Pionierslewe

Die lewe van die pioniers in Suid-Afrika - trek - en grensboere en later die Voortrekkers - wat die binneland getem het, was gewikkel in 'n bestaanstryd. Hulle moes oorleef in 'n onherbergsame land met uiterste droogtes, koue, haelstorms en weidingskaarste. Wilde diere en vyandige inboorlinge so wel as veesiektes was voortdurende bedreigings. Die beskawing, in die vorm van predikante, dokters, onderwysers, veldkornette, landdroste en winkels met alle lewensmiddele, was dikwels honderde kilometers ver. Die pionier was dus in sy daaglikse lewe feitlik heeltemal op homself aangewese ten opsigte van byna elke aspek van sy bestaan.

Agtergrond

Sedert die vroegste dae van die nedersetting aan die Kaap het die aantal veeboere toegeneem. Namate die troppe vetstertskape en beeste groter geword het, het die behoefte aan weiding ook toegeneem. Die vroeë boere het min aandag gegee aan die aanplant van veevoer soos klawer, lusern en peulgewasse en het verkies om met hul vee te trek op soek na beter weiding.

Die trekboerstelsel was nie enig in Suid-Afrika nie. In Suid-Duitsland, Switserland en Noord-Wallis is seisoentrekke tussen berg- en vlakteweiding reeds eeue lank bekend. Aan die Kaap het klimaatuiterstes soos die intense winterkoue in streke soos die Roggeveld en Sneeuberge en somerdroogtes elders die meeste boere gedwing om as't ware 'n halfnomadiese bestaan te voer. Oorbeweiding was nog 'n rede waarom van die mense al hoe verder weg van die gevestigde nedersettings rondom Kaapstad en die ander Bolandse en Oos-Kaaplandse dorpe getrek het.

Die Voortrekkers het daarenteen om politieke redes getrek: hulle wou aan die Britse juk ontsnap en wou veral wegkom van die plunderende inboorlingbendes deur wie hulle telkens finansieel geknou is. Hoe verder die pionier van gevestigde plekke af getrek het, hoe meer was hy op homself aangewese. Hy moes sy eie dokter, predikant, kleremaker, hoefsmid, huisbouer en meubelmaker wees en omdat winkels so ver was, moes hy waar moontlik die meeste van sy lewensbehoeftes uit die beskikbare materiaal van die omgewing maak.

Die pioniers was hoofsaaklik veeboere en waar hulle, hulle op ŉ bepaalde plek gevestig het, het hulle gewoonlik net genoeg graan vir eie behoeftes geplant. Graangewasse was lank nie 'n bron van inkomste nie omdat die wêreld so woes en onherbergsaam was dat saaiboerdery op groot skaal nie prakties was nie. Die dorpe was buitendien te ver. Spoorverbindings het eers veel later gekom. Hoewel die pionier soveel grond en ruimte rondom hom gehad het as wat sy hart begeer het en dikwels nogal aansienlike troppe vee, was daar min geld.

Wanneer noodsaaklike lewensmiddele soos koffie, kruit, suiker, tee, kleremateriaal, implemente, ensovoorts, aangeskaf moes word op die naaste dorp of van 'n rondreisende smous, was die betaalmiddele gewoonlik velle, horings, botter, vee, wildsvleis of selfs ivoor, wat geruil is vir die dinge wat die pionier nodig gehad het. Die gebruik om baie te jag het die wild so uitgedun dat die eerste wetlike perke op die jag van wilde diere trouens reeds in 1858 ingestel is.

Godsdiens

Die Nederduitse Gereformeerde Kerk het saam met Van Riebeeck uit Nederland na Suid-Afrika gekom en was die vernaamste denominasie onder die pioniers. Huisgodsdiens is elke aand gehou. 'n Gedeelte is uit die Statebybel gelees, psalms en gesange is gesing en daar is gebid. Soggens het die gesin douvoordag, gewoonlik voor sonop opgestaan en dan is ook huisgodsdiens gehou.

Nagmaal

Dit was die gewoonte van die Nederduitse Gereformeerde Kerk van 17e-eeuse Nederland dat Nagmaal vier keer per jaar gehou word. Gaandeweg het dit die gebruik geword dat selfs die pioniers wat ver van die dorpe af op grensplase gewoon het, minstens een keer per jaar, maar verkieslik elke kwartaal, dorp toe gegaan het vir Nagmaalsviering. 'n Nagmaalstog was 'n hele gebeurtenis. Die hele gesin, soms selfs die vee, moes saamtrek.

Die reis kon etlike weke duur. Nagmaal was meer as 'n godsdiensoefening. Mense het die kans gekry om inkopies te doen, familie en vriende wat ver gewoon het, op te soek en om velle, vee en ander ware van die hand te sit of vir noodsaaklikhede te verruil. Almal het gesorg dat hulle die Donderdag voor die diens in die dorp was en daar was gewoonlik ŉ hele wa- en tentdorp op die kerkplein. Later het van die meer gegoede boere 'n dorpshuis vir sulke geleenthede gebou. Winkels is spesiaal ingerig om in die behoeftes van die stroom besoekers te voorsien.

So was die huidige Tulbagh-biblioteek wat in omstreeks 1785 gebou is, tot 'n eeu gelede nog 'n bakkery waar tempies, krakelinge, varkpootjies en allerlei ander lekkernye verkoop is. Die voorbereidingsdiens is die Vrydag om 12h00 gehou. Die Nagmaalsdiens self het die Sondag maklik van 10h00 tot na 14h00 geduur. Afgesien van die diens self is kinders gedoop, geloofsbelydenis is afgelê en egpare is in die huwelik bevestig. Meisies is vanaf hul 15e jaar as hubaar beskou en huwelike is gewoonlik vir die Nagmaalsnaweek gereël. Die naweek is die Maandagoggend vroeg met 'n laaste diens afgesluit.

Onderwys

Die Bybel was dikwels die enigste boek wat die pionier ooit gelees het, afgesien van 'n paar preekbundels soos Balthazar Becker se Predicatieën en Willem Sluiter se Gezangen en miskien selfs hier en daar gewilde rymverhaalbundels soos die Spieghel van den ouden en nieuwen tijd deur Jacob Cats. Omdat godsdiens so 'n belangrike rol in die pioniers se lewens gespeel het, moes alle kinders leer lees sodat hulle die Bybel kon lees. Verder het hulle leer skryf en ŉ bietjie eenvoudige rekene leer doen.

Dit was dikwels die somtotaal van ŉ pionierskind se skoolonderrig. Daar was geen skole of georganiseerde onderwys in die on herbergsame binneland nie. Kinders moes bedags help met plaaswerk soos vee oppas, ploeg en oes, kerse maak en vleis bewerk, en saans by kerslig leer lees en skryf. Eers baie later het plaasskole ontstaan oral waar die boere lank genoeg gevestig was om die dienste van 'n onderwyser te kon bekostig. Daar was wel rondreisende meesters, gewoonlik gewese soldate of amptenare van die Kompanjie, wat hul dienste aangebied het. Die mans was selde as onderwysers opgelei. Indien hulle egter kon lees en skryf, met algemene plaaswerk kon help en sober gewoontes gehandhaaf het, was sulke mans welkom in die pionier se huishouding.

Die meester moes dikwels ook sekretaris speel wanneer briewe geskryf en rekeninge gehou moes word. Die vernaamste handboek waaruit kinders geleer het, was De Trap der jeugd. Die eerste 30 bladsye het die eerste 3 trappe gevorm en was hoofsaaklik speloefeninge. Trap 4 was ŉ kort kursus in aardrykskunde en 4 bladsye met die spelling van die moeilikste Bybelname soos Chusan Aescharataim en Mahar-Schalal Chas-Bas. Die hele rekenkundekursus was op een bladsy opgesom en het die grondbeginsels van optel en aftrek sowel as die tafels van vermenigvuldiging tot by 12 X 12 bevat. Kinders het ook Jacob Groenewegen se liedere leer sing en, waar sulke instrumente beskikbaar was, die fluit, viool en harmonium leer speel.

Medisyne

Tot laat in die 19e eeu was daar maar min dokters in die binneland. Die pionier moes sover moontlik al sy kwale self probeer genees. Omdat die plase so ver uitmekaar was, was daar selde siekte-epidemies. Die eerste groot epidemie was die Groot Griep, wat in 1918 uitgebreek het. In die Laeveld het die pioniers vir die eerste keer met malaria kennis gemaak. Louis Trichardt se geselskap, een van die eerste groepe Voortrekkers wat die Oranjerivier oorgesteek het, is feitlik heeltemal deur koors uitgewis op die tog van die Soutpansberg na die destydse Lourenço Marques. Net 26 vroue en kinders het etlike maande later per boot in Natal aangekom. AI raat wat die pioniers teen malaria gehad het, was kinien, en dit het ook nie altyd gehelp nie.

Medisynetrommel

Die groen bliktrommeltjie vol Nederlandse patente medisynes was elke pionier se onontbeerlike huisapteek. Daarin was nie net middels vir elke denkbare kwaal nie, maar ook 'n boekie met 'n eenvoudige beskrywing van verskillende siektes. Kamfer, kasterolie, soetolie, rooi - en witlaventel, groenamara, harmansdrup, balsemkopiva, witdulsies en baie ander sulke middels was tot in die vroeë 20e eeu nog huishoudelike name vir Suid-Afrikaanse gesinne. Vir die pionier het hulle dikwels die verskil tussen lewe en dood beteken.

Veldmedisyne

Omdat hy nie apteek toe kon gaan as 'n bepaalde middel in sy trommel gedaan was nie, het die pionier gou geleer watter veldplante medisinale eienskappe het. Kruie soos wildeals (Artemisia afra), wynruit, tiemie en roosmaryn is dikwels aangeplant om die medisynevoorraad aan te vul. Kneusplekke of wande is met boegoe-asyn of terpentyn behandel.

Vir 'n sweer was daar pappe van wit uie of bokvet met naeltjies of deurgesnyde turksvyblare wat warm gemaak en opgesit is. Die algemeenste tandpynmedisyne was garingboom- of malvablare, wat gekou moes word. Ander plante waaraan die pioniers geglo het, was die kankerbossie, beukesbossie, kalmoes en gifblaar. Daar was omtrent nie 'n raat wat nie uit die natuur gehaal en beproef is nie selfs skilpadbloed vir gifsere.

Voedsel

Kombuisgerei

Op die trek na die binneland is 'n redelike voorraad artikels ingepak wat die pionier nie met die hand kon maak nie, soos koper- en ysterware , porselein, lepels, vurke, messe - wat selfs in die gevestigde Kaap skaars was - ŉ koffiekan en 1 of 2 strykysters. Verder het die pionier die toerusting vir sy kombuis gemaak wanneer dit nodig was en dit soms baie vindingryk geprakseer wanneer die regte materiaal nie beskikbaar was nie. Feitlik alles was van hout: balies, emmers, waskomme, meel en bakkiste , bottervorms en die botterkarring.

Koring en mieliepitte is fyngestamp volgens die inboorlinge se metode - in 'n uitgeholde vyeboomstomp wat met 'n hoepel versterk is om te voorkom dat dit bars – of tussen twee maalklippe gemaal. ŉ Soortgelyke maar kleiner stampblokkie is vir die maal van koffie gebruik. Beeshorings en kalbasse is as waterhouers gebruik en elke pionierskombuis het ook sy botterkarring gehad. Op trek is borde, bekers en ander gerei van metaal gewoonlik gebruik.

Die meer gegoede pionier het onder in sy wakis egter 'n paar stukkies fyn porselein gehad wat eers uitgepak is wanneer hy 'n ruk op 'n plek uitgespan en 'n huis - al was dit net 'n eenvoudige hartbeeshuisiegebou het. Die kombuis of agterhuis was die hart van die pionier se tuiste. Die enigste vuurherd was daar en dit was dus die warmste en mees gesellige deel van die primitiewe woonplek. So 'n herd was gewoonlik die breedte van die kort, smal ent van die huis, met 'n massiewe skoorsteen.

Vuur is op 'n opgeboude platform gemaak en oor die hele lengte van die herd het 'n ysterbalk gestrek, waarvan kastrolle en potte met behulp van hake en kettings oor die kole gehang is - vandaar die ou Afrikaanse uitdrukking "kos oorhang" vir kos opsit. As die pionier net 'n hartbeeshuisie gebou het, was die kookplek 'n skerm buite. Kospotte is dan oor die kole gehang aan 'n ysterdriepoot wat opgevou en gebêre kon word.

Kosbereiding

Die pionier het gou die verskillende soorte veldkos leer ken en sy daaglikse dieet daarmee aangevul. Koring en mielies is gemaal vir pap- en broodmeel. As daar vir 'n redelike ruk op 'n plek uitgespan is, het die pionier koring, mielies en ander gewasse vir eie gebruik geplant. As die koffiepitte gedaan was, is die wortels van sekere soorte veldplante as plaasvervanger gebruik. Melk was redelik volop en botter is byna daagliks gemaak en gebruik.

Jagpartye het wild geskiet. Slagdag het baie werk meegebring, want elke bruikbare deeltjie van die dier moes bewerk word. Daar was geen koel- of vrieskaste nie. Van die vleis is tot biltong verwerk en die res is in balies gepekel. Daar was geen ander manier om enige bederfbare voedsel lank goed te hou nie. Pioniersvroue het hul brood in bakkiste geknie en dan in 'n oond gebak. As daar nog nie 'n huis met ŉ herd was nie, is 'n tydelike buitebakoond van 'n uitgeholde miershoop gemaak. Soms is daar selfs ŉ gat in 'n rivierwal gegrawe.

Daar is in die oond vuur gemaak en dit het die regte temperatuur gehad wanneer ŉ mens jou hand 10 tellings lank daarin kon hou. As dit te warm was, moes die oond afgekoel word deur 'n handvol groen bossies op die vuur te gooi. Wanneer die oond gereed was, is die kole uitgekrap, die brood of ander gebak ingesit en die oond toegemaak. 'n Ander soort brood was potbrood, wat in 'n ysterpot oor kole op die herd gebak is.

Tuisbedrywe

Die pionier het homself so toegerus dat hy in die wildernis byna alle soorte herstel- en vervaardigingswerk self kon doen. Louis Trichardt vertel byvoorbeeld in sy dagboek hoe sy geselskap in 1837 by Soutpansberg uitgespan en hartbeeshuise begin bou het. Sy seun Carolus en ene Hendrik Botha het hout versamel om 'n eenvoudige werkwinkel aanmekaar te timmer. Hier het Carolus sy draaibank en ander gereedskap uitgepak, onder meer klampe, deknaalde (vir die dek van grasdakke), verskillende groottes boogsae, treksae, skawe en hamers.

Daarby het Carolus van die weduwee Antjie Scheepers ŉ aambeeld, blaasbalk en smidstange vir 'n paar beeste verruil. Die meeste pioniers was min of meer so toegerus en kon wa-onderdele vervang, voorlaaiers herstel en implemente vervaardig. 'n Smidsoond is buite gebou of soms selfs binne-in die werkwinkel as die dak nie laer as 3 m was nie. Dan is oor die oond 'n klein dakkie gebou wat die rook na 'n oop venster gevoer het. Vir grofsmidwerk is karee (genus Rhus) of hardekool (Combretum imberbe) gebruik om mee vuur te maak. 'n Koeler vuur vir die kort van wabande is met beesmiskoeke gemaak.

Leerlooiery

Die looi van leer was ŉ belangrike bedrywigheid , want naas hout was leer een van die veelsydigste materiale van die pionier se "huisfabriek". Uit gelooide velle is feitlik alles gemaak wat nie van hout of yster gemaak kon word nie: rieme, sakke, klere, skoene, hoede en selfs komberse. Die looikuip was 'n sebra- of wildebeesvel wat goed skoongekrap en in 'n houtraamwerk gespan is. Velle is eers in 'n rivier of stroom laat lê om sag te word en dan 'n ruk in kalkwater in die looikuip, totdat die hare maklik afgekrap kon word.

Daarna is die velle uitgevars, dit wil sê die kalk is uitgewas deur die velle in lopende water te laat lê. Die looistof was die blare van die bergbas (Osyris lanceolata) of die wortels van die elandsboontjie (Elephantorrhiza elephantina) wat fyngestamp is. Die velle is gelê in die vloeistof wat daaruit verkry is en die looistof is van tyd tot tyd deur vars stof vervang. Dun velle was binne 15 dae "gaar"; dikker velle moes tot 'n maand gelooi word voordat hulle leer was.

Die sagste en dunste stukke leer is dikwels gebruik om klere vir die pioniersgesin te maak. Dikker leer is vir skoene gebruik. Rieme vir tuie en enige ander vasmaakdoeleindes is op 'n ander manier gemaak. Vel stroke van sowat 3 cm breed is gesny en dan aan ŉ balk of oorhangende tak opgehang met 'n swaar breiklip onderaan. Die rieme is dan styf opgewen deur die klip met 'n breistok al in die rondte te draai. Die breiproses het gewoonlik 'n paar dae geduur totdat al die hare af en die rieme heeltemal sag was.

Kerse en seep

Kerse en seep is gemaak van die uitgebraaide vet van vee en wild. Vetkerse is gemaak deur dun, gedraaide linnestroke herhaaldelik in gesmelte vet te doop totdat die kers dik genoeg was. Later is kersvorms van metaal vir die kersmakery gebruik en is die proses heelwat bespoedig en vergemaklik. Anders as in moderne waskerse het die vetkerse se pit nie egalig saam met die vet weggebrand nie. ŉ Vetkers het dus gou begin walm namate sy pit al hoe langer en die vlam al hoe groter geword het. Die pit is dan afgeknip met 'n snuiter, ŉ instrument wat soos 'n skêr met 'n kort lem gelyk het. Aan die een lem was 'n klein bakkie wat die stukkie afgeknipte pit opgevang het.

Klere

Die pioniersvrou en haar dogters het die hele gesin se klere gemaak. Soms is materiaal op die dorp gekoop gedurende die Nagmaalsnaweek en rokke en hemde daarvan gemaak. Sokkies was feitlik onbekend. Die mans was lief vir 'n swierige onderbaadjie met mooi borduurwerk daarop. Die vroue en meisies het wit linnekappies en sjaals van wol of sy gedra.

Die mans het klapbroeke gedra en twee soorte baadjies was gewild, veral onder die Voortrekkers: sommige, soos Andries Potgieter, het die kort of "dopper" baadjie verkies, en ander, soos Gerrit Matitz, het die moderner manel gedra. Konvensionele materiale vir klere was nie altyd te kry wanneer die pionier ver van die beskawing was nie.

Dan moes die klere gemaak word van vel wat spesiaal gelooi is sodat dit doeksag was. Die heel sagste skaap- of wildsvelle is gebruik. Die nadeel van velklere was dat dit hard geword het as dit natgereën en drooggeword het. Dan moes dit eers met boerseep uitgewas en gebrei word sodat dit weer sag kon word vir gemaklike dra.

Ontspanning

Die pionierslewe was hard, maar die mense het wel kans gekry vir ontspanning. Daar was altyd tyd om saans 'n mooi patroon op die handvatsel van 'n botterbakkie, water- of teegoedbalie te sny , om te sing en vir die kinders om versies op te sê. Jukskei was 'n gewilde tydverdryf. Die mans het graag gaan jag en die vroue het fyn naald- en borduurwerk gedoen. Daar was selfs digters en skrywers, soos Susanna Smit, die vrou van Erasmus Smit, die Voortrekkers se geestelike leier voor Sarel Cilliers, wat weer die pen kon opneem toe die tog oor die Drakensberge afgehandel is en hulle hulle op Pietermaritzburg gevestig het.

Lees ook

Bronnelys

Wêreldspektrum, 1982, ISBN 090840963X, volume 22, bl. 195