieter en ander laat ontstaan en amper tot burgeroorlog gelei in Maart 1852 is Potgieter en Pretorius by ’n volksvergadering op Rustenburg met mekaar versoen en die Volksraad het die Konvensie bekragtig. In September 1853 het Transvaal die naam Die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) aangeneem. Die ommeswaai in die Britse beleid ten opsigte van die Trekkers het die Groot Trek afgerond. Die migrerende Afrikaners wat 20 jaar vroeër die Kaapkolonie verlaat het, het hulle nou gevestig en begin om hul republieke uit te bou.

Die staatkundige erkenning wat hulle van Brittanje ontvang het, het daarop neergekom dat Brittanje uiteindelik die knie gebuig het voor hul vreedsame opstand en hulle toegelaat het om hul Britse onderdaanskap af te lê. Voortaan sou hulle deur Brittanje as gelykes eerder as rebelle beskou word.

Trekkerslewe

Deel van die Groot Trek was die mense wat daaraan deelgeneem het. Hulle was nie net name, datums en feite nie, of selfs helde, dwarstrekkers en omdraaiers nie. Hulle was doodgewone gesinsmense wat van sekere dinge gehou het en van ander nie. Hulle het behoeftes gehad, hulle was mense met sterk menings oor die godsdiens, onderwys en opvoeding.

Hulle was harde werkers en goeie jagters, maar hulle het ook van pret en plesier gehou. Hoewel die trekkerslewe hard en ru was, het daar onder in die wakis, sorgvuldig verpak, van die fynste glasware en porselein gelê. Hierdie geharde Trekkers het graag vir beste drag hul fluweelbaadjies met sy-omboorsels uitgehaal. Klein en groot moes hard werk, maar gedurende die langer uitspantye was daar ook geleentheid om te ontspan.

Voorbereidings

Toe die boere aan die Kaapse Oosgrens teen 1836 besluit om weg te trek, het die voorbereidings vir die trek pad baie aandag geverg. ’n Paar kommissies is die binneland ingestuur om waardevolle inligting oor moontlike trekroetes te versamel. Die Voortrekkers wou weet wat vir hulle voorlê en hulle wou gereed wees. Eerstens moes aan voedsel gedink word, veral dit wat die binneland nie kon oplewer nie, soos meel, rys, koffie, tee en suiker. Later, tydens die Trek, het hierdie ware baie skaars geword, sodat die Voortrekkers beesmelk of water gedrink en wildsvleis geëet het.

Wild was nog volop: elande, hartbeeste, rietbokke, sebras en rooibokke het in groot troppe rondgeswerf. Toe reeds baie bekend en baie gewild was die songedroogde vleis, wat vandag nog as biltong bekend staan. Die boervroue van daardie jare was bedrewe baksters en kon besonder goed kook. Mosbolletjies, vetkoek, boerbeskuit, soetkoekies, geelrys, stampmielies, boerewors, bobotie, sosaties en melktert was van die daaglikse geregte wat hulle berei het.

Groot voorrade beskuit en biltong is vooraf gemaak. Die bestanddele en selfs die nodige apparaat vir die meeste van die ander geregte is op die waens gelaai. Voor die Trek kon begin, moes ook vir klere gesorg word. Voor die vertrek is sis, molvel, linne en wol–en velkomberse aangeskaf – een van die verkenningskommissies het juis oor die koue hoëveld wes van die Drakensberge verslag gedoen. Die Voortrekkervroue was lief vir mooi klere. Tabberds vir daaglikse drag is vervaardig uit geblomde, geruite of gestreepte sis; terwyl sy, satyn, fluweel en brokaat vir beste drag gebruik is. Alle klere is met die hand gemaak. Die roklengte was tot op die voete en sy- of tafsyvoorskote met geplooide valletjies is by alle geleenthede gedra. Nekdoekies, vasgesteek met groot borsspelde, was baie gewild.

Die bekende Voortrekkerkappies met hul fyn handwerk was die pronkstuk van die vroue se kleredrag. Die mans het fluweel- of satynbaadjies gedra en vir spesiale geleenthede boonop onderbaadjies van dieselfde materiaal. Hulle hemde het los boordjies en die klapbroeke redelik nou pype gehad. Die Voortrekkermans se werkklere was van ’n growwe materiaal of molvel. Vilt- en strooihoede is gedra. Naas fabriekgemaakte skoene het die meeste mans en vroue selfgemaakte velskoene gedra. Kinderklere het net soos die van die grootmense gelyk.

Wapens

Sonder wapens en ammunisie kon die Voortrekkers kwalik die gevaarlike binneland aandurf. Met die swaar "Sanna" of voorlaaiers (so genoem omdat daar deur die voorkant van die loop gelaai is) kon ’n ervare skut drie skote per minuut afvuur. Meer as een geweer is ook ingepak. Terwyl die Voortrekker met die een geskiet het, kon sy vrou en kinders die ander een laai. Genoeg buskruit en loodkoeëls moes saamgeneem word. In die kruithoring wat oor die skouer gehang is, het die Trekker sy buskruit gebêre. Lood en apparaat om koeëls mee te maak, is ook op die Groot Trek saamgeneem.

Kakebeenwa

’n Wa word deur ’n drif getrek

Sonder die kakebeenwa, die Voortrekkers se vervoermiddel, sou daar geen Groot Trek gewees het nie. Die wa het die onbekende binneland oopgemaak. Dit het as tuiste en woning gedien en selfs as fort teen die aanslae by Vegkop en Bloedrivier. ’n Kakebeenwa was sowat 4 m lank, ongeveer 1 m breed en buikplank tot tenthoogte sowat 1,7 m hoog. Dit is van geel-, stink- of ysterhout gemaak. Die sykante van die wa het soos die kakebeen van ’n perd gelyk – vandaar die benaming.

Bo-oor ’n raamwerk van bamboesstokke of kweperlatte en ’n grasmat is ’n waterdigte seildoek gespan. Aan die binnekant van die wa met sy kaptent was ’n katel (bed) met ’n riempiesmat en matras daarop. Dit was die verblyfplek vir die moeder en haar kinders terwyl die trekgeselskap op reis was. Die houtwiele het speke gehad en die 2 agterwiele was groter as die voorste twee. Die Bybel en gesangeboeke, klerasie, breekgoed en kookgereedskap is in die voorste en agterste wakis gepak en rieme en stroppe is in die sykissie gebêre.

Onder die wa is die gereedskap so as die remskoen, domkrag, teerputs en watervaatjies gehang. Die remskoen was ’n metaal- of houtblok met ’n groef waarin die agterwiel van die wa gepas het, sodat die wiel nie verder kon draai nie. Dit is veral teen afdraandes gebruik. Die domkrag was ’n werktuig om die wa op te lig sodat aan die wa gewerk kon word, terwyl die teerputs ’n vaatjie was waarin die teer vir smeerdoeleindes gebêre is. Voor die waens is spanne van 12 tot 16 rooi Afrikanerosse ingespan. Die lede van die huisgesin wat nie werk rondom die wa of by die vee gehad het nie, het op die wa gereis. Die meeste Trekkers het een of 2 waens gehad, hoewel die ryker mense 5 tot 8 waens besit het.

Op uitspanplekke is die waens vir veiligheid agter mekaar in ’n kring getrek. Sodra gevaar gedreig het, is die ruimtes tussenin en tussen die wiele met doringtakke toegemaak. Sonder die veiligheid van hierdie laers sou die Voortrekkers waarskynlik nie die aanvalle van die Zoeloes en die Matebeles kon weerstaan het nie. Dit was juis die dreigende gevaar wat die Trekkers meestal in 9 roepe of geselskappe, met ’n kommandant aan die hoof, soos byvoorbeeld Louis Tregardt, Hendrik Potgieter en Piet Retief, laat trek het.

Gereedskap

Die mans het allerlei artikels vervaardig, soos swepe, jukskeie, trektoue en riempiestoele. Werkwinkelgereedskap het die volgende ingesluit: skroewe, hamers, blaasbalke, bore, sae, beitels, vyle en handbyle. Kombuisgereedskap soos vurke, messe, lepels, bekers, koppies, kersvorms, strykysters, botterbakke en koperpanne is ook saamgeneem. Van die fynste glas- en porseleinware is die binneland ingeneem.

Godsdienstigheid

Godsdiens was die rigsnoer van die Voortrekkers se lewe. Hulle het ’n kinderlike vertroue in God se Almag geopenbaar. Sy wil was vir hulle goed. Hulle het ’n opreg godsdienstige lewe gelei en hulself totaal afhanklik van God beskou. Die gevaarlike en onsekere lewe waaraan hulle blootgestel was, het ook tot hierdie beskouing bygedra. So het daar voor die Slag van Bloedrivier die Gelofte ontstaan dat indien die Here die oorwinning oor die Zoeloes aan hulle sou skenk, hulle en hul nageslag die dag as ’n dankdag sou deurbring. Behalwe die Bybel en die Psalm en Gesangeboek en meestal ook ’n katkisasieboek, het die Voortrekkers preekbundels en gebedeboeke besit en gelees.

Geen predikant van die Kaapse kerk was bereid om die onbekende saam met hulle binne te trek nie. Erasmus Smit, hoewel geen geordende predikant nie, het tog geestelike werk onder die Voortrekkers gedoen en later het die sendeling Daniel Lindley goeie werk verrig. Sondae is die Evangelie 2 of 3 maal verkondig en 2 keer in die week is daar saam gebid. Soggens en saans is huisgodsdiens gehou. Die doop en die nagmaal, katkisasie en die huwelik is met groot erns en vroomheid op die trekpad onderhou.

So goed moontlik is in al die laers vir die godsdienstige lewe gesorg sodat die ou gevestigde gebruike van die Kaapkolonie nie verwaarloos sou word nie. Met die vader meestal ’n streng hoof van sy gesin, is ’n streng godsdienstige en sedelike lewenspeil gehandhaaf.

Onderwys

Die eerste Voortrekker, Louis Tregardt, het ’n onderwyser, Daniel Pfeffer, by sy trekgeselskap gehad. By die ander trekke was dit hoofsaaklik die ouers wat vir die onderrig van hul kinders verantwoordelik was. Dit was belangrik om die Bybel te ken. Tydens huisgodsdiens moes die ouer kinders ’n paar versies voorlees, terwyl die kleintjies daarna moes oorvertel wat gelees is. Na oggendgodsdiens het onderwys gekom. Die beginners het ’n baie eenvoudige boek die A.B.C.-Boek, gebruik.

Die vader of moeder het die woorde uitgespel en dan moes die kleintjies dit gedurende die dag in die veld leer en die volgende oggend weer opsê. Die ouer kinders se boek was die bekende Trap der Jeugd. Wanneer groot gevaar gedreig het en die waens in groot getalle saamgetrek was, het ’n skoolmeester georganiseerde onderwys gegee. Paul Kruger het dit soos volg onthou: "As die trek op ’n uitspanplek ’n tyd lank tot rus gekom het, is daar van gras en klei ’n klein hut gebou wat dan as skoolgebou moes dien vir die kinders van die Trekkers." In die opvoeding van die Voortrekkerkinders is ook baie aandag aan sang gegee. In ’n latere Voortrekkerdagboek is dit so as volg gestel: "O, so mooi was tog die Sondagmôre. Eers kom die gesange met die viool en fluit en akkordeon. Dan kom die kinders vorentoe. Die vaders en die moeders sit almal buitekant die tente en die kind wat die mooiste versie ken, sê dit op of sing dit. En nadat die kind klaar het, moet hulle almal saam versies sing." Vir die Voortrekkers was opvoeding en karaktervorming belangriker as onderwys. Die baie gevare wat hulle saam deurgemaak het, het sterk karakters gebou en hulle ’n groot verantwoordelikheidsbesef gegee.

Op 15-jarige leeftyd was Voortrekkerseuns en -dogters reeds volwasse. Die vader het sy seuns allerhande vaardighede met die hand geleer, soos om meubels te maak en waens te herstel. Hy het hom ook leer jag sodat hy die gesin van wildsvleis kon voorsien. Met die moeder se hulp het die dogters ook gou geleer om kos te kook, brood te bak, kerse te maak, koffie te brand, naaldwerk te doen en die jonger boeties en sussies op te pas (die Voortrekkers het groot gesinne gehad; 10 kinders was niks buitengewoons nie).

Ontspanning

Vir ontspanning was daar tydens die Trek genoeg geleentheid. Daar word dikwels geskryf oor hoe swaar die Voortrekkers gekry het, maar die Voortrekkers was gewone mense, vrolik van aard en dikwels vol grappies. Vir die mans was jag die belangrikste ontspanning. Bokke en ander vleis vir die pot was volop, maar daar was ook roofdiere soos leeus en luiperds wat onder die Voortrekkers se vee gemaai het. Jagtogte is gereeld onderneem. Vermaaklikheid vir oud en jonk was skyfskiet, toutrek en jukskei. Die toutrek, met ewe veel deelnemers aan albei ente van die tou en ’n skeidsregter daarby, was groot pret.

Daar is dikwels in die laers gedans en tiekiegedraai, veral op verjaardae en troues. Die vroue het ’n minder avontuurlike Iewe gevoer as hul mans. Hulle het klere met die hand gemaak of verstel en moes dikwels sonder enige hulp kook, was en stryk. Die seuns het vroeg reeds leer skiet en saam met hul vaders gaan jag. Paul Kruger het sy eerste leeu op 14-jarige leeftyd platgetrek. Die jonger knapies het vee opgepas of ’n selfgemaakte wa met klei- of dolosse in die laer rondgetrek. Die meisies het met geverfde houtpoppe of lappoppe wat met gras gevul was, gespeel. Daar was ook romanse op die trek pad. Met dieselfde swier as in die Kaapkolonie is daar die hof gemaak. Soos met elke ander groep mense was daar onder die Voortrekkers moeilikheidmakers, fortuinsoekers en mense wat sku was vir werk.

Hulle was egter in die minderheid. Oor die algemeen was die Voortrekkers ordeliewende, beginselvaste en godsdienstige mense. Die Trek was eintlik ’n groter huisgesin waar dieselfde warmte en noue bande bestaan het as in die gewone gesin. Die wa langsaan se mense was bekend as "oom en tante" en "neef en niggie" en hulle is so aangespreek. Besonder noue bande is tydens die Groot Trek tussen die Voortrekkers gesmee.

Herdenking

Die Voortrekkermonument in Pretoria

In die Voortrekkermonument (in Pretoria) word die leefwyse en lotgevalle van die Voortrekkers op die historiese fries uitgebeeld.

Bronne

C.W.H. Van der Post, Piet Uijs, of lijden en strijd der voortrekkers in Natal, roman, 1918.
F.A. Venter, Geknelde land, roman, 1960.
Groot Trek Herdenkingsfees. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 37, nr. 4, Oktober 1988
Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-50-8 band

Eksterne skakels

Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Groot Trek.
(en) "Great Trek". Encyclopædia Britannica. Besoek op 18 Februarie 2024.