Suid-Afrikaanse pioniers

Suid-Afrikaanse pioniers was Europese en plaaslike Suid-Afrikaanse setlaars wat noordweswaarts van die Kaapkolonie migreer het om hulle te vestig in en gebiede van Suid-Afrika te ontwikkel wat onbewoon of soms deur inheemse stamme beset was.

Kaart van die Kaapse nedersetting 1688–1695

"Hierdie standbeeld mag ons beskou as ’n huldeblyk aan een van die grootste pioniers – ’n pionier wat ’n doeltreffende regering saamgebring het, ’n praktiese beskawing ingevoer het en wat die seën van die Christendom aan die geweldige vasteland van Afrika geskenk het.”

Die burgemeester van Kaapstad se toespraak tydens die Van Riebeeck-standbeeld se onthulling, 1899

Oorsig

Eerste spore

Eeue voor Afrikaners hul eerste spore aan die Suidpunt van Afrika getrap het, was hier reeds vele ander spore. Die San, ’n volk van jagters en versamelaars, het reeds sowat 35 000 jaar gelede in die Kaap gewoon. Die Hollanders het na hulle as bosjemans verwys wat letterlik “mense wat agter gevlegte takkies woon” beteken. Hul leefwyse was eenvoudig, maar hulle het nogtans indrukwekkende rotsreliëfs, -tekeninge en -skilderye agtergelaat. Die Khoi-Khoi (letterlik “Mense-Mense”) was ’n tweede groep mense wat in die Kaap gewoon het. Hulle was ’n volk van skaap- en beestelers.

Bartolomeus Dias was die eerste Europeër wat op 3 Februarie 1488 in Mosselbaai sy voet aan wal gesit en met plaaslike Khoi-Khoi-stamme handel gedryf het. Tydens sy terugreis na Europa het Dias ’n padrão by Kwaaihoek opgerig wat vandag die oudste Westerse gedenkteken in Suider-Afrika is. Hy het die Kaap, “Kaap van Storms” genoem, wat deur die Portugese koning herdoop is tot Cabo da Boa Esperança (“Kaap die Goeie Hoop”).

Dias uitgebeeld op 'n posseël van Suidwes-Afrika

Vanaf 1500 het Portugese skepe op pad na Indië gereeld in Mosselbaai aangedoen om vars water, voedsel en ander voorrade te laai. Tafelbaai is in 1503 deur die Portugees Antonio da Saldanha ontdek wat ook die eerste Europeër in die geskiedenis was om die Tafelberg te bestyg. Ten spyte van die Kaap se strategiese ligging het die Portugese geensins daarin belanggestel om hier ’n permanente nedersetting te stig nie. Daar was ander hawens aan die Afrika-kus soos Lourenço Marques (Maputo) in Mosambiek wat in teëstelling met die Kaap in alle Portugese behoeftes kon voorsien.

VOC

In die middel van die sestiende eeu het Spanje sy politieke mag regoor Europa gevestig. Kolonies, soos Suid-Amerika, se rykdomme is geplunder. Spanje wou die Rooms-Katolieke staatsgodsdiens op kleiner volke afforseer. Die Nederlanders het hulle teen die Spaanse oorheersing verset. Die gevolg was ’n 80-jarige oorlog tussen die magtige Spaanse ryk en die klein Nederlandse state. Die Spanjaarde het spottend na hulle verwys as die “geux de mer” of geuse. Dit beteken “bedelaars van die see”. In 1648 het die Geuse onder leiding van Willem van Oranje die Spaanse juk afgewerp en hul vryheid verwerf. Na afloop van die oorlog het Nederland vinnig ontwikkel tot die wêreld se belangrikste handelsnasie.

In 1602 is die VOC gestig en teen 1650 was dit die wêreld se grootste handelsonderneming. Dit kan in vandag se terme vergelyk word met die handelsryke van Henry Ford en Bill Gates. Net in die tydperk 1652 tot 1662 het 250 skepe met 40 200 mense aan boord verby die Kaap na die Ooste geseil. Om dié rede het die VOC besluit om ’n verversingspos aan die Kaap te stig.

Op 6 April 1652, vier jaar na die oorlog, het Johan Anthonisz (Jan) van Riebeeck aan wal gestap om ’n VOC-nedersetting te stig. Van Riebeeck se opdrag was om ’n fort vir sowat 80 mense te bou, klein akkers aan te lê, groente en vrugte te verbou en handel met die inheemse bevolking te dryf. Aanvanklik was Van Riebeeck se fort vierhoekig en deur ’n wal met palissades om beskerm.

Kaap de Goede Hoop tydens die VOC-jare

In Maart 1653 is die verversingspos vir die eerste keer op die proef gestel. ’n Vloot onder die bevel van admiraal Gerard Demmer het in Maart 1653 by Van Riebeeck se verversingspos aangedoen. Die vloot is van groente, vleis en melk voorsien, en die kolonie se prestasies is deur admiraal Demmer ná sy terugkeer in Nederland geloof. Die landbou-aktiwiteite is geleidelik uitgebou, en reeds in 1659 is die eerste wyndruiwe geoes. Die Kaapse bevolking is versterk met die invoer van die eerste slawe in 1658. Saam met die slawebevolking is die Islam-godsdiens aan die Kaap gevestig.

'n Nuwe taal

Die VOC se amptelike taal was Nederlands. Soos die skepe van verskillende lande die VOC-verversingstasie besoek, is daar spoedig in ’n mengelmoes van tale soos Frans, Engels en Portugees gekommunikeer. Skeepslui het van die plaaslike bevolking se woorde begin opteken. Khoi-woorde soos dagga, boegoe en kierie was al voor 1652 opgeteken en is vandag steeds deel van die woordeskat van Afrikaans. Alhoewel Nederlands die oorheersende taal was, het daar stadig maar seker uit die mengelmoes van tale ’n nuwe taal ontstaan. Hierdie taal is Afrikaans – spontaan vernoem na die Afrika-bodem waaruit dit ontstaan en wortelgeskiet het.

Vryburgers

Die Vryburgers was werkers van die VOC aan wie toestemming verleen is om die VOC se diens te verlaat (dus “vry burgers” te word) en te gaan boer. Sedert 1657 is die eerste plase aan hulle toegeken. Aanvanklik moes die Vryburgers saai en plant wat die VOC voorskryf en die lae pryse van die VOC aanvaar. Reeds in 1658 het die Vryburgers in opstand gekom teen die VOC se ekonomiese voorskriftelike regeerwyse. Die Vryburgers was nie net pioniers wat deur landbou die kontinent moes tem nie, maar ook ekonomiese en politieke pioniers. Hul stryd om ekonomiese vryheid was die voorloper vir die latere stryd vir politieke vryheid. Hier is die eerste grondslag gelê vir Afrikaners se politieke en ekonomiese vryheidsideale.

Die despotiese regering van die VOC het inderwaarheid in skerp teenstelling met die Nederlandse regeerpraktyk gestaan. M.C.E. van Schoor wys dat die Nederlanders in die sestiende en sewentiende eeu politieke en godsdienstige vryhede geniet het soos geen ander volk ter wêreld nie. Die verskil is waarskynlik daaraan te wyte dat die Staten-generaal aan die VOC die volmag gegee het om handel te dryf, ooreenkomste met vorste en klante te sluit, goewerneurs en regters aan te stel en hul eie verdedigingstelsel te vestig. In praktyk het dit beteken dat die Nederlandse regering nooit sy invloed in die Kaap kon laat geld het nie, omdat die VOC as ’n staat binne ’n staat gefunksioneer het. Dit is ironies dat die nasate van die Geuse wat agt dekades baklei het vir politieke en ekonomiese vryheid, nou self die onderdrukkers van vryheidsideale geword het.

Die ontwikkeling van ’n eg Suid-Afrikaanse identiteit onder die pioniers het ongeveer 40 jaar later sigbaar geword toe vier jongmans op Sondag 6 Maart 1707 met ’n Stellenbosch-meulenaar stry gekry en toe handgemeen geraak het. Landdros Johannes Starrenburg het ondersoek ingestel en die jongmans met ’n rottang bygedam. Hendrik Biebouw, ’n 17-jarige jeugdige, het op die landdros geskree: “Ik wil niet loopen, ’k ben een Africaander al slaat die landrost mijn dood, of al setten hij mij in den tronk. Ik sal, nog wil niet swijgen.” Die landdros hét hom en die ander in die tronk gegooi, en in ’n brief aan die regering in Kaapstad het hy aanbeveel dat die vier seuns verban word.

Hendrik Biebouw se uitroep is om twee redes belangrik:

Eerstens was Hendrik Biebouw se openbare verset op Stellenbosch die eerste geleentheid dat daar aangeteken is dat ’n Europeër die naam Afrikaner vir homself gebruik. Die vier seuns is almal in Suid-Afrika gebore, terwyl die amptenare Nederlanders was. Die uitroep dat hy ’n Afrikaner is, staan in die teken dat hy nie die gesag van die Nederlandse landdros erken nie.

Tweedens staan Biebouw in die teken van die Vryburgers se toenemende ontevredenheid met die outokratiese bestuurstyl en korrupsie van die VOC-amptenare. Verskeie Vryburgers het onder leiding van Adam Tas in die geheim ’n klagskrif aan die Here XVII in Amsterdam gestuur. Nadat goewerneur Van der Stel daarvan te hore kom, word Tas verhoor en vir ongeveer ’n jaar in die Kasteel die Goeie Hoop aangehou. Die uiteinde was egter ’n oorwinning vir die Vryburgers. Die Kompanjie het ten gunste van die Vryburgers beslis en Willem Adriaan van der Stel, sekundus Samuel Elsevier, landdros Johannes Starrenburg en Petrus Kalden is na Nederland teruggeroep. Francois van der Stel, broer van die goewerneur, is uit die Kaap verban. Dit was die einde van Van der Stel en sy bondgenote se skrikbewind.

Die koms van die Franse Hugenote

Duisende Protestantse Christene is deur die Rooms-Katolieke Kerk vervolg, gemartel en doodgemaak nadat Koning Lodewyk XIV die Edik van Nantes, wat godsdiensvryheid in Frankryk waarborg, herroep het. Protestante mag ook nie meer vir eredienste bymekaarkom nie, hul kerke is verwoes en hul predikante is verban of doodgemaak. Hierdie gebeure wat duisende kilometers ver in Europa afgespeel het, het ’n blywende invloed op die godsdienstige en ekonomiese ontwikkeling van die Kaapkolonie uitgeoefen.

Tussen 1688 en 1700 het sowat tweehonderd Franse Hugenote uit Frankryk gevlug en aan die Kaap gearriveer. Die meeste Hugenote het hulle in Franschhoek en Drakenstein gevestig. Bekende Hugenote-vanne is Du Plessis, Du Toit, Viljoen, Naude, De Villiers, Malan, Du Preez, Malherbe, Cronjé, Pienaar en Senekal. Gewilde Hugenote-name is Francois, Pierre, Etienne, Jacques en Louis. Die trekleier, Piet Retief, was ’n afstammeling van die Hugenote.

Die Hugenote se vervolging toon watter opoffering geloofsoortuiging kan eis. Hulle koms na die Kaap het ’n nuwe diepte aan die Vryburgers se vryheidstrewe en identiteit gegee. Omrede hulle as Protestante geprotesteer het teen godsdiensonderdrukking, was een van hul grootste nalatenskappe godsdiens- en gewetensvryheid. Die Hugenote het ook blywende spore nagelaat op die Kaapse kultuur, wynbou, argitektuur en ekonomiese ontwikkeling.

Die eerste trekboere

In die loop van die agtiende eeu het ’n steeds groter plattelandse bevolking van boere ontwikkel. Hierdie boere was opsoek na nuwe en groter weivelde vir hul vee. Die swerwende boere, bekend as trekboere, met hul groot troppe vee het gaandeweg die Kolonie se grense na die Oos-Kaap verskuif. Soos wat die Kolonie se grense verskuif het, het hulle in aanraking gekom met die vyandige Xhosa-stamme. Die Groot-Visrivier is as die oostelike grens van die Kaapkolonie bepaal, maar reeds in 1779 het die Eerste Grensoorlog tussen die trekboere en die Xhosas uitgebreek vanweë botsings oor grond, weiding en vee. Die VOC was nie in staat om die setlaars teen Xhosa-aanvalle te beskerm nie, met die gevolg dat die trekboere op hulself aangewese was vir eie beskerming.

Vryheidsideaal

Die historikus Pieter Kapp wys daarop dat die Kaapse vryheidsideale saamgeval het met twee ingrypende internasionale gebeure, naamlik die Amerikaanse Vryheidstryd en die Franse Rewolusie.

• Die Amerikaanse vryheidstrewe het die omskepping van 13 Amerikaanse kolonies in ’n federale republiek onafhanklik van Brittanje en Europa tot gevolg gehad.
• Die grusame Franse Rewolusie wat in 1789 uitgebreek het, was ’n ingrypende vorm van verset teen onderdrukkende heersers. Vryheid, gelykheid en broederskap het saam met republikeins-demokrasie, wat burgers se regte waarborg, krete geword wat regoor die wêreld weerklink het.

Aan die Kaap het die internasionale gebeure daartoe gelei dat die aanvanklike behoefte aan ekonomiese vryheid uitgebrei het na ’n strewe om politieke vryheid. Die Kaapse Patriotte-beweging (1778‒1787) het aangedring op die VOC se erkenning van die plaaslike burgers se politieke regte.

Die Franse Rewolusie in 1789 het ook die doodsklok vir die VOC gelui. In 1795 het Frankryk Nederland binnegeval en die Prins van Oranje het na Engeland gevlug. In Nederland het die Bataafse Republiek met Franse steun tot stand gekom.

In die Kaap het die burgers van Graaff-Reinet en Swellendam van die politieke omwenteling gebruik gemaak om in 1795 twee republieke te stig. In Graaff-Reinet het die inwoners vir landdros Maynier verjaag as gevolg van swak plaaslike bestuur en korrupsie. Alhoewel die twee republieke die band met die despotiese en onsimpatieke VOC wou verbreek, wou die burgers hulle nie losmaak van die Nederlandse Staten-generaal nie. Die twee republieke het kortstondig bestaan tot Brittanje die Kaap die eerste keer beset het.

Britse oorheersing

Die 1795-rebellie in Graaff-Reinet

Aanvanklik sou die Britse besetting net ’n tydelike reëling wees om Britse belange teen Frankryk te beskerm. Die strategiese posisie op die seeroete na die Ooste en die uitbreek van die Napoleontiese Oorloë het die Britte genoop om teen 1806 die Kaapkolonie finaal te beset. Die Kaap sou nooit weer Hollands wees nie. Die nuwe Britse bewind het weinig van die ou VOC se bestuurstyl verskil. Om die rede was die verhouding tussen die Britse besetters en die Kaapse bevolking van die begin af gespanne.

Dit was aan die begin van die negentiende eeu vir koloniale moondhede soos Brittanje ondenkbaar om selfbeskikkingsreg aan enige Britse kolonie toe te staan. Die Britse goewerneur aan die Kaap het sy outokratiese en selfregerende mag behou en kon op eie gesag proklamasies uitreik. Hy was slegs verantwoordelik aan die Britse Sekretaris van Kolonies.

Die Britte het hul taal- en kultuurstempel op alle lewensterreine probeer afdruk deur ’n imperialistiese verengelsingsbeleid. Daarby was die Britse regering in Kaapstad ver verwyderd van die probleme wat die plattelandse boere op die Oosgrens ondervind het. Die verwydering tussen die staat en sy burgers het spoedig aanleiding gegee tot groter vervreemding tussen die inheemse burgers en die staat. Die meeste burgers het soos vreemdelinge in hul eie land begin voel.

Slawerny as ekonomiese praktyk

Slawerny was destyds ’n algemene arbeidspraktyk en die hoeksteen van die wêreldekonomie. Brittanje het leiding geneem met radikale hervormings wat teen 1834 tot die algehele vrystelling van slawe binne die hele Britse Ryk gelei het.

Ten spyte van die Britse regering se beloftes van vergoeding het die grensboere groot finansiële skade gelei, wat bankrotskappe en skuldprobleme tot gevolg gehad het. Nie die vrystelling van slawe nie, maar die verbreekte beloftes oor vergoeding en die gevolglike finansiële skade was een van die redes van die Groot Trek.

Europese setlaars

As gevolg van die langdurige oorloë in Europa het Europese immigrante reeds tydens die VOC-bewind hulle aan die Kaap gevestig. ’n Paar duisend Duitsers het tussen 1652 en 1795 hulle aan die Kaap gevestig. Die Duitse sendeling Georg Schmidt is in 1737 deur die Morawiese Sendinggenootskap gestuur om die evangelie aan die Khoi-Khoin te verkondig. In 1806 is die naam van die sendingstasie na Genadendal verander. Die Berlynse Sendinggenootskap het ook sendingstasies soos Amandelboom (vandag Williston) gevestig. Na 1800 het ongeveer nog 5000 Duitsers hulle in die Kaap gevestig. Die Britse bewind het die Duitsers veral in die westelike dele van die Kaapkolonie gevestig. Duits-Suidwes-Afrika is in die 1880’s as ’n Duitse kolonie gevestig.

Die beëindiging van die Napoleontiese Oorloë, tesame met die industriële vooruitgang in Brittanje het ’n ernstige werkloosheids krisis veroorsaak. Om die probleem te oorbrug, het die Britse regering burgers in hul kolonies hervestig. Britse setlaars is gelok deur aan hulle vrye landbougrond in die Oos-Kaap te belowe. Die setlaars moes help om die Engelse leefwyse aan die Kaap te vestig en terselfdertyd ook die Oos-Kaapse grensgebied teen aanvalle van die Xhosa-stamme te verdedig.

Gedurende 1820 het 4000 Britse immigrante in Tafelbaai aangekom. Hulle is in Port Elizabeth, Grahamstad, Oos-Londen en die Albanie-distrik hervestig.

Goeie verhoudinge

Die lewensomstandighede in die grensgebied was uiters moeilik as gevolg van droogtes, siektes, afstande, misdaad en die voortdurende aanvalle van Xhosa-stamme. Ten spyte van die moeilike omstandighede het die setlaars gewasse soos mielies, rog en gars suksesvol verbou. Skaapteelt en wolvervaardiging wat deur hulle in die gebied ingevoer is, sou gaandeweg tot winsgewende bedrywe ontwikkel. Ander setlaars, wat hulle al in Engeland as handelaars en sakemanne bekwaam het, het ’n hupstoot aan die plaaslike handel en ekonomie gegee en die vinnige groei van nuwe nedersettings soos Grahamstad en Port Elizabeth bevorder.

Die grensbewoners was in die omstandighede afhanklik van mekaar se hulp en ondersteuning. Die Britse setlaars en die Hollandse oosgrensboere het uitstekend oor die weg gekom. Die goeie verhouding word ook later gesien, toe die vrederegter Thomas Phillips as verteenwoordiger van die Britse setlaars ’n Bybel as afskeidsgeskenk aan Jacobus Uys tydens die Groot Trek oorhandig het.

Tot 1795 het die VOC die vrye drukpers aan die Kaap verban. Saam met die koms van die Setlaars het koerante soos die Grahamstown Journal ontstaan. Hierdie koerant sou as kommunikasiemiddel ’n belangrike rol speel om die grensbewoners in te lig van internasionale tendense, maar ook aan hulle ’n stem te gee vir eie griewe. Die koerant het van tyd tot tyd berigte in Hollands geplaas en ook Piet Retief se manifes in 1837 gepubliseer.

’n Klein groepie 1820-setlaars het verder noordwaarts na Natal getrek, wat destyds deur Shaka met ’n leër van hoogs opgeleide en gedissiplineerde Zoeloe-krygers geregeer is. Hulle het hulle in Port-Natal (Durban) gevestig. Die Voortrekkers sou later weer met hierdie groep in aanraking kom.

Monumente en erfenisterreine

Britse setlaarsmonument, Grahamstad

Die standbeeld gee erkenning aan die waardevolle bydrae wat die Britse setlaars gelewer het om die Westerse kultuur te verstewig en uit te bou. Soos die Duitse setlaarsmonument word die hegte gesinsbande beklemtoon.

De Posthuys, Kaapstad

De Posthuys was ’n militêre seinpos uit die vroeë Kompanjiestyd en is tans in gerestoureerde vorm in Muizenberg, Kaapstad, te besigtig.

Hoewel daar onder historici, argeoloë en argitekte meningsverskil bestaan oor die presiese datum van oprigting, is almal dit eens dat dit die oudste bewoonde gebou in die land is. Sover vasgestel kan word, is dit in 1673 – dus nog vroeër as die Kasteel – opgerig.

Die moontlikheid het altyd bestaan dat die verversingspos aan  Tafelbaai in oorlogstyd van die rugkant, dit wil sê oor land vanuit Valsbaai, aangeval en verower kan word. ’n Bemande sinjaalpos aan die Valsbaaise kus kon dus as ’n wyse voorsorgmaatreël dien. Vandaar sou die Kaap betyds gewaarsku kon word.

Toe daar in 1672 oorlog tussen Brittanje en Frankryk uitbreek, is op 30 Augustus ’n noodvergadering aan die Kaap gehou, ten einde die verdediging van die nedersetting te bespreek en maatreëls in dier voege te tref. Isbrand Goske wat reeds die naam “Fortbouer” verwerf het en onder wie se leiding die bou van die Kasteel so mooi gevorder het, was juis as nuwe goewerneur op pad Kaap toe.

Nog voordat Goske voet aan wal kon sit, het kommissarisse van die Kompanjie na Hout- en Valsbaai vertrek om die geskikte plek vir die oprigting van ’n seinpos te vind. Van daar af sou die owerhede aan die Kaap by wyse van vuur- of vlagseine aangaande die beweging van vreemde skepe ingelig kon word.

Die kommissarisse het hul werk deeglik gedoen, want ’n strategiese plek digby die see en reg onder ’n hoë punt teen die Steenberg, aan die suidwestelike kus van Valsbaai is gekies vir die bou van die seinpos.

Op 27 Januarie 1673 het die boot Goutvinck uit Tafelbaai vertrek en ’n werkspan van nagenoeg twaalf man, bygestaan deur ’n aantal vryburgers uit die omgewing, het aan die begin van Februarie aan die werk gespring. Die Goutvinck het tot 24 April in Valsbaai voor anker gelê – ’n aanduiding dat die werk teen dié tyd (na twaalf weke dus) voltooi was.

De Posthuys (Nederlandse benaming vir wag- of skildwagpos) het bestaan uit ’n klein sentraal-geplaaste vertrek met ’n langwerpige verlengstuk, 6 m breed, aan weerskante. Die mure, 80 cm dink, is van binne en buite gepleister en afgewit. Aan die seekant is ’n breë stoep aangebring – ’n verskynsel wat, hoewel vreemd aan die Hollandse woonhuis, kenmerkend was vir sewentiende-eeuse Hollandse waghuise. Hierdie stoep is die vroegste voorbeeld van die unieke Kaapse voorstoep. Die vensterrame was van ingevoerde eike-, denne- en kiaathout en die ruite van glas uit die periode 1700–1820. Nog vroeër sou die sogenaamde ruite waarskynlik van olieseildoek vervaardig gewees het. De Posthuys moes in die somer die tierende aanslae van Valsbaai se suidoostewind met sy kastydende sand verduur. ’n Ondersoek na die tipe hout wat as balke gebruik is, dui op die moontlikheid dat die bouers van die eikebome wat Jan van Riebeeck 18-19 jaar tevore by Rondebosch geplant het, gebruik gemaak het.

Met argeologiese opgrawings wat by De Posthuys gedoen is, is daar onder meer twee stuiwermuntstukke (wat in 1680 in Overijsel geslaan is), ’n koperduit uit die jaar 1736, ’n seldsame onderdeel van ’n ou geweer met ’n VOC-merk en porseleinstukke uitgehaal. Opgrawings het veral gebruiksartikels wat uit die middel van die agtiende eeu dateer, opgelewer.

In vredestyd is die gebou onbewoon gelaat, hoewel rondtrekkende veewagters, vissers en vryburgers ongetwyfeld periodiek daar vertoef het. Goewerneur WA van der Stel sou dit as verblyf vir sy persoonlike vissers gebruik het. Die hoeveelheid oorblyfsels van visaardige herkoms dui daarop dat die gebou intensief deur vissers benut is.

In die agtiende eeu is die gebou meermale deur die militêre owerhede gebruik, veral met die oorgang van die Hollandse na die Engelse bewind (1795–1815). In die Slag by Muizenberg (1795) het De Posthuys onder ’n raak kanonskoot deurgeloop.

In die negentiende eeu het De Posthuys sy militêr-strategiese betekenis verloor en die opeenvolgende huurders en eienaars het die aanskyn daarvan sodanig verander dat die gebou sy identiteit en boustyl ingeboet het. Dit het diens gedoen as vissershut, kantien, losieshuis, tolhuis en somervakansiehuis. Tot 1915 het dit militêre eiendom gebly, dog in die vorige honderd jaar is dit uitgehuur. Die vernaamste huurder, J.A. Stegmann, het dit van ongeveer 1880 tot 1912 tot sy beskikking gehad. Hy het in Claremont gewoon en in dié tydperk het sy gesin De Posthuys as vakansiehuis gebruik. Hy het die naam “Stegmann’s Rus” aan die huis gegee. In 1915 is die eiendom aan sir J.B. Robinson verkoop. Hy het tot 1917 daarin gewoon en toe hy in dié jaar na Wynberg verhuis, het hy De Posthuys as vakansiehuis behou.

In 1929 is die eiendom aan die heer W Leon verkoop. Hy het ingrypende veranderinge aangebring en onder meer die rietdak deur sink vervang.

In 1969 is Stegmann’s Rus deur ’n filiaal van Anglo American-korporasie van Suid-Afrika vir ontwikkelingsdoeleindes aangekoop. Danksy intensiewe historiese, argeologiese en argitektoniese navorsing, is die kultuurhistoriese waarde van die gebou bo alle twyfel vasgestel en is besluit om dit te restoureer. Die werk, onder leiding van die Kaapstadse argitek Dirk Visser, bygestaan deur die historikus Marian Robertson en die Stellenbosse historiese argeoloog H.N. Vos, het in 1979 ’n aanvang geneem.

Die gerestoureerde De Posthuys het op 15 September 1982 amptelik deur die toenmalige aangewese ondervoorsitter van Anglo American-kKorporasie, die heer Nicky Oppenheimer, geopen en vir veilige bewaring namens die SA nasie aan die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede oorhandig.

Dias-kruise

Op 12 Maart 1488 het Bartolomeu Dias by Kwaaihoek tussen Boesmansriviermond en Boknes ’n kruis geplant. Die Dias-kruis by Kwaaihoek kan as die oudste monument in Suid-Afrika beskou word. Brokstukke van die kruis is in 1938 deur Eric Axelson gevind, wat die oorspronklike kruis gerestoureer het. Dias het op sy terugvaart ook kruise geplant by Mosselbaai, Kaappunt en Lüderitz. Die kruise dien as simbool en baken van die Christendom en die Westerse beskawing.

Die Drosdy, Swellendam

Een van die bekende historiese geboue in Suid-Afrika, die Drosdy te Swellendam, is in 1747 voltooi. Dit is die enigste van die agtiende-eeuse drosdye wat nog bestaan.

Die Drosdy is aanvanklik T-vormig gebou met ’n noordwestelike front. Dit het ook ’n baie groot tuin gehad. Vandag staan vyf blokke huise daarop. Die eerste afbeelding van die Drosdy is in 1776 deur ene Schumacher gemaak. ’n Latere skets wat deur William Burchell, die bekende plantkundige, in 1815 gemaak is, toon dat die oorspronklike T-vormige huis toe reeds grootliks herbou is. Daar is naamlik ’n L-vormige deel aan die T-vorm vasgebou, sodat daar vandag min of meer ’n simmetriese U-vormige gebou staan waarvan die middelgedeelte ’n dubbelry vertrekke vorm. Die aanduiding is dat hierdie aanbouing teen ongeveer 1830 aangebring is. Vandag sien die Drosdy wesenlik uit soos dit in 1815 gelyk het. Die vernaamste verskil is dat die drie frontgewels verwyder en in wolwe-ente verander is, waarskynlik in die jare 1870–1880.

Geskiedenis is in die Drosdy gemaak toe die inwoners van hierdie landdrosdistrik op 17 Junie 1795 ’n nuwe, sogenaamd vrye republiek met middelpunt Swellendam uitgeroep het.

Die Swellendammers se nuutgevonde vryheid was egter van korte duur, aangesien die Britse bewind ongeveer drie maande later in die Kaap van krag geword het.

Baie belangrike besoekers het die Drosdy van tyd tot tyd besoek en ook daar tuisgegaan. ’n Baie interessante besoeker was doktor Ertman Balthasar Swellengrebel, seun van die goewerneur, Hendrik Swellengrebel, na wie Swellendam vernoem is. Hy is in die Kaap gebore, maar het sy opleiding in Holland ontvang, waar hy uiteindelik ook gebly het. In 1776 het hy egter besoek aan die Kaap gebring. Tydens sy besoek aan Swellendam het hy ’n tekening daarvan deur Schumacher laat maak. Hierdie skets is nog steeds in besit van die Swellengrebel-familie. Ander vername besoekers aan die Drosdy was Andrew en lady Anne Barnard; doktor Hinrich Lichtenstein, wat ’n volledige joernaal oor sy besoek aan Swellendam geskryf het; die bekende William Burchell wat, soos reeds genoem, in 1815 ’n baie volledige skets van die Drosdy en omgewing gemaak het, en nog vele ander. Kommissaris Jacob Abraham de Mist, ook ’n besoeker aan die Drosdy, het tydens sy besoek aan die Kaap ook gereël dat ’n spesiale seël vir die Drosdy gemaak word.

Landdros H Rivers was die laaste landdros wat in die Drosdy gewoon het. Hy is in 1825 as landdros aangestel, maar in 1828 is die stelsel van Landdros en Heemrade afgeskaf. Die Drosdy het in 1845 in private besit gekom tot dit deur Daniel de Bruin gekoop is. Tien jaar later is die eiendom deur P.G. Steyn gekoop en dit het in die besit van die Steynfamilie gebly tot in 1939 toe dit deur die Staat oorgeneem is. President M.T. Steyn, wat ’n kleinseun van P.G. Steyn was, het die Drosdy kort na afloop van die Tweede Vryheidsoorlog besoek.

Na die oorname deur die Staat in 1939 is die vernaamste verandering wat aan die huis aangebring is, die vervanging van ’n veranda voor die huis deur ’n prieel. Die Drosdy-museum is in 1943 geopen. Die museum bestaan uit die  Drosdy plus enkele ander geboue wat as een van die treffendste argitektoniese komplekse in die land beskou kan word. Die gerestoureerde wynkelder vertoon van die beste pleisterwerk wat in Swellendam te sien is. Hierdie geboutjies is waarskynlik kort na 1830 opgerig.

Behalwe dat die gebou ’n goeie voorbeeld van die Kaapse boukuns is, huisves die Drosdy ’n uitstekende versameling Kaapse, plattelandse meubels. Hierdie meubels het ’n oorwegend konserwatiewe styl en word gekenmerk deur die reguit, neo-klassieke lyne. ’n Besondere eienskap van die huis is die beskilderde sitkamervloer wat uit ’n tyd voor 1798 dateer. Die kombuis het ’n grondvloer wat gereeld met beesmis gesmeer word, terwyl een van die ander vertrekke weer ’n perskepitvloer het. Die ou brandkas kom uit die dae toe die Drosdy deur die landdros en heemrade gebruik is.

Die Drosdy kan met reg beskou word as ’n belangrike koppeling met die vroeë Kaapse geskiedenis.

Die Koetsiershuis, Stellenbosch

In die noordwestelike hoek van Die Braak staan die bekoorlike rietdak-koetsiershuis wat as een van die oudste huisies op Stellenbosch beskou word. Oor die huisie se oprigtings geskiedenis bestaan geen volkome duidelikheid nie. Sedert 1770 het Christiaan Krijnauw die stuk grond waarop onder meer die huisie staan, as sy eiendom beskou. In 1786 is die betrokke stuk grond, anderhalwe hektaar groot, aan HL Bletterman, landdros van die dorp, toegeken. Die daaropvolgende jaar het hy die grond aan ene Martin Beyleveld verkoop, wat die hele stuk grond in erwe laat verdeel het. Een van die erwe is in 1792 aan Johann Georg Lankshoff, ’n kleremaker, verkoop. Kort daarna het Lankshoff die nou bekende koetsiershuisie daar opgerig.

Daar word beweer dat die sjarmante huisie se naam ontleen is aan die feit dat dit aan die ou wapad na Kaapstad geleë was en ’n tyd lank as koets-terminus gebruik is. Die bewering is waarskynlik ’n mite, aangesien geen grondige bewyse daarvoor bestaan nie. Ander weer beweer dat die gewelfde poort wat langs die huisie was, as koetsingang gedien het; vandaar die naam. Ook dié bewering is foutief. Die aanneemlikste verklaring vir die naam is dat ’n koetsier in die negentiende eeu ’n tyd lank daar gewoon het. Wat wel waar is, is dat die huisie een van die oudste geboue op Stellenbosch is, en, foutiewe benaming al dan nie, dit doen geen afbreuk aan sy bekoorlikheid nie. Inteendeel, dit verleen aan die geboutjie ’n sekere romantiese geheimsinnigheid.

Die historiese betekenis van die gebou is argitektonies van aard: dit is ’n kombinasie van fatsoenlikheid, prag en eweredigheid. Die huisie is volgens die ongewone, geslote, saamgedrukte H-plan gebou. Die twee rye kamers weerskante is met ’n sentrale kamer van volle lengte onder een dak met ’n effens breër oorspanning aan mekaar verbind. Dit is voorsien van ’n reuse kaggel om die rustige atmosfeer te bewaar. Die binnedeure was ook uitsonderlik van aard, met die breë panele en twee tot drie ligte gegote dwarslyste en riemskarniere. Aan die buitekant is sierlike holbolsygewels, dakvensters en ’n dakgeweltjie, ook wolwegeweltjie genoem, bokant die voordeur, wat een van die weiniges van sy soort in  Wes-Kaapland is wat bewaar gebly het.

Met die verloop van tyd het die geboutjie vervalle geraak. In 1959 het professor Erika Theron, toe burgemeesteres van Stellenbosch, die geboutjie, wat in ’n gevorderde staat van verval was, van sloping gered. Die munisipaliteit het die geboutjie aangekoop en fondse vir die restourasie ingesamel, onder meer deur ’n omvattende uitstalling van foto’s van Stellenbosch, wat toe vir die eerste keer byeengebring en gekodifiseer is. Aanvanklik het die munisipaliteit beoog om die gerestoureerde geboutjie as jeugherberg in te rig. Daarvan het niks tereg gekom nie.

Met die herstelwerk is daarin geslaag om die oorspronklike boustyl te behou. ’n Geelhoutvloer is gelê – maar om die gebou as kerksaal te kan gebruik, is die binnemure wat die vertrekkies verdeel het, verwyder.

Op 18 Maart 1966 is die huisie op grond van sy argitektoniese meriete en sy geografiese ligging aan Die Braak, wat toe reeds amptelik ’n historiese baken was, tot historiese monument verklaar.  Op die bronsplaat wat die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede buite die geboutjie aangebring het, staan die inskripsie:

Koetsiershuis

Die grond waarop hierdie gebou staan, was sedert 1770 agtereenvolgens die eiendom van Christiaan Krijnauw, landdros Bletterman en Martin Beyleveld. In 1792 is die betrokke gedeelte gekoop deur Johann Georg Lankshoff, wat blykbaar hierdie huis opgerig het. Die naam “koetsiershuis” het waarskynlik ontstaan omdat dit in die negentiende eeu ’n tyd lank deur die koetsier van ’n poskoets bewoon is.

Die Strooidakkerk, Paarl

Die historiese kruiskerk met sy strooidak aan die Paarlse hoofstraat is die oudste kerkgebou van die Ned. Geref. Kerk wat nog in die RSA in gebruik is.

Die gemeente van die Paarl (afhanklik Drakenstein genoem) is reeds in 1691 gevestig. In 1720 het die gemeente sy eerste volwaardige kerkgebou ingewy. Hierdie kerkgebou het tot April 1805 diens gedoen – 85 jaar lank dus. Deur hierdie periode het ’n aantal bekende predikante die Woord hier bedien, onder andere dominees PA van Aken, Salomon van Echten, Petrus van der Spuij en Robert Aling. Die Voortrekkerleiers Pieter Retief, Sarel Cilliers en Louis Tregardt was onder die talle dopelinge wat in dié ou kerkie, 24 m lank en 12 m breed, die sakrament ontvang het.

In 1799 het die kerkraad tot die oprigting van ’n nuwe kerkgebou besluit en terselfdertyd onderneem om self vir die befondsing van die projek in te staan. Die ywerige dominee Aling het die gemeente op roerende wyse opgeroep om tot die boufonds by te dra. Danksy die intensiewe huiskollekte wat deur die owerheid goedgekeur en deur diakens Jacobus Marais en Johannes Minnaar van stapel gestuur is, kon daar reeds vroeg in die volgende jaar bekend gemaak word dat 39 029 gulde, 50 slawe vir een maand se diens, drie messelaars vir ’n vasgestelde werktyd, 22 vragte riet en 23 transportwagtogte gekontroleer is.

Die gebou sou “in ene kruisgedaante” met ’n binnewerk van 30 m by 11 m opgerig word. Dominee Aling het persoonlik met die bekende agtiende-eeuse argitek, LM Thibault, onderhandel, dog hom met die oog op besparing versoek om slegs  ’n “uitwending” plan te teken. Die kerkraad het self ’n bou-opsigter, ene Petrus Jordaan, aangestel.

Dit was aanvanklik die plan om geelhoutbalke per boot van Mosselbaai te laat kom, maar nadat geblyk het dat dit te duur sou wees, is ander balke in Kaapstad aangekoop. Aangesien die gebou so hoog en breed sou wees, het argitek Thibault voorgestel dat dit verleng sou vernou en van meer pilare voorsien moet word. Die kerkraad het egter bevind dat ’n “menigte van pijlaren” sou veroorsaak dat sommige kerkgangers nie die preekstoel sou sien nie en gevolglik is van die plan en Thibault se dienste afsien. ’n Geskil in verband met laasgenoemde se rekening het daarop uitgeloop dat die kerkraad die bedrag van 200 riksdaalders aan Thibault moes oorbetaal.

In die jaar 1800 is die geliefde dominee Van Aken, yweraar vir die kerkbouprogram, oorlede en toe die kerkraad verder verneem dat die koste van hout gestyg het, is die werk ’n paar maande  gestaak. Spoedig is die spanpoging egter hervat. Reëlings is getref rakende die maak van bakstene en die vervoer van dekstrooi. Daar is selfs ooreenkomste met Paarliete aangegaan in verband met die huisvesting en voedsel vir ambagsmanne, handlangers en slawe. (Uit ’n Bolandse boere-oogpunt is dit insiggewend dat slaweambagsmanne en gewone handlangers onderskeidelik twee en drie “bierglazen” wyn, benewens voedsel, op gesette tye per dag moes ontvang.)

Thibault se bouplan is deur dié van mejuffrou Georg Conrad Küchler vervang. Küchler  het ook onderneem om die werk vir 50 000 riksdaalders te voltooi. Die here C.H. Niehaus en Johan Meyer het vir hom as borge geteken.

Teen die einde van 1802 was die kerkgebou sover voltooi dat die kerkraad dit deur kundige boumeesters uit Kaapstad kon laat inspekteer. Küchler moes enkele veranderinge en versterkings aanbring. Origens is besluit om die gebou van ’n steen- in plaas van kleivloer te voorsien. Voorlopig is om finansiële redes die soldering uitgestel.

Met die voltooiing van die kerk, kon die preekstoel nou uit die ou kerk oorgebring word – ’n taak wat deur meulenaar Bart Louw tee 15 riksdaalders onderneem is.

Die oprigting van die kerkgebou het vyf jaar in beslag geneem. Van binne is dit treffend en indrukwekkend vanweë die eenvoud en soberheid wat dit uitstraal. Aan die westergewel is die ou spreuk sol justiliae illustra nos aangebring.

Die inwyding van die “Paarlsche kerk” is op 28 April 1805 deur dominee JP Serrurier, emeritus-leraar van die gemeente Kaapstad, waargeneem. Op die Maandag na die inwyding van die nuwe kerk is die oue per openbare veiling van die hand gesit.

Deur die afgelope nagenoeg 180 jaar het die Strooidakkerk weinige veranderinge ondergaan. In 1824 is dit van ’n solder en twee galerye voorsien. In 1838 is die nuwe preekstoel, ’n skenking van mejuffrou MM Krynauw, in gebruik geneem. Die koperpen of -kapstok waaraan dominee GWA van der Lingen sy muts gehang het, is nog daar te sien. In  1852 is die gebou vergroot en van ’n konsistorie voorsien. In 1878 is nuwe kerkbanke, in 1872 lamplig en in 1882 ’n galery in die oostervleuel – waarop die orrel geïnstalleer is –aangebring.

Soos dit tans daar staan, met sy netjiese strooidak, wit mure, omring van sipres- en eikebome, straal die ou gebou ’n ou-wêreldse, landelike sjarme en statigheid uit. Hiertoe lewer die omringende kerkhof met sy grafkelders ’n wesenlike bydrae.

Die kerkhistoriese betekenis van die Strooidakkerk bestaan ook daarin dat sommige van ons land se voorste geestelike leiers as predikante in hierdie gemeente gestaan het. In meer as een geval het hul invloed tot ver buite die gemeentegrense en buite hul eie tyd heen gestrek.

Die Strooidakkerk het ook ’n unieke bydrae tot die Suid-Afrikaanse kerkmusiek en- sang gelewer. Van die beroemdstes onder ons eertydse orreliste het die orrels van die Strooidakkerk bespeel, gemeentesang gelei, orrellesse gegee en koor- en orreluitvoerings gelewer en sodoende ’n unieke kerkmusiektradisie geskep. Pieter Hugo was tien jaar lank ’n “goeie orrelis”. Tussen die jare 1847–1875 het die heer JS de Villiers (Jan Orrelis) wye bekendheid verwerf, onder meer in 1887 as orrelis aangestel. Veertien jaar lank het hy die kerksang en -musiek bevorder. Deur sy orreluitvoerings en dié van sy begaafde seun, PK, is die Paarlse gemeente en gemeenskap sterk musiekbewus gemaak. In die Strooidakkerk is Rocco de Villiers se bekende Koraalboek en geestelike kantate gebore. ’n Geëerde orrelis was AC van Velden, wat die kerkkoor as permanente instelling gevestig het, terwyl dit voorheen slegs by besonderse geleenthede opgetree het.

Die Strooidakkerk van die Paarl, waarvan die 175e bestaanjaar op luisterryke wyse in 1980 gevier is, neem ’n unieke plek onder ons nasionale gedenkwaardighede in. Kerkhistories en argitektonies is dit ’n ligbaken op die pad van ons Afrikaner volkswording en geestesgroei.

Duitse Setlaarsmonument, Oos-Londen

Die Duitse Setlaarsmonument herdenk die bydrae wat die Duitse pioniers gelewer het. Die eenheid van die Duitse gesin as die hoeksteen van beskawing word deur die monument beklemtoon. Die beeld is op 10 Oktober 1960 deur C.R. Swart onthul.

Groote Kerk, Kaapstad

Met die koms van Jan van Riebeeck en sy mense in April 1652 om aan die Kaap die Goeie Hoop vir die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie se skepe ’n verversingspos te stig, word daar aan ons Suiderstrand ’n loot van die lewenskragtige en toe reeds gelouterde Kerk van die Hervorming in Nederland geplant. Daar verloop egter ruim ’n halfeeu voordat die gemeente wat met verloop van tyd hier gegroei het, op Sondag 6 Januarie 1704 sy eerste werklike kerkgebou in gebruik kan neem. Hierdie eenvoudige, maar mooi agtkantige gebou is opgerig op die verlate onderste gedeelte van Kompanjiestuin wat al in Desember 1677 deur kommandeur Joan Bax en sy Raad vir die aanlê van ’n begraafplaas – en toe later vir ’n “behoorlyck proper kerckje” – aangewys is.

Die gebou het nie die gewone kruisvorm gehad wat in ons land so gewild sou word nie, want in dié geval is die arms van die Griekse kruis deur skuins dwarsmure verbind, sodat ’n gedeelte van elkeen van die vier oop hoeke gevul is. Dit is op die patroon van die sewentiende-eeuse “preekkerke” gebou, waarin die grondplan óm 'n middelpunt ontwerp is. Omdat die toring destyds nie óp die gebou nie, maar daar teenaan opgerig is, het dit die sloping van die eerste ou kerk oorleef.

Verskeie uitbreidings ten spyt, kon die beskikbare ruimte in die kerk mettertyd nie meer in die behoefte van die groeiende gemeente voorsien nie. Toe dit dus teen 1779 blyk dat die gedurige “swart leckagie” in die gebou die houtwerk bedreig, besluit die kerkraad om in plaas van slegs grootskaalse herstelwerk daaraan te laat doen, dit aanmerklik te vergroot. Deurdat hierdie vergroting, wat in 1781 voltooi is, in die uitbouing van die vier half-oop hoeke bestaan het, bly die kruisvorm van die skuins dak behoue, maar origens neem die kerk toe die vorm van ’n vierkant aan met plat dakke op die nuwe aanbousels.

Na meer as 84 jaar begin die mooi ou preekstoel ook tekens van verrotting en wurmbesmetting toon, met die gevolg dat die kerkraad dit in Augustus 1788 aan die Kompanjie se knap en die later so gevierde beeldhouer Anton Anreith, opdra om ’n nuwe te maak. Terwyl Anreith die beeldhouwerk tot volle bevrediging van die kerkraad uitvoer, doen die Kompanjie se baastimmerman, JJ Graaff, die houtwerk, en op 29 November 1789 lewer dominee JP Serrurier as oudste leraar van die gemeente, die eerste preek van die nuwe kansel af, wat vandag nog die bewondering van baie uitlok.

Sedert 1816 het veral die platte van die uitgeboude hoeke van die ou kerk meermale groot uitgawes aan herstelwerk geverg en algaande ook steeds groter kommer gewek … en toe stort daar tydens ’n oggenddiens in Februarie 1835, tot die ontsteltenis van baie kerkgangers, ’n stuk pleistering van die kapiteel van een van die vier groot pilare af!

Nadat daar lank bespiegel en geredeneer is oor die moontlikheid of die eerbiedwaardige ou gebou heeltemal gesloop en deur ’n nuwe vervang moet word, volg die besluit om die dak te vervang en terselfdertyd die kerk van binne – alles volgens die planne van luitenant-kolonel Robert Thomson, bevelvoerder van die Royal Engineers – so te laat verander dat dit met etlike honderde sitplekke vergroot kan word. Toe daar geen bevredigende tenders inkom nie, maak die kerkraad hom gereed om, onder toesig van die bekende argitek en bouer Herman Schutte, self te laat bou. Heel gou stel Schutte verskeie wysigings in die planne voor. Deur die vloer van die gebou een meter hoër te maak, sal die kerk nie alleen binne droër en gesonder wees nie, maar ook met sy treffende uiterlike voorkoms tussen die hoë openbare geboue in die omgewing baie beter vertoon. Nóg belangriker egter was die verandering van die dak.

Toe die dak afgegooi is en Schutte, saam met die goewermentsargitek, John Skirrow, die mure en fondamente deeglik kon ondersoek, blyk dit dat die ou mure en fondamente vir die beoogde herbou van die kerk geheel en al ongeskik is. Begin November 1836 het die kerkraad dus geen ander keuse as om te besluit dat die hele gebou, behalwe die toring en die konsistoriekamer, gesloop moet word nie!

Die planne vir die nuwe gebou word deur Skirrow en Schutte opgestel en die bouwerk staan onder Schutte se toesig, terwyl LF Anhuyser vir die timmerwerk verantwoordelik is. Op ’n dag ná, word die fondamentstene vir die nuwe kerk 136 jaar na dié van die oue, op 27 Desember 1836 gelê. In Mei 1837 moet daar oor die plafon besluit word. Vandag nog verkondig die indrukwekkende gewelf – met sy breë spanning sonder kolomme om dit te stut en sy mooi gestukadoorde rosette waar die kroonlugters hang – die kundige vaardigheid van die ou argitek-bouer wat byna hartstogtelik vir ’n gepleisterde plafon, as  baie duursamer en sierliker as een van plank gepleit word.

Nadat die Gereformeerdes sedert einde Augustus 1835 hul godsdiensoefeninge in die Lutherse kerk in Strandstraat gehou het, is hul reikhalsende verlange om weer in ’n kerk te aanbid, met die inwyding van die nuwe gebou op 31 Januarie 1841 vervul. Sedert die uiteindelike voltooiing van die kerkgebou in Breestraat en die inwyding daarvan in Oktober 1847, raak die een aan die Heerengracht mettertyd as die Groote Kerk en die ander een as die Tweede, die Nieuwe of ook die Bovenkerk bekend.

Nog voordat die ou kerkgebou afgebreek is, moes die grafkelders onder die vloer daarvan, opgevul word. Daarin is weggelê verskeie gesagvoerders uit die tyd van die  VOIK, ’n Britse goewerneur uit Oos-Indië en ook ’n hele aantal ander manne van rang en stand, sowel as talle gewone burgers en burgeresse uit die ou Kaapse samelewing, saam met hul kinders. Daarby kom die grafmonumente – waarvan die swierige stellig dié van goewerneur Simon van der Stel uit 1712 was – wat indertyd teen die mure in die kerk aangebring is. Hulle is blykbaar met die vergroting van die gebou teen 1870 verwyder, en tot dusver is slegs twee teruggevind. Gelukkig pryk ’n klompie van die historiese wapenskilde of rouborde wat vroeër in die begrafnisstoete, veral van vername manne, saamgedra en daarna in die kerk gehang is, vandag weer teen die mure onder die galerye.

Nadat die derde orrel van die ou kerk – ’n geskenk van die welgestelde handelaar Jan Hoets in 1826 – in telkens vergrote en verbeterde vorm nog gedurende meer as ’n eeu ook in die nuwe gebou diens gelewer het, word die huidige orrel begin Desember 1957 in gebruik geneem. Hierdie pragtige instrument, wat al die grootste kerkorrel in die suidelike halfrond genome is, speel ook in die ou Moederstad se musieklewe ’n vername rol.

Die klok wat vandag nog in die toring hang, en wat al sy aandeel in talle historiese plegtighede gehad het, dra die monogram van die VOIK (VOC) en is in 1726 deur JA de Grave in Amsterdam gegiet. Langs die grote hang daar ook ’n kleiner een, wat in 1810 deur Thomas Mears in Londen gemaak is.

’n Wit en swart afdruk van ’n skildery deur TF Cromfield van die Groote Kerk en ou slawehuis in 1824

Van onskatbare waarde is die kerksilwer wat in die Groote Kerk bewaar word. So is daar die twee klein gegraveerde Nagmaalbekers met deksels wat die kerkraad reeds in 1669 deur “daniel de silversmit” – Daniel Echt, ’n Sweed van geboorte – laat maak het. Hulle is onder die heel oudste bekende stukke Kaapse silwer – terwyl daar ook twee inkkokers is wat Matthias Lötter in 1737 vervaardig het. Die mooi doopbak waaruit duisende lede van agt of meer geslagte Kaapse kinders en andere gedoop is, is een van die weinige egte stukke wat van die kunsvaardigheid van die vroeë Kaapse silwersmid Johann Hasse getuig. Saam met die koperstander, is dit in 1752 deur ’n gesiene dame aan die kerk geskenk.

Op die plek waar die Groote Kerk staan, word die Here God dus nou al meer as 280 jaar lank aanbid. Vir geslagte van gelowige kerkgangers is die plek deur ’n ryke skat van gewaarwordinge en herinneringe ook van geestelike ervaringe geheilig, en vir die Afrikaners van Kaapstad was die kerk aan die Heerengracht – later Adderleystraat – nog altyd ’n waardige beliggaming van die Kerk van hul vaders en ’n helder ligbaken langs hul dikwels moeilike pad vorentoe.

Hugenote-monument, Franschhoek

Die herroeping van die Edik van Nantes in 1685 en die daaropvolgende vervolging van die Protestante het daartoe gelei dat ongeveer 200 Franse gesinne hulle aan die Kaap gevestig het. Die Hugenote was, soos die Hollandse koloniste, Calviniste – maar in ’n sterker graad.

Die godsvertroue in ’n almagtige, liefdevolle Vader, wat een van die wesenskenmerke van die Afrikaner se geloof vorm, is deur die Hugenote versterk.

Vandag staan daar in Franschhoek dié indrukwekkende monument ter ere van ons Hugenote-stamouers en hulle aandeel in die volkswording van die Afrikaner.

Op 11 Desember 1936 is op ’n vergadering, wat onder voorsitterskap van senator FS Malan in Kaapstad plaasgevind het, besluit om in 1938 ’n groot herdenkingsfees te hou om die vestiging van die Franse Hugenote aan die Kaap 250 jaar tevore te herdenk. Terselfdertyd het die vergadering besluit dat ’n monument vir die Hugenote opgerig sou word om hulde te bring aan hulle veelseggende bydraes op godsdienstige, kulturele, sosiale en politieke gebied.

Nadat verskeie ontwerpe vir die monument ontvang is, het die komitee besluit om ’n ontwerp van die bekende beeldhouer Coert Steynberg, van Pretoria, met ’n ontwerp van meneer JC Jongens, ’n Nederlandse argitek van Kaapstad, te kombineer. Die sentrale motief van die monument sou bestaan uit ’n vrouefiguur met die aardbol onder haar voete (mnr. Steynberg se ontwerp), terwyl meneer Jongens se ontwerp van ’n suilegalery, ’n paar lugboë en ’n watervywer as agtergrond en voorgrond sou dien.

Die Hugenotemonument Franschoek

Die hele monument is in Paarlse graniet uitgevoer onder toesig van die Kaapstadse argitek CP Walgate. Die bouwerk is aan die firma JR McKillop, van Kaapstad, opgedra, terwyl die sentrale  vrouefiguur deur Coert Steynberg self uitgebeitel is.

Die monument is teen die agtergrond van die Drakensteinberge opgerig op ongeveer vier hektaar grond wat geleë is aan die bopunt van Hugenoteweg, die hoofstraat van Franschhoek. Die monument het ongeveer £18 000 (R36 000) gekos.

Die monument, wat in 1947 voltooi is, is op 12 April 1948 ingewy. Die hoofspreker by dié geleentheid was dr AJ van der Merwe, Moderator van die Ned. Geref. Kerk in Kaapland. Die monument is deur ’n direkte afstammeling van die Hugenote-voorvaders, die 82-jarige Hester Beatrix Hugo (tant Hessie), die oudste dame op Franschhoek, onthul.

Die Hugenote-monument is om sy simboliese betekenis een van die belangrikste monumente in Suid-Afrika. Die vrouefiguur is eerstens die verpersoonliking van veral die gees van godsdiens- en gewetensvryheid van die Franse Hugenote. Dit word deur die Bybel in haar regterhand, en die verbreekte ketting in haar linkerhand, aangetoon. Tweedens versinnebeeld die vrouefiguur die vlug, in geestelike sin, van die vrygeworde Hugenote-gees na Suid-Afrika. Sy staan bo-op die aardbol van Frankryk, en haar blik is gerig op ’n grootste visioen van komende dinge in die verre toekoms. Op haar kleed is die patroon van die nasionale blom van Frankryk, die Franse lelie. Dit simboliseer die feit dat Frankryk baie van sy seuns en dogters verloor het toe hulle uit die land gevlug het. Op die see, ten weste van die reliëfkaart van Afrika, is ’n reliëfmodel van een van die skepies waarmee die Hugenote na die suidpunt van Afrika gereis het. In die suidhoek, waar hulle hul gevestig het, is die simbole van hulle godsdiens (die Bybel), kuns en kultuur (die harp), land- en wynbou (die koringgerf en druiwestok) en nywerheid (die spinwiel) te sien. Op die gedenkrol onderaan staan die jaartal 1688, wat die koms van die eerste Hugenote aandui, en op die voetstuk staan DIE HUGENOTE.

Die bouwerk wat as agtergrond en voorgrond van die monument dien, bestaan uit die volgende: drie magtige lugboë wat deur vier slanke pilare van 12 m hoog gevorm word en die sinnebeeld is van die goddelike Drie-eenheid; die middelste boog wat deur ’n son en ’n kruis bekroon word en die Christelike geloof en Son van Geregtigheid voorstel, ’n suilegalery in die vorm van ’n halfsirkel, en op die voorgrond ’n vywer van 12 m by 18 m met waterlelies. Die watervywer en die suilegang is albei simbolies van ongestoorde gemoedsrus en sielevreugde ná veel stryd en woeling.

Kasteel de Goede Hoop, Kaapstad

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Kasteel die Goeie Hoop.

Gedurende die tydperk tussen 1666 en 1679 is die tydelike fort omskep tot die Kasteel wat vandag die oudste bewaarde gebou in Suid-Afrika is. Die Kasteel De Goede Hoop was beplan as ’n halfwegstasie, maar het die hoeksteen geword vir die vestiging van die Westerse beskawing in Afrika.

Koopmans-De Wet Huis, Kaapstad

Wanneer ’n mens in Strandstraat, Kaapstad, af beweeg en jy kom by die wit dubbelverdiepinghuis met sy indrukwekkende neo-klassistiese styl, kan jy nie anders as om vir ’n paar oomblikke na die geskiedenis teruggevoer te word nie. Die Koopmans-de Wet-huis staan hier rustig en statig, selfs uitdagend, teenoor die toringblokke wat hom aan alle kante omring – ’n kultuurerfenis, ’n Afrikanerbaken wat sy plek aan niks en niemand afstaan nie. Vandag herinner hierdie praggebou ons nie alleen aan vervloë dae in Kaapstad nie, maar ook aan ’n Afrikanervrou wat onuitwisbare spore in die Afrikanergeskiedenis nagelaat het.

Maria Margaretha de Wet is op 18 Maart 1834 in Kaapstad gebore in die huis wat vannag as die Koopmans-De Wet-museum bekend staan. Op dertigjarige leeftyd het Marie de Wet met Johan Christoffel Koopmans in die huwelik getree. Hy was ’n Hollander wat in 1857 na die Kaap gekom het. Ongelukkig is ’n baie gelukkige huwelik na 15 jaar beëindig toe Johan Koopmans oorlede is. Marie Koopmans-de Wet het kinderloos agtergebly. Na haar man se oorlye het sy en haar jonger suster, Margaretha, tot hul afsterwe in hul ouerhuis bly woon.

In haar lewe het Marie Koopmans-de Wet seker die bekendste vrou in Kaapstad geword. Sy het ’n baie goeie opvoeding ontvang en het ’n besondere talent vir die aanleer van tale gehad, sodat sy Frans en Duits goed kon bemeester en later selfs ook Italiaans aangeleer het. As intelligente en talentvolle mens, het sy ’n leidende rol in die sosiale lewe in die vroeë jare van die Kaap gespeel. Die salon van mevrou Koopmans-De Wet, geskoei op die beste voorbeeld van Europa, was mettertyd tot ver buite die grense van haar vaderland bekend. Reisigers na die Kaap het hulle gelukkig geag as hulle ’n besoek aan mevrou Koopmans kon bring. So het sy persone uit die hoogste sosiale lae ontvang en was daar gereeld buitelandse konsuls, regters, ministers, parlementslede, predikante en professore wat besoek by die bekende huis afgelê het. Die presidente van die Boererepublieke, soos Brand, Reitz, Kruger en Steyn was haar persoonlike vriende.

Vir die Afrikaner is dit egter die besondere Afrikanerskap van hierdie merkwaardige vrou wat die meeste beïndruk. Selde het ’n vrou in die openbare lewe die saak van die Afrikaner met soveel oorgawe en toewyding gedien.

Dit was veral in verband met haar ondersteuning van die Boere in die Tweede Vryheidsoorlog dat Marie Koopmans-de Wet haar plek in die Afrikaner geskiedenis verewig het. Aanvanklik het sy haar beywer om die oorlog te verhoed en later om vrede gesluit te kry. Met die oorlog ’n voldonge feit, het sy egter geen steen onaangeroer gelaat om hulp te verleen veral aan vroue en kinders in die konsentrasiekampe en die krygsgevangenes in die gevangenekampe nie.

Haar huis het ’n depot van allerlei middele geword wat van vredeskomitees en belangstellendes na haar gekanaliseer is om dit by die lydende Boere te kry. So het sy honderde kratte voedsel, medisyne, klerasie en nog wat uit haar huis na die oorlogsfront versend. Deur haar onverbloemde ondersteuning van die Boeremagte, het sy haar die gramskap van die Britse regering in die Kaap op die hals gehaal. Dit het haar egter in geen stadium afgeskrik om te doen wat sy as haar plig beskou het nie. Die aktiewe en kragdadige ondersteuning van die Republikeinse magte uit die hartjie van die Britse domein in Suid-Afrika, Kaapstad, is inderdaad ’n merkwaardige stukkie geskiedenis.

Marie Koopmans-de Wet is op 2 Augustus 1906 in Kaapstad oorlede. Sy en haar suster het die huis en al hulle besittings aan die volk van Suid-Afrika bemaak, en danksy hierdie gulle gebaar, is die Koopmans-De Wet-huis in 1913 gerestoureer en tot museum verklaar.

Die oorspronklike huis was vermoedelik die gewone Kaapstadse woning uit die agtiende eeu – ’n enkelverdieping gebou met ’n rietdak. Sedertdien is heelwat veranderinge egter aan die huis aangebring. Die vernaamste verfraaiing van die huis is waarskynlik tussen 1783 en 1789 deur die bekende argitek LM Thibault aangebring. Hy het die huidige front ontwerp en het waarskynlik ook die heel voorstuk van die huis aangebou, naamlik die sit- en eetkamer en die portaal op die onderste verdieping, en die twee slaapkamers en kleedkamertjie daarbo. Die treffende eienskap van die vooraansig is die vier gegroefde muurpilasters, die panele tussen die boonste en onderste vensters en die geweldriehoek van drie vensters in plaas van een oordek. Die meeste van die binnehoutwerk is van greinhout. Die kosyne en style van die deure sowel as die vloere en balke is van kiaat. Die binneste muurskilderye dateer waarskynlik uit ongeveer 1780, vermoedelik deur die Duitse kunstenaar Hartmann.

Vandag kan van die mooiste Kaapse meubels in die Koopmans-De Wet-museum gesien word. Die kosbare en smaakvolle meubels in die huis bekoor nie alleen die besoeker nie, maar dwing ook by hom bewondering af vir die besondere vrou wat toegesien het dat dit vir die nageslag bewaar sal bly.

Die Koopmans-De Wet-huis is een van die mooiste museums in Suid-Afrika, maar is ook ’n stukkie Afrikaner-heiligdom wat die Afrikaner tot die beste inspireer.

Van Riebeeck-standbeeld, Kaapstad

Van Riebeeck Standbeeld

n Groot standbeeld van Jan van Riebeeck staan aan die onderpunt van Adderleystraat in Kaapstad en is op 18 Mei 1899 ingewy. Van Riebeeck het nie net die eerste fort gebou nie, maar die kompanjietuine aangelê, waarvan enkele bome uit daardie tydperk vandag oorleef. Jan van Riebeeck se gesig was vir dekades op die banknote van die Republiek van Suid-Afrika. Daar is later ook ’n standbeeld van sy vrou Maria naby sy standbeeld opgerig.

Historiese dokumente

Jan van Riebeeck gebed (1652)

Die eerste dokument is die gebed wat Van Riebeeck voorgelees het toe hy met sy bemanning op 6 April 1652 by Tafelbaai aan wal gestap het. Dit was wel nie ’n gebed uit sy hart uit nie, maar ’n voorgeskrewe gebed wat die VOC oral by nuwe vestings laat bid het. Tog gee dit ’n aanduiding van die Christelike grondslag van die Afrikaner – reg van die begin af.

Vrystelling van Vryburgers (1657)

Die eerste grondbrief aan 'n vryburger, in die naam van Jacob Cloete van Cologne. Die datum daarop is 1675 en dit verwys na grond langs die Liesbeekrivier.

Die tweede dokument handel met die vrystelling van vryburgers; wat hulle regte en pligte sou wees. Dit is belangrik, want sonder hierdie instelling, sou die Kaapse Nederlandse bevolking voortdurend gewissel het en ’n nuwe volk sou nooit kon ontstaan nie. Vir Van Riebeeck en die VOC was dit net ’n ekonomiese besluit, maar dit het veel groter gevolge ingehou.

Klagskrif teen WA van der Stel (1706)

Die vryburgers is nie altyd billik behandel nie. Amptenare was korrup en het, naas hulle salaris, ook vir eie rekening geboer. Vryburgers is van die handel uitgesluit of moes swak pryse aanvaar. Dié stand van sake het met goewerneur Willem Adriaan van der Stel ’n hoogtepunt bereik. Van der Stel het wel sy plaas Vergelegen (digby vandag se Somerset-Wes) tot ’n modelplaas opgebou, maar VOC-eiendomme en vryburger-dienste gebruik daarvoor. Teenstand het hy roekeloos onderdruk. Onder leiding van Adam Tas is ’n klagskrif hieroor na die Here XVII in Nederland gestuur en hulle het Van der Stel in oneer teruggeroep.

Kulturele herdenkingsdae

Van Riebeeck-dag, 6 April

Jan van Riebeeck het self ’n besondere waarde aan die datum 6 April geheg. Dit was op die dag wat hy aan wal gestap het nadat hy met drie skepe, naamlik die Drommedaris, Reijger en Goede Hoope by Tafelbaai gearriveer het met die doel om ’n verversingstasie te vestig. Die gebeure is jaarliks herdenk. In 1752 is die dag met ’n erediens gevier. Sedert 1852 het die Kaapse kerk gevra dat die dag as ’n godsdienstige feesdag beskou moet word. Tydens die driehonderdste herdenking van 6 April in 1952 is dit tot openbare vakansiedag verklaar. Na 1994 het Van Riebeeck-dag as vakansiedag verval.

Hugenotefees, 13 April

Die eerste Hugenote het op 13 April 1688 in Tafelbaai aangekom. Alhoewel die dag deur die eeue in herinnering geroep is, was dit nooit erken as ’n amptelike feesdag of openbare vakansiedag nie. Die rede is waarskynlik dat die Afrikaanse gereformeerde kerke Hervormingsfees op die Sondag naaste aan 31 Oktober vier en die huldiging aan die Hugenote se godsdienstige bydrae hierby insluit.

Kulturele simbole

Nederlandse vlag

Hierdie vlag het drie horisontale bane in rooi (soms oranje), wit en blou. Die VOC het dieselfde vlag gebruik en net die letters VOC in die middelste wit baan gedruk. Die Nederlandse vlag is die kultuurvlag wat die langste onder die skadu van Tafelberg gewapper het, vanaf 1652 tot 1795 en toe weer vanaf 1803 tot 1806.

Hugenote-kruis

Die kruis is deur die ou Hugenote gedra as simbool van hul geloof en ook as ’n manier om mekaar te herken. Die boonste ronde knoppies verteenwoordig die agt saligsprekinge, die Malteserkruis gevorm deur die vier blare van die Franse lelie verteenwoordig die vier evangelies, Die vier fleur-de-lis, elk met drie blare, verteenwoordig die 12 apostels, en die hangende duif verteenwoordig die Heilige Gees. Toe die vervolging op sy ergste was, het hulle in die middel van die kruis ’n pêrel geplaas as simbool van trane wat vloei.

Pioniers Artikels

Gerhardus Marthinus Rudolph, CMG – Landdros van Ladysmith, 1881–1899

Gert Rudolph, vernoem na sy vader se neef Gerhardus Marthinus Maritz (Voortrekkerleier), is gebore op 28 September 1828 te Port Elizabeth. Saam met sy ouers het hy by Gert Maritz op Saailaer aangesluit in Natal. As ’n seun van tien jaar, was hy saam met die Voortrekkers en Hans (Dons) de Lange se laer op die wal van die Groot Boesmansrivier, ses myl bokant Estcourt, vir drie dae en nagte omsingel deur Zoeloes (13, 14 en 15 Augustus 1838). Hierdie plek is toe Veglaer genoem.

Sy skoolopleiding het hy in Pietermaritzburg ontvang. Op 14 November 1849 is hy in die huwelik bevestig met Anna, dogter van Matthys Marais van Umkomaas en later van die distrik Estcourt.

In 1853 het hy een van sy skoonvader se plase gekoop, grensende aan Estcourt, die geskiedkundige plaas “Zaailaager”, waar Gert Maritz, Hans Dons de Lange en ’n paar ander Voortrekkerlaers gestaan het.

In 1859 stuur hy aan as tolk in Engels, Afrikaans en Zoeloe by die Landdroskantoor Estcourt,  onder Landdros MacFarlane, eerste Landdros van Estcourt.

In 1873 verlaat hy Estcourt en gaan na Utrecht onder die Suid-Afrikaanse Republiek as Landdros. Hierdie pos beklee hy tot 1881.

Na die anneksasie van die Transvaal op 12 April 1877 is hy en Hendrique Shepstone benoem tot ’n tweeman-kommissie om die lang bestaande grensgeskil met Cetshwayo te besleg. Cetshwayo was uiters onvriendelik. Hy het die Landdros toegesnou: “Hoe durf jy ’n Engelsman in my land bring. Weet jy nie ’n Engelsman is soos ’n padda nie? Vanaand buite jou, stroois, more-aand is hy daar binne.”

Cetshwayo was so kwaad dat hy ’n aantal Zoeloes gestuur het om die twee op hulle terugreis te vermoor. Maar vir Rudolph was die barbaar se mentaliteit ’n ope boek. Hulle is met ’n ompad huis toe. Later het Cetshwayo hom raakgeloop en vertel van die moordpoging, en daarby toegevoeg: “Jy is ’n slim jakkals.”

In 1879 is berig ontvang dat Cetshwayo se wagte reeds tot tien myl van Utrecht af opgeruk het om die inwoners van die dorp uit te roei. Vir die Landdros het Cetshwayo baie agting gehad, en dit was begryplik dat Rudolph die aangewese man was om te probeer om die aanslag af te weer.

Hy het vrywilligers gevra om saam te gaan onderhandel, maar net 67 man het hulle aangemeld. Die volgende oggend het net sewe opgedaag. Met hierdie groepie en sy polisiejong het hy die vyand tegemoet gery. ’n Entjie van die Zoeloes af het die sewe man agtergebly, en hy met sy polisiejong het tot by die aanvoerders gegaan. Hy het op sy perd bly sit en uiteindelik die aanvoerders van Cetshwayo se magte oorreed om nie die bevele van hulle koning uit te voer nie.

Net na hierdie ooreenkoms het een van die Zoeloes egter met ’n assegaai op die Landdros afgestorm. Rudolph het die knopkierie van sy polisiejong gegryp en die Zoeloe se kop verpletter. Die Landdros wou sy rewolwer gebruik, maar die aanvoerders het geskree dat hy nie moet skiet nie. Daarop het die menigte die dooie Zoeloe met hulle assegaaie verder vermink. So is die aanval op Utrecht afgeweer. Vir hierdie kordaatstuk is hy op 24 Mei 1882 deur Koningin Victoria vereer met die toekenning van ’n ivoor en goue stervormige CMG- medalje, “The Companion of the most distinguished Order of St. Michael and St. George”.

In 1881 verlaat hy Utrecht, en word landdros van Ladysmith, Natal, tot 1899. Vanaf 1899 het hy by sy seun op sy plaas “Zaailaager” gebly tot na die Tweede Vryheidsoorlog. In 1903 verhuis hy na sy nuwe tuiste te Greytown waar hy op 14 April 1906 oorlede is in die ouderdom van sewe-en-sewentig en-’n-half jaar.

Die Britse Setlaars, 1820

Dis die oggend van 9 April 1820. Oor die groenblou horison van die see verskyn die seile van die Chapman, ’n seilskip met ’n paar honderd mense aan boord. In Algoabaai word anker uitgegooi en met platboomskuite word mans, vrouens en kinders na die strand gebring. Waar die skuite nie nader aan die strand kan kom nie, word vrouens en kinders deur soldate deur die vlak water tot op Suid-Afrikaanse bodem gedra. Dit is die eerste groepie immigrante wat Engeland verlaat het om in Suid-Afrika ’n nuwe vaderland te vind. Hulle het die beskaafde wêreld vaarwel gesê omdat daar vir hul kinders geen toekoms meer was nie en omdat die Britse regering en die goewerneur aan die Kaap mense wou hê om die Suurveld te verdedig teen die aanvalle van die Xhosas.

Na die Chapman het nog 20 ander seilskepe in Algoabaai aangekom met immigrante uit Engeland, Skotland en Ierland. By die Baai is ’n groot tentekamp opgeslaan om die setlaars voorlopig te huisves. Die goewerneur het 200 ossewaens van Boere uit die distrikte Uitenhage en Graaff-Reinet gehuur om die setlaars na hul nuwe tuiste in die Suurveld te vervoer. Die Suurveld was die streek wes van Visrivier, die oostelike helfte van die distrik Uitenhage, tussen Sondags- en Visrivier, ongeveer 70 myl lank en 50 myl breed.

Sommige gesinne moes 12 dae op die waens bly om hul bestemming te bereik. Die naaste plasies was ongeveer 80 myl van die Baai en ander tot 130 myl. Eers by hul aankoms in die Suurveld het die mense die ware oogmerk van die regering besef. Die afskeidswoorde van kolonel Cuyler, die landdros van Uitenhage, het die setlaars laat besef dat hulle hier aan groot gevare en sware ontberings blootgestel was. Hy het gesê: “Menere, as julle uitgaan om te ploeg, moet julle nooit julle gewere agterlaat nie.” Hulle hulpelose en weerlose toestand het verder duidelik geword toe die goedhartige Boere wat hulle na hul bestemming gebring het, met gevoelens van bejammering en verwondering hulle vaarwel gesê het. Die Britse regering het hulle nie vooraf ingelig oor die landstreek waarheen hulle immigreer nie. Daar is net verklaar dat hulle gevestig sou word êrens aan die suidooskus van Afrika.

Daar sit die setlaars nou op die vlakte met geen bedekking, geen vervoermiddel, maar met slegs hul bagasie op die lang gras neergesit, onbekend met die land en sy aard, hul enigste vertroue op God wat hulle duisende myle op gevaarlike oseane bewaar het. Maar te midde van die hopelose en onherbergsame toestand was daar tog een groot troosgedagte: hulle hou nou hulle eie grond besit en kon werk vir die toekoms van hul kinders.

Die gedagte aan ’n nuwe lewe het tot aksie en daadkrag besiel: tente is opgeslaan, die nagvure is aangesteek en die lewe van ’n setlaar het ’n aanvang geneem. Daar moes eers ’n huisie gebou word. Terwyl die mans hout gesaag en gekap het, het die vrouens en kinders riet en dekgras gesny. Die eerste huisies was eenvoudig met 2 vertrekke. Die mure was pale wat ingeplant is met latte en riete tussenin. Daarna is dit met grond gepleister. Die dak was van gras en die vloere van grond.

Die setlaars het nie trekdiere besit nie en daarom maar met ’n groentetuin begin. Toe enkele van hulle ’n paar osse gekoop het, het hulle ook ander gehelp om koring te saai. Hulle was nie toegelaat om werkvolk te huur nie. Hulle moes ’n pas hê as hulle van hul plasies wou gaan. Die plasies was heeltemal te klein en die grond en klimaat ongeskik vir landerye. Gedurende die eerste drie jaar is geen koring geoes nie omdat roes die gesaaide verwoes het. Mense moes soms tot 30 myl ver loop om kos te gaan haal en sakke van 50 pond gewig op die rug dra.

Sodra die setlaars beeste aangeskaf het, het die diefstal van die Xhosas begin. In September 1821 is ’n jong seun vermoor en ’n hele klomp beeste gesteel.

Die setlaars moes groot ellende en ontberings verduur. In 1824 was daar 1,800 van die boere in die Suurveld wat in die allerellendigste toestand verkeer het. Hulle klere en skoene was verweer en die meeste het net van mielies en pampoen gelewe. Maar deur volharding en harde werk het hulle uiteindelik die wildernis verower en vir hulle kinders ’n toekoms verseker.

Gedurende die Sesde Kafferoorlog van 1835 het die setlaars swaar verliese gely: 456 plase is verwoes, 5 700 perde, 12 000 beeste en 162 000 skape is geroof. Hierdie ramp was die oorsaak dat duisende Afrikaanssprekende boere die Kaapkolonie verlaat het. Dit is die Groot Trek. Die Engelse koloniste het egter gebly waar hulle soveel terugslae en teleurstellings verduur het. Hulle sou later ook nog die ellende van die sewende, agste en negende Kafferoorloë moes deurmaak. Die was vir hierdie mense ’n groot teleurstelling toe hulle mede-koloniste, die Afrikaners, die Kolonie verlaat het. Piet Retief was ’n vriend van die setlaars in die omgewing van Grahamstad. Hy was vir hulle die mondstuk en pleitbesorger by die Kaapse regering. Toe die Engelse vriende verneem dat Retief van plan was om by die Trek aan te sluit, het die setlaars ’n aantal manne na hom gestuur om hom te vra om van sy voorneme af te sien.

Toe die ou patriarg, Jacobus Uys, met sy seun Pieter Uys en ongeveer ’n honderd Trekkers buite Grahamstad uitgespan het op hul uittog na die noorde, het die setlaars uit agting vir hierdie ou vader en as ’n blyk van meegevoel en onder die besef van die tragiese verloop van sake, besluit om aan hom ’n aandenking te oorhandig. By wyse van ’n kollekte is ’n groot Bybel gekoop, in leer gebind en aan die ou volksvader oorhandig. Buite op die omslag was gegraveer: “Aanbieding deur die inwoners van Grahamstad en omgewing aan mnr. Jacobus Uys en sy trekkende mede-landgenote.”

Aan die binnekant van die omslag was geskryf: “Hierdie heilige Boek word aan mnr. Jacobus Uys en sy mede-trekkers aangebied deur die inwoners van Grahamstad en omgewing as ’n afskeidsgeskenk ter wille van die agting en die diepgevoelde spyt oor hul vertrek. Hulle innige begeerte en ernstige poging om ’n eie predikant te bekom en hulle strenge nakoming van die ordinansies van die gewyde Boek is voldoende waarborg dat hulle in hul swerftogte op soek na ’n ander vaderland, altyd gelei sal word deur die voorskrifte in hierdie heilige Boek en dat hulle standvastig by daardie ordinansies sal lewe, sal vashou aan die bevele van die Skepper van die Heelal, die God van alle nasies en volke.”

’n Groot aantal setlaars het die oorhandiging bygewoon. Thomas Phillips wat die Bybel oorhandig het, het in sy toespraak melding gemaak van die agting van die setlaars vir hulle mede-burgers en sy spyt uitgespreek oor hul vertrek: “… and we must always acknowledge the general and unbounded hospitality with which we have been welcomed in every portion of the Colony.” Piet Uys het namens sy ou vader gesê dat hy innig jammer was dat hulle van so baie getroue vriende moes afskeid neem. Hy het die blyk van agting en vriendskap baie hoog op prys gestel.

Die nageslag van hierdie manne en vroue wat ’n beskaafde land verlaat het om die Christelike beskawing in ons land te help vestig, woon vandag nog tussen ons. Baie van hulle het ’n groot aandeel geneem in die opbouing van ons land en hulle merk gemaak in ons volk se geskiedenis. Die name van Richard (Dick) King, Alexander Biggar, Thomas Halstead, William Robinson, Henry Hartley, Thomas Bowker en ander is nou verbonde aan ons nasiewording. Later vertel ons van hierdie manne.

Die koms van die Britse Setlaars

Die koms van die Britse setlaars van 1820 na die Kaapkolonie, het ’n nuwe tydperk in die ontwikkeling van suidelike Afrika ingelui. Hoewel Brittanje die Kaap reeds in 1806 verower het, was dit eers met die koms van die setlaars dat daar enigsins sprake was van ’n Engelssprekende bevolkingsgroep in Suid-Afrika. Dit het die ontwikkeling van die Kaap feitlik onlosmaakbaar geknoop aan Brittanje. Lg. sou nou ook deur bande van bloed aan die Kaap gebind word.

Die koms van hierdie Britse setlaars was in die teken van en omgeef met die groot probleme wat Brittanje en die Kaapkolonie aan die begin van die 19e eeu geteister het. Brittanje was uitgeput deur ’n jare lange oorlog teen Napoleon. Die Kaapkolonie is dan ook oorspronklik beset met die doel om te verhoed dat die Franse dalk beheer oor die Seeroete na die ooste verkry. Spoedig egter is die Britse owerheid betrek in duur grensbotsings met die Xhosas op die Oosgrens van die kolonie.

Vir goewerneur Charles Somerset was die enigste goedkoop en permanente oplossing van hierdie grensprobleem, die plasing van ’n groot aantal blanke koloniste op klein plasies langs die grens. Hulle sou dan die eerste linie-verdediging van die kolonie kon waarneem en so voorkom dat ’n groot troepemag gedurig op die grens gestasioneer moes word. Die Hollandssprekende koloniste het egter op uitgestrekte veeplase geboer en het in elk geval ná die eerste grensoorloë, nie meer in die Suurveld belanggestel nie. Die ideale oplossing vir Somerset was dus om immigrante uit Brittanje in te voer. Sy verengelsingsbeleid sou ook ’n groot stoor vorentoe kry as hy ’n groot aantal Engelssprekendes in die binneland kon vestig. Geesdriftig het hy toe aan die werk gespring om die Britse owerhede in so ’n skema geïnteresseerd te kry.

Die toestande in Brittanje was op daardie stadium baie haglik en duisende mense het emigrasie as hul enigste redding gesien. Die soldate wat na die einde van die Napoleontiese Oorloë teruggekeer het, moes nou vind dat daar geen werk vir hulle was nie. Nadat hulle jare lank vir Brittanje geveg het, kon hul eie land nie vir hulle ’n heenkome bied nie en het hulle verbitterde werkloses geword.

Die Industriële Omwenteling en die opkoms van fabrieke het verdere duisende werkloses veroorsaak. Waar hierdie mense vroeër ’n bestaan kon maak met tuisnywerhede, het die fabrieke hulle nou geruïneer en baie moes selfs hul jong kinders in die fabrieke laat werk om kop bo water te hou. Op die Engelse platteland is baie landbouers ook van ’n heenkome beroof deur die afkamping van die meent-gronde. Baie het ’n bestaan gemaak deur hul vee op hierdie meent-gronde te laat wei. Die regering het dit egter laat toekamp en aan die groot grondbesitters verkoop.

Toe die Britse regering dus bekend maak dat hulle R100,000 beskikbaar stel vir so ’n immigrasie-skema na die Kaapkolonie, was die aanvraag oorweldigend. Iets soos 90,000 aansoeke is ontvang. Ongelukkig kon hulle slegs 4,000 mense stuur. Hierdie immigrante moes hulself groepeer in groepies van minstens tien manlike persone. Die regering sou dan met die leiers van die groepe onderhandel. Elke volwasse manlike persoon moes R20 by die regering deponeer. Dit sou dan later in drie paaiemente aan hulle terugbetaal word. Hulle sou ’n gratis oortog en ’n plasie van ongeveer 50 morg verniet ontvang.

Salig onbewus van al die probleme wat nog op hulle wag, vertrek die immigrante toe in 1819 met 21 skepe uit Londen. Hulle arriveer in die volgende jaar in Algoabaai, waar hulle deur die waarnemende goewerneur sir Rufane Donkin, ontvang word.

Lord Charles Somerset het die Oos-Kaap beskryf as ’n vrugbare en pragtige park-landskap. Die setlaars was dus vreeslik teleurgesteld toe hulle by Algoabaai aankom en vind dat dit ’n droë, vaal en onaansienlike streek is – heeltemal anders as die groen landskap van Brittanje. Hier het die eerste wankelmoediges reeds begin wonder of hulle ’n wyse stap gedoen het.

Die nedersetting by Algoabaai het op daardie stadium slegs bestaan uit Fort Frederik en drie klein huisies. Die Setlaars is dus maar voorlopig in tente gehuisves, die armes in klein ronde tentjies en die hoër klas immigrante in gerieflike markiestente. Hierdie tradisionele Britse instelling van maatskaplike ongelykheid en klasseverskille moes egter gou voor die probleme en aanslae van Afrika wyk. Goewerneur Donkin verdoop dan ook op hierdie stadium die nedersettinkie tot Port Elizabeth – ter ere van sy oorlede vrou, Elizabeth Markham.

Die Setlaars moes eers ’n hele rukkie in hierdie tente-dorp bly voordat hulle na hul toekomstige plasies verskuif kon word. Donkin het eintlik net 2,000 van hulle verwag en toe daar dubbel soveel opdaag, was sy planne ’n bietjie in die war gestuur. Hy besluit toe om die Iere maar by Clanwilliam te laat vestig i.p.v. op die Oosgrens.

Vanaf Algoabaai is die Setlaars deur Hollandse koloniste uit die omgewing met ossewaens na hul standplase vervoer. Aangesien daar op daardie stadium slegs sowat 400 Boere in die hele kolonie Engels magtig was, kon die Setlaars glad nie eers met hul nuwe mede-landgenote gesels nie. Elke groepie is dan ook by hul plasie afgelaai, sonder dat hulle ’n idee gehad het van wat op hulle wag en watter probleme die nuwe land aan hulle sou bied. Daar, stokalleen op die verlate veld, het die Setlaars besef dat hulle sou moes wortel skiet of omkom in die proses. Daar was geen ander uitweg nie.

Die Setlaars se eerste taak was om vir hulself huise op te rig. Aangesien daar geen boumateriaal beskikbaar was nie, moes hulle maar gepleisterde wattelgehuggies met grondvloere bou. Hul meubels is geprakseer uit kissies en hout wat hulle self op hul plasies gekap het. Gedurende later jare, toe hulle darem meer gevestig was, het hulle stewige huise met klipmure gebou as beskerming teen die voortdurende rooftogte van die Xhosas. Baie van hierdie huise bestaan vandag nog.

Die oorgrote meerderheid van die Setlaars was oorspronklik stedeIinge en baie van hulle het nie die vaagste benul van boerdery gehad nie. Toe hulle dus hier in die wildernis ’n boerdery aan die gang moes sit, het dit maar sukkel-sukkel gegaan. So het een bv. sy wortelsaad in ’n sloot van twee voet diep gesaai. ’n Ander het mielies met die stronk en al geplant. Nog ’n volgende het sy uie onderstebo geplant en ’n lid van die Salemgeselskap het grawe vol koring gesaai. “As jy spaarsaam saai, sal jy spaarsaam maai,” het hy gesê.

“Die Britse setlaars van 1820 land in Algoabaai”, deur Thomas Baines, 1853.

Daardie eerste paar jaar het die Setlaars werklik harde bene gekou. Waar die gereelde droogtes nie die oeste laat misluk het nie, was dit weer die rooi-roes wat die koringoes vernietig het. Die owerhede moes hulle ’n lang ruk van basiese lewensbehoeftes voorsien om hulle aan die lewe te hou. Volgens die voorwaardes van hul koms mog hulle glad nie hul plasies verlaat het om elders in die dorpe te gaan geld verdien nie. Die Suurveld was ook glad nie geskik vir gewone landbou nie. Dit was egter goeie bees- en skaapwêreld. Die Setlaars mag egter vir eers nie met beeste geboer het nie. Die owerhede was bang dat hulle dan groot uitgestrekte plase sou begin aanlê en dat die idee van ’n digbevolkte grensgebied daarmee heen sou wees. Hul grondjies was in elk geval ook te klein vir veeboerdery. Hierdie byna uitsluitlike landboubedrywighede van die Setlaars het darem die voordeel gehad dat die Xhosas hulle aan die begin redelik met rus gelaat het. Eers toe die Setlaars ook met beeste begin boer het, was daar iets vir die Xhosa-bendes om te roof en het hulle weer in die Setlaars-gebied begin belangstel.

Teen 1823 was die Setlaars se toestande haglik. Toe drie jaar se misoeste gevolg word deur ’n vloedstorm wat hul lande en gehuggies weggespoel het, moes die owerhede ingryp. Hulle is verlof toegestaan om hul plasies te verlaat en in die dorpe te gaan werk. Baie het dan ook van die kans gebruik gemaak en na dorpe soos Grahamstad en Port Elizabeth gestroom. Hier sou hulle nou die beroepe waarvoor hulle opgelei was, kon beoefen. Sommiges het skrynwerkers, wamakers en hoefsmede geword en gehelp om die ontwikkeling van hierdie dorpe te stimuleer. Ander weer het handelaars geword en met hul waens die land ingedring.

Die wat op die plasies agtergebly het, is nou toegelaat om hul grondgebied uit te brei en ook om met vee te boer. Hulle het beeste en skape aangeskaf en heel gou sterk kuddes opgebou. In plaas van die vetstertskape van die Boere, het hulle hulself toegelê op die teel van Merino’s. Die grondslag van Suid-Afrika se winsgewende Merino-boerdery is dan ook hier deur die Setlaars gelê. Ten spyte van die verwoestende Xhosa-oorloë, het die Setlaars hierna heel gou ontwikkel tot ’n vooruitstrewende en welvarende gemeenskap.

Behalwe hul bydraes op landbougebied, was hul belangrikste bydrae tot die ontwikkeling van Suid-Afrika seker die stigting van ’n vrye pers. Setlaars soos Thomas Pringle, John Fairbairn en George Greig het ten spyte van teenstand deur die outokratiese Somerset, tog verlof verkry om hul “South African Journal” uit te gee. Die Setlaars is egter later teleurgestel deur hierdie koerante, toe hulle die Setlaars begin voorhou het as onderdrukkers van die nie-blankes.

Die oorhandiging van die Bybel aan die Voortrekkerleier Uys, een van die friese binne die Voortrekkermonument, Pretoria.

Hierdie gevoel van verontregting, tesame met ’n gemeenskaplike verset teen ’n outokratiese Britse owerheid en hul basies konserwatiewe lewensuitkyk het ’n besondere band tussen die Boere en die Setlaars laat ontstaan. Met die Groot Trek van 1836 was hulle dan ook werklik spyt dat die Boere wou wegtrek. Toe Jacobus Uys se geselskap Trekkers by Grahamstad verbytrek, het die Setlaars aan hulle ’n Bybel oorhandig as blyke van hul agting en welwillendheid. Miskien het hulle toe teruggedink aan 1820 en hoe hulle toe self van vooraf in ’n nuwe land moes begin.

Hoewel die Setlaars se invloed meer in ’n lokale verband in die Oos-Kaap van belang was en hulle miskien nie so ’n belangrike rol as ander immigrante-groepe, soos die Hugenote, gespeel het nie, was hul koms tog van groot belang vir Suid-Afrika. Hul koms kan beskou word as die bakermat van die ontstaan van die groot groep Engelssprekendes in die Suid-Afrika van vandag.

Die nasionale monument vir die Britse Setlaars van 1820 in Grahamstad

Die koms van die Britse setlaars in 1820 het Suid-Afrika se ontwikkeling baie bevorder. Suid-Afrika is toe ook met baie nou bande aan Brittanje geknoop. Die rede vir die Setlaars se koms, was die terugkeer van die soldate van die Napoleontiese oorloë – hulle was werkloos. Die industriële omwenteling het ook plaasgevind waar masjiene bo mense verkies is. Toe Lord Charles Somerset vra dat immigrante hulle in Suid-Afrika moes vestig, is iets soos 90 000 aansoeke ontvang. Ongelukkig kon hulle slegs 4 000 stuur. Lord Charles Somerset wou gehad het dat die immigrante hulle by die Oosgrens vestig om verdere botsings tussen die Xhosas en die Blankes te voorkom. Daar sou met ander woorde ’n sterker linie wees om die Xhosas te keer. Die Setlaars sou plasies van 50 morg ontvang. Daar was ook ’n tekort aan ambagsmanne in Suid-Afrika. Somerset het ook beoog om van die Kaap ’n Britse kolonie te maak. Hy het om daardie rede Setlaars aangevra. Dr. William Guybon Atherstone, bekend as die vader van geneeskunde in Suid-Afrika, was ook ’n vername 1820-Britse Setlaar. Ons het deur Pringle en Craig (al twee Britse Setlaars van 1820) se toedoen die vryheid van die pers verkry. Toe die Setlaars in 1820 in Suid-Afrika kom, was baie van hulle nie boere nie. Somerset het bepaal dat hulle nie van hulle plasies mag wegtrek nie. Een Setlaar het byvoorbeeld ’n sloot van 2 voet diep gemaak en wortelsaad daarin geplant. Iemand het uie onderstebo geplant en ’n lid van die Salemgeselskap het grawe vol koring gesaai en gesê: “Wie spaarsaam saai, sal spaarsaam maai.”

Vandag het ons ’n monument wat ons herinner aan die swaarkry van die Setlaars. Die gebou het sowat R5 miljoen gekos, beslaan sowat 6 240 meter2. Dit het sewe vlakke wat saamsmelt met die geskiedkundige Gunfire-heuwel by Grahamstad. In 1970 is die eerste sooi deur dr. Nico Malan, voorsitter van die monumentstigting, omgespit. Daar is begin! Toe kom die terugslae, helaas! weens die styging van boukoste. Maar die regering het weereens uitgehelp. Vandag staan die gebou daar. Dit is op 13 Julie 1974 ingewy.

Die monument is hoofsaaklik vir Engelssprekendes gebou. Die verhaal van hierdie gebou strek ver terug na 1957 toe wyle mnr. T. B. Bowker, L.V. van Albanie gesê het: “Ons moet die nageslag laat weet dat die Engelssprekende Setlaars asook die Nederlandse, Franse en Duitse tot die ontwikkeling van ons land bygedra het.” Die gebou sal gebruik word vir Engelse taalfeeste wat sal plaasvind in die gehoorsaal. Gedurende die feestyd is ’n reeks praatjies saam met rolprentvertonings in sewe aflewerings, oor die Suid-Afrikaanse lewe geloods.”

Bo die ouditorium is die konferensiesentrum. Behalwe die konferensiesaal met 400 sitplekke is daar nog ’n tweede konferensiesaal en kleiner vertrekke vir bestuursvergaderings en seminare. Daar is ook ’n ruim sitkamer vir afgevaardigdes en ’n restaurant agter glas met ’n pragtige uitsig oor die stad en omliggende landskap. Daar is moderne kombuisgeriewe en ’n banketsaal vir besondere bankette en byeenkomste wat in verband staan met ’n konferensieprogram. Voorsiening word gemaak vir pos-, projeksie-, kleurskyfie-, pers-, uitsaai-, televisie- en direkte vertalingsgeriewe. Die eerste konferensie het gehandel oor die onderwerp: “Engelssprekende Suid-Afrika – ’n waardebepaling”.

’n Silhoeët teen die blou lug, ’n grootse baken sigbaar van ver, so staan die Nasionale Monument vir die Setlaars van 1820. Dit is meer as net ’n monument, dit is ’n geleentheid, dit is ’n uitdaging!

Seevaarder Bartolomeu Dias was ook pionier van die transatlantiese slawebedryf

Die Portugese seevaarder Bartolomeu Dias (1450–1500), wie se brons standbeeld in die Roggebaaise Strandgebied van Kaapstad op ’n sentrale verkeerseiland aan die noordekant van die Heerengracht staan, is daarvoor bekend dat hy die seeweg tussen Europa en die Ooste om die suidpunt van Afrika ontdek het.

Minder bekend is dat hy die eerste Europese slawe-vergaardepot (faktory) by El Mina aan die Goudkus (Ghana), aan die noordweskus van Afrika, opgerig het. Hy was drie jaar lank die bevelvoerder daarvan.

Daarmee was hy dus een van die baanbreker-pioniers van die slawebedryf wat in die 1490’s na die Amerika’s uitgekring het nadat die Nuwe Wêreld bloedig deur Spanje gekolonialiseer is. Hierdie driehoekige slawebedryf tussen Europa, Afrika en Amerika het mettertyd bekend gestaan as die transatlantiese slawebedryf en het nagenoeg 400  jaar geduur. Daartydens is meer as 12,5  miljoen Afrikane van die vasteland van Afrika ontvoer, na ander wêrelddele verskeep, en teen ’n enorme profyt as slawe-arbeid verhandel.

Voordat Dias om die suidpunt van Afrika gevaar en die transatlantiese slawehandel as nuwe fenomeen in die wêreldhandel posgevat het, is die handel in gewone gebruiksartikels tussen Europa en die Ooste toenemend deur die Moslem-lande, vernaamlik dié onder Turkse invloed, beheer. Die Westerse handelaars moes deur Moslem-gebied beweeg om die Oosterse markte te bereik, en weer daarvandaan terug te keer. Dit het bekend gestaan as die syroete vanweë die gewildheid van Oosterse sy-ware in die Weste.

Die gevaar dat die aggressiewe Moslems die hartland van die Europese handel, Venesië, kon binneval, het weens die mislukte Kruistogte en die val van Konstantinopel in Turkse hande toegeneem. Só ’n Moslem-inval sou ’n enorme katastrofe vir die res van Europa, onder invloed van die Rooms-Katolieke Christendom, tot gevolg hê. Daarom het die Europese lande naarstiglik na alternatiewe handelsroetes na die Ooste begin soek om deur verbeterde handel kapitaal te bekom waarmee die Moslem-gevaar die hoof gebied kon word. Bewapening, beveiliging en oorlog kos immers baie geld.

Twee spioene na Afrika

Aangesien Granada in Spanje deels deur More, dus Moslems, oorheers is, was dit nie vreemd nie dat sy buurland, Portugal, die voortou sou neem om ’n alternatiewe handelsroete oor land deur Afrika na die Ooste te soek, of alternatiewelik ’n seeroete om Afrika te probeer vind nie om die Moslems te uitoorlê en af te weer.

Die hawestad Ceuta, ook Septa genoem, aan die Noord-Afrikaanse kus.

Reeds in 1413 het die Portugese monarg João I twee spioene, ’n diplomaat, kapt. Alfonso Furtrado, vergesel van ’n Hospitaalridder van die Kruistogte, na die Moorse hawestad Ceuta aan die kus van Morocco in Noord-Afrika gestuur om die militêre beveiliging daarvan vas te stel. Die hawestad was bekend as vername uitvoerplek van goud, ivoor en slawe.

Die spioene het voorgegee dat hulle op reis was na Sicilië, suid van Italië, om reëling te tref vir die huwelik tussen een van die vier Portugese prinse met die Siciliaanse koningin. Hulle is gasvry deur die Arabiese More ontvang, en die twee is toegelaat om oral in die stad rond te stap. So kon hulle op die militêre verdediging van Ceuta spioeneer. Daarna het hulle na Portugal teruggekeer en aan João I verslag gedoen.

Prins Hendrik (Portugees: Henrique), pas mondig, was eintlik die ambisieuse avonturier wat agter sy vader gesit het om die spioene na Ceuta te stuur. Hy wou hê hulle moes die stad met oorlogskepe aanval en inneem. Dan sou Portugal ’n vastrapplek op die bodem van Afrika hê om sy soektog na ’n handelsroete oor land na die Ooste met vasberadenheid te begin. Met so ’n militêre veldtog kon prins Hendrik boonop ’n gesogte ridderskap verwerf.

Die Hospitaalridder, ervare vanweë sy deelname aan die Kruistogte in die Midde-Ooste, het met sand, ’n rol lint, boontjies en ’n kom ’n model van Ceuta gebou en presies aan die koninklike hof verduidelik hoedat die stad ingeneem kon word.

João I was oortuig: Hy het opdrag gegee dat ’n invalsvloot onder groot geheimhouding gereed gemaak moes word. Kort daarna het die vloot met 500 soldate onder aanvoering van die koning en sy seuns Pedro, Henrique (Hendrik) en Duarte die Straat van Gibraltar tussen Portugal en Afrika oorgesteek om Ceuta aan te val.

Die Portugese skepe was eenmaster-platboomvaartuie wat moeilik maneuvreerbaar was en maklik deur wind en seestrome van koers gedwing kon word. Dit is toe presies wat op die kritieke tydstip gebeur net toe die vloot Ceuta wou binnevaar vir die aanval. Al die skepe word deur ’n sterk landwind van koers gedwing, en hulle moes doodeenvoudig verbyvaar, die Middellandse See in. Die Portugese was egter nie geestelik van koers te dwing nie. Toe die wind bedaar, het die vloot omgedraai en vier dae later ’n verrassingsaanval op Ceuta geloods.

Luidens die weergawe van die koninklike kroniekskrywer Gomes Eanes de Zurara (opgeteken in 1450) het die stedelinge die Portugese inval  verwoed teengestaan, en in ’n stadium het dit gelyk of hulle die invallers gaan oorwin. Van Hendrik se lyfwag van 17 ridders was net vier nog lewend. Toe dit nag word, het hulle hulle in Ceuta se moskee verskans. Maar die volgende oggend was die stad verlate. Die inwoners het in die donker weggevlug. Ceuta was nou die eerste keer sedert die Romeinse tye die eerste Afrika-stad om in Europese besit te kom, en vir hul rol in die verowering daarvan is Hendrik, Duarte en Pedro op die slagveld tot ridders geslaan.

 Priester Jan

Prins-Hendrik-die-Seevaarder-

João I het Hendrik aangestel as eerste goewerneur van Ceuta, en dit is hier dat die prins in alle erns planne begin beraam het om na ’n nuwe handelsroete na die Ooste te soek. Hy het in Ceuta verneem dat iewers in Afrika, vermoedelik in Etiopië, ’n invloedryke, magtige Christen-heerser, Priester Jan, was wat ’n alternatiewe handelsroete na die Ooste geken het. Indien die Portugese kontak met hom kon maak, sou hul gekombineerde leërs die Moslem-koninkryke van Afrika en die Midde-Ooste kon oorrompel en hul magsgreep op die ekonomie verbreek, het Hendrik gemeen.

Maar inligting oor die ryk van Priester Jan was vaag, en terwyl die soektog daarna aan die gang was, moes ook na alternatiewe roetes gesoek word. Die voor die hand liggendste opsie was om die weskus van Afrika te navigeer en te karteer totdat ’n seeweg om die vasteland na die Ooste gevind word.

Dit was veral deur die geskrifte van die antieke Griekse historikus Herodotus welbekend dat die Egiptiese farao Necho in 600-595 vC verskeie van sy skepe, beman deur Feniciese matrose, al langs die ooskus van Afrika af suidwaarts gestuur het. Hulle het om die suidpunt gevaar, en al langs die weskus op en deur die straat van Gibraltar na Egipte teruggevaar. Hulle het die son en sterre as riglyne gebruik. Geen seekaarte wat deur hulle geteken kon gewees het, kon tot dusver gevind word nie. Die vermoedelik ongekarteerde suidpunt van Afrika is die Prasum Promontorium genoem.

Portugese karvele soos uitgebeeld in ’n laat vyftiende-eeuse dokument.

In 1419 het prins Hendrik (1394–1460) by Sagres, aan die suidpunt van Portugal, ’n seevaart-akademie gestig. Hier het die navorsing na die seeweg om Afrika in alle erns begin. En dit is as gevolg hiervan dat hy die bynaam “die Seevaarder” (Henrique o Navegador) gekry het. Self het hy nooit op die verkenningstogte uitgevaar nie.

Toe prins Pedro van Portugal van 1425 tot 1428 ’n uitgebreide reis deur Europa

Hierdie replika van ’n Portugese karveel van die 1500’s is in 1988 gebou vir die 500-jarige herdenking van Bartolomeu Dias se vaart van 1488 om die suidpunt van Afrika in sy soektog na ’n seeweg na die Verre-Ooste. Foto: Gawie Fagan

onderneem, het hy onder meer die vername Italiaanse handelstad Venesië besoek en daar ’n kopie van Marco Polo se reisjoernaal na die Ooste bekom. Hy het ook eerstehandse inligting ingewin oor die Ottomaanse invloedrykheid om die handelsroetes na die Ooste te beheer, en van die bedreiging wat dié Moslem-ryk vir Europa ingehou het.

Die seiljagvaarder en argitek Gawie Fagan by die replika van Bartolomeu Dias se karveel van 1488. Die karveel word bewaar in die Dias/Karveel-museum in Mosselbaai. Fagan het die museum spesiaal vir die karveel ontwerp.

Die karveel

Portugese-karvele

Hendrik se volgende stap om sy totaalplan vir ’n roete na die Ooste in die praktyk in werking te stel, was om opdrag te gee dat die Portugese skeepsbouers nuwe skepe moes ontwerp wat lang seereise kon onderneem en makliker beheerbaar was as die platboomskuite, bekend as barcas, en die massiewe vestingskepe, bekend as galjoene, waarmee oorlog gevoer is.

Die More van Noord-Afrika was gedugte seelui wat die Middellandse See met hul hoogs maneuvreerbare en vinnige tweemaster baggala-, boom– en dhow-seilbote met driehoekige seile oorheers het. Hendrik het opdrag gegee dat die ontwerp van die Moorse skepe bestudeer en daarop verbeter moes word. Sonder beter skepe kon die kus van Afrika nie doeltreffend verken word nie.

Die Portugese skeepsbouers het toe met ’n twee- en driemasterskip van 50 ton tot 160 ton en 23 meter lank vorendag gekom wat hulle die karveel genoem het. Dié vaartuig was ’n groot verbetering op die ouer skepe en was in staat om selfs die diepsee te trotseer en teen die wind in te vaar.

Die eerste seevaarder wat in die nuwe karvele uitgevaar en die weskus van Afrika verken het, was Diogo Cão (ca. 1450–1486). In 1482 en 1484 het hy twee reise suidwaarts onderneem en so ver as die kus van Namibië verken en gekarteer. Sy mees suidelike baken was by Cabo de Padrão (Kruiskaap), waar hy ’n gegraveerde bakenkruis van kalkklip, ’n padrão genoem, opgerig het. Op dié reis is hy ter see oorlede.

Cão se opvolger was Bartolomeu Dias, wat die suidpunt van Afrika omvaar en die kus tot by die Groot Visrivier gekarteer het. In 1988, met die vyfhonderdjarige herdenking van Dias se landing by Mosselbaai in 1488, is ’n  replika van ’n karveel volgens oorspronklike historiese skeepswerfplanne in Lissabon gebou, en is daarin na Mosselbaai gevaar. Die skip kan vandag in die Dias-museum daar besigtig word. Die museum is spesiaal deur die Kaapse argitek Gawie Fagan ontwerp om die skip as sentrale uitstalling te huisves. As ervare seiljagvaarder was hy ook een van die bemanningslede wat die karveel na Mosselbaai gevaar het.

Portugal se slawehandel begin

Toe João I se oudste seun, Duarte, sy vader in 1433 as koning van Portugal opgevolg het, het Hendrik en sy broers Pedro en Fernando voortgegaan om die kus van Afrika te verken en die Azore-eilande te kolonialiseer. Toe Duarte in 1438 sterf, en Pedro regent word, het Hendrik sy amptelike toestemming verkry om met die kusverkennings voort te gaan – al was daar besware dat die ekspedisies blote geldvermorsing vir die staatskas was.

In 1441 het een van sy karvele van die weskus van Afrika teruggekeer met goudstof en slawe, en so kon Hendrik sy kritici die mond snoer. Afrikane wat as slawe in Portugal en ook elders in Europa verkoop is, was ’n baie ou verskynsel. Toe ’n Portugese oorlogskip in 1425 ’n Moslem-slaweskip van Marokko in die Middellandse See gevang, 56 Afrikane buitgemaak en hulle teen ’n groot wins in Lissabon verkoop het, het dit min aandag getrek. Krygsgevangenes was immers eeue lank as die slawe van die oorwinnaar gereken.

In 1441 het die kaptein van een van Hendrik se ekspedisies by Cabo Branco (nou Mauritanië), aan die weskus van die Boog van Afrika, volgens sy opdrag goudstof en fynsout gekoop. Toe sy matrose egter 112 Afrikane vang en na Portugal ontvoer om teen ’n groot wins te verkoop, het die belangstelling in slawehandel in dié land sterk opgevlam. Dit was ’n manier om maklik geld te maak.

In die volgende jaar is nog 10 Afrikane by Cabo Branco gekaap en in Lissabon verkoop. Hendrik was baie ingenome met die goud, maar oor die slawe het hy hom verheug: Die slawe word nou uit ’n staat van heidendom vir die Koninkryk van God gered deurdat hulle met die Portugese Christendom in aanraking kom, het hy verklaar. Die jag op Afrikane vir die slawemarkte van die Europa (en die latere Amerikas) was daarmee formeel oopgestel.

Twee jaar later, in 1443, het ’n ander verkenningsekspedisie van Hendrik 29 stamlede van die Azanaghi by Cabo Branco gevang en in Lagos (nou Nigerië) verder suid aan die weskus verkoop. In 1444 het Hendrik opdrag gegee dat ’n koninklike handelsorganisasie  gestig word om die handel in goud en slawe te stroomlyn. Teen 1448 was Portugal se slawehandel met die weskus van Afrika reeds besonder winsgewend.

Sao Jorges da Mina soos dit vandag daar uitsien. Dit is ’n Unesco-verklaarde erfenisterrein.

Die hawestad El Mina aan die Goudkus, aan die weskus van Ekwatoriaal Afrika met die Portugese slawevesting Sao Jorge da Mina.. El Mina is Arabies vir “Die Hawe”. In Portugees beteken Mina egter myn. Daar was 'n oopgroef-goudmyn naby El Mina waar fyngoud en alluviale goud (klontgoud) ontgin is. Die skildery in waterverf dateer van die Nederlandse tydperk toe die Portugese uit El Mina verdryf is. Dit is in die Blaeu van der Hem Atlas opgeneem.

Fort El Mina aan die Goudkus, nou bekend as Ghana, aan die weskus van Afrika.

El Mina aan die Golf van Guinee

Hawestad-El-Mina

Toe een van Hendrik se voorste navigators, Diogo Cão, in 1471 langs die weskus van Afrika afvaar, het hy aan die suidekant van die Boog van Afrika in die Golf van Guinee ’n goudryke kusgebied, El Mina, Arabies vir “die hawe”, ontdek. Die landstrook is tussen die Volta- en Ankobrariviere geleë. Arabiese handelaars wat slawe vir El Mina se goudstof verruil het, het die gebied baie lank druk besoek. Die Portugese het die gebied nou Mina (myn) en “die Goudkus” genoem. Dat El Mina (Arabies vir “die hawe”) en Mina (Portugees vir “myn”)  na dieselfde woord lyk, is bloot toevallig.

By dié geleentheid het Cão drie Spaanse handelskepe in die Golf van Guinee aangetref,  hulle aangeval en gebuit. Van toe af was El Mina vir die Portugese handelsvaarders ’n handelspos én ’n verversingpos, waar vars water en proviand ingeskeep kon word.

Aanvanklik het die Portugese hul aangekarweide handelsware, tekstiele, sterkdrank, hardeware, wapens en ammunisie in El Mina vir die goudstof wat daar ontgin is, verruil. Die Arabiese slawehandelaars het slawe as ruilmiddel daarheen gebring om hulle vir fyngoud en spoelgoud te verruil. En so het die Portugese in El Mina ’n groot bron gevind van goudstof, slawe, vars water en proviand.

Twintig jaar ná prins Hendrik se dood (in 1460) was Portugal se weskus-slawebedryf, wat hy so ywerig bevorder het, ’n groot bron van inkomste en arbeid vir die land. João II besluit dus in 1481 om ’n slawe-inskeepvesting, bekend as ’n faktory, by El Mina te laat oprig. Portugal het in daardie stadium toenemend op groot skaal Afrika-slawe as arbeiders ingevoer om sy landbou te verbeter.

Hierdie invoer van Afrika-slawe het egter ook ’n dramatiese uitwerking op die Portugese plattelandse gemeenskappe gehad. Ondertrouery tussen Christen-Portugese en heidense Afrikane het op groot skaal begin plaasgevind. Die godsdienstig-kulturele warboel wat ontstaan het, het die maatskaplike orde vinnig laat verval, die florerende landboubedryf het vinnig agteruitgegaan, en uiteindelik het die hele Portugal sodanig moreel en ekonomies verval, dat Spanje dit van 1580 tot 1640 kon oorheers.

Bartolomeu Dias die Seevaarder

Bartolomeu Dias verskyn op die toneel

Bartolomeu-Dias

In Desember 1481 het João II twee van sy voorste seevaarders, Diogo de Azambuja en Bartolomeu de Novaes Dias, na El Mina  gestuur om grond van die plaaslike heerser te huur en ’n handelstasie, die faktory São Jorge da Mina, op te rig.

Dias (ca. 1450–1500) was van adellike afkoms en sy familie was vertrouelinge van die koningshuis. Hy was vermoedelik verwant aan João Dias, een van die eerste seevaarders wat in 1434 Kaap Bojador aan die kus van Wes-Sahara bereik het, en Diniz Dias, wat die Kaap Verdiese Eilande, wes van die boog van Afrika, in 1445 ontdek het.

Bartolomeu Dias was hoof van die skildwag van die koninklike hof en hoof doeane-beampte by die koninklike pakskure in Lissabon, waar ruilhandelsware vir en met Guinee, aan die weskus van Afrika, byeengebring is. Vanweë sy ervaring as  seevaarder en sy afkoms en status, was hy ’n bevelvoerende karveeloffisier in die vlooteskader wat na El Mina gestuur is om die vesting te gaan oprig.

Die Portugese ruilhandel in slawe en goudstof met tekstielware, vuurwapens en ammunisie, sterk drank en ysterware het teen dié tyd sulke afmetings in El Mina aangeneem, dat dit ’n heeltydse teenwoordigheid van amptenare en die oprigting van ’n bewapende fort geregverdig het.

Feitoria São Jorge da Mina aan die Goudkus

Feitoria da Mina, soos hierdie eerste Europese vesting aan die kus van Wes-Afrika voortaan bekend sou staan, was ook die eerste depot waar slawe vergaar is totdat daar voldoende siele byeen was om die ruime te vul van die skepe wat hulle na ander markte weggevoer het.

De Azambuja en Dias het in 10 karvele en 2 vragskepe altesaam 100 messelaars en skrynwerkers, asook vragte hout, bakstene, gekapte boustene, boukalk en selfs dakpanne, na die Goudkus aangebring. Die faktory is by die monding van die Ankobrarivier opgerig waar die reede so diep was dat skepe van tot 300  ton daar voor anker kon lê. Ook het die Portugese bouers ’n groot opgaartenk vir vars water met bakstene gebou en ’n pypleiding tot by die strand aangelê sodat vars water maklik in die skepe voor anker ingeskeep kon word. Hulle het ook ’n pad na ’n goudmyn in die Akan-woud gebou omdat die Portugese by die ontginning van die goud daar betrokke was.

Die argitektoniese boustyl van die vierkantige fort was in ooreenstemming met die indertydse Italiaanse vestingboukuns. Die hoektorings en bastionne was van soliede klip gebou om kanonaanvalle deur vyandige skepe te kon weerstaan. Die barakke kon ’n garnisoen van 50 soldate huisves. Ook is kwartiere vir die kommandeur en die opperkoopman (faktor) geskep en ’n kombuis, smidswinkel en skrynwerkerswinkel gebou. Uiteraard was daar ook die sentrale gevangenis, waar die slawe aangehou en opgegaar is totdat hulle in slaweskepe weggevoer kon word. Die vesting met sy hoë mure is oor die volgende 80 jaar stelselmatig vergroot sodat daar mettertyd ’n garnisoen van 200 soldate gehuisves is. Aan die landwaartse fasades is twee watergragte in die rotse uitgekap.

In 1666 is ’n tweede vesting, Fort Sint Jago, daar naby deur die Nederlandse besetters, wat die Portugese in 1637 verdryf het, opgerig.

Die eerste kommandeur van Feitoria São Jorge da Mina was Diogo de Azambuja. Dias, wat in Oktober 1486 doeane-hoof in Lissabon geword het, het Azambuja 15 jaar later, in 1496, vir ’n termyn van drie jaar as bevelvoerder van die vesting van El Mina opgevolg.

Dias soek die seeweg na die Ooste om die suidpunt van Afrika

In Julie of Augustus 1487 het João II beveel dat Bartolomeu Dias  langs die kus van Afrika afvaar om vas te stel waar die veel besproke onderpunt van Afrika was. Hy moes dan dié roete na die Ooste karteer.

Dias se ekspedisie het uit twee karvele van 100 ton elk, en ’n groter en swaarder voorradeskip, bestaan. Dias was in bevel van die vlagskip São Christóvão. Sy stuurman was Pero d’Alenquer. Die tweede karveel, São Pantaleão, is aangevoer deur João Infante en die stuurman was Alvaro Martins, en die proviandskip is aangevoer deur Dias se jonger broer Diogo Dias, met die stuurman João de Santarem.

Die vloot het eers by El Mina aangedoen om vars water en proviand in te skeep. Ook het Dias vier negerinne van Guinee laat ontvoer met die doel om hulle op uitgesoekte plekke aan die kus van suidelike Afrika los te laat met monsters goud, silwer en speserye. Hulle is in Portugese klere uitgedos en opdrag gegee om by die inheemse volke navraag te doen na die ryk van Priester Jan en om propaganda maak vir die Portugese handel. Een sterf egter ter see. Die tweede een word op die eiland Sao Tomé in die Golf van Guinee aan wal gesit, die derde een aan die kus van Suidwes-Afrika by die latere Lüderitzbucht, en die vierde by Algoabaai, waar die latere hawestad Port Elizabeth ontwikkel is.

Luidens die geskrifte (van 1551) van die Portugese koninklike  kroniekskrywer João de Barros (1496–1570) – hy was van 1522 tot 1525 kommandeur van die slawevesting by El Mina – is die swaar proviandskip en sommige bemanningslede in ’n baai aan die kus van Angola agtergelaat omdat die seestrome al hoe sterker en die see onstuimiger weens kwaai winde begin raak het.

Dit is waarskynlik dat Dias verwag het dat die suidpunt van Afrika naby was, want die karvele kon nie onbeperkte voorrade kos en water vir ’n lang reis inskeep nie. Hulle het die baai waar hulle vyf dae voor anker gelê het, Angra das Voltas genoem. Toe is anker gelig en het hulle verder suidwaarts gevaar.

Ná aan die Kaap was die wind vyf dae lank so erg en die seestrome so kwaai, dat Dias uit radeloosheid die skepe 13 dae lank suidwes laat vaar het om aan die ongure weer en onstuimige see te ontkom. Dias het dit Cabo Tormentoso (Stormkaap) genoem, skryf De Barros, maar Duarte Pacheco Periera, ’n seevaarder en tydgenoot van Dias, skryf dat Dias later van mening verander en dit Cabo de Bõa Esperança (Kaap die Goeie Hoop) genoem het.

Toe het hulle weer noordwaarts geseil. Gevolglik het die karvele ’n wye draai om die Kaap geseil. Die eerste plek waar land gesien is, was ’n baai waar beeste en herders op land was. Dias het die plek Baia dos Vaqueiros (“Baai van die veeherders”) genoem. Op 3 Februarie 1488 het die vloot by Cabo São Bras (later Mosselbaai) voor anker gaan lê, en het Dias en sy manskappe aan wal gegaan om vars water in te skeep. Hulle word deur vyandige Koina onder die klip gesteek, en Dias skiet een met sy kruisboog dood.

Daarna het die karvele verder gevaar in die hoop dat Indië naby was. Die volgende plekke op Dias se kaart is Cabo Talhado(later Plettenbergbaai) en Baia da Lagoa (later Algoabaai, Port Elizabeth).  Op 15 Maart bereik die twee karvele die monding van die (latere) Groot Visrivier. Dias noem dit Rio de Infante omdat kaptein Joao Infante eerste aan wal stap. Vars water word ingeskeep, en op aandrang van die bemanning word omgedraai.

Daar het Dias ’n kruis-baken (padrão São Gregorius) van gekapte kalksteen opgerig. Die inskripsie lui in Portugees, Latyn en Arabies: “In die Jaar van Onse Heer Jesus Christus 1488. Soveel jaar ná die Skepping van die Wêreld het koning João aan Bartolomeu Dias, die bevelvoerder van sy skepe, opdrag gegee om hierdie kus te ontdek.”

So lyk die kruise van Portugese kalksteen wat Bartolomeu Dias al langs die suidwes- en suidkus van Afrika opgerig het as bakens vir die ryk van die Portugese koning Joao II.

En so het Dias die seeweg na Indië om die suidpunt van Afrika herontdek en gekarteer sonder dat hy die skilderagtige Tafelbaai, een van die mooiste landstonele vanaf die see ter wêreld, gesien het óf die Ooste bereik het.

Op sy terugvaart het hy nog drie kruise geplant by onderskeidelik die latere Kwaaihoek naby die monding van die Boesmansrivier, by die latere Kaap Maclear by Kaappunt, en by die latere Lüderitzbucht aan die Namibiese kus.

João II was so bly oor die nuus dat die seeweg om die suidpunt van Afrika na die Verre-Ooste gevind is, dat hy dit amptelik Cabo de Boa Esperança (Kaap die Goeie Hoop) genoem het.

Dias word kommandeur van Feitoria da Mina

So lyk die kruise van Portugese kalksteen wat Bartolomeu Dias al langs die suidwes- en suidkus van Afrika opgerig het as bakens vir die ryk van die Portugese koning Joao II.

In 1497 is Dias terug na die Goudkus omdat hy aangestel is as kommandeur van die faktory São Jorge da Mina. Hy het die buitepos byna drie jaar lank bestuur voordat hy in 1499 gelas is om saam met sy jonger broer, Diogo Dias, en die adellike seevaarder Pedro Alvares Cabral ’n vloot van 13 skepe na Indië te lei. Hulle is eers na Brasilië, voordat ’n vlooteskader van 11 skepe koers gekies het na Indië. Op 24 Mei 1500, noord van die eiland Tristan da Cunha, het ’n sikloon losgebars en vier skepe, waaronder Dias s’n, het onder die woeste golwe verdwyn. Diogo Dias en Cabral het ontkom.

Dias se kleinseun, Paulo Dias de Novais, het goewerneur van Angola geword en was in 1576 die stigter van die eerste Suider-Afrikaanse stad, Sao Paulo de Luanda, alom bekend as Luanda.

Spanje, Portugal, Brittanje en die slawebedryf

In 1493 het die Rooms-Katolieke Kerk die Amerikas, ook bekend as die Nuwe Wêreld, aan Spanje toegeken. Portugal, ’n handel-en-geloofsgenoot van Spanje, het Brasilië aan die noordooskus van Suid-Amerika, asook die eilande São Tomé en Principe, na aan die weskus van Afrika, as kolonies verkry. Ook is die alleenreg om slawe van Afrika na die Spaanse en Portugese kolonies uit te voer aan Portugal toegeken.

Portugal het sy handelsposisie in die Goudkus mettertyd uitgebrei deur nog drie faktorye, Axim, Shama en Accra, te laat bou, maar teen 1550 het sy handel daar begin taan. In 1580 het Spanje Portugal geannekseer, en in 1637 het Nederland al die Portugese forte aan die Goudkus met militêre geweld oorgeneem.

In 1662 trou prinses Catherine de Braganza van Portugal met koning Charles II van Brittanje, en so bekom Brittanje by wyse van ’n bruidskat al die slawekonsessies van Portugal in Afrika, soos in 1493 aan laasgenoemde toegeken deur die pous van die Rooms-Katolieke Kerk. Charles stig in 1663 The Company of Royal Adventurers of England Trading into Africa, ’n Britse slawehandelsonderneming met die koninklikes en adel as aandeelhouers. Die volgende jaar, in 1664, vestig die Britte hulle aan die Goudkus en beheer mettertyd die hele gebied.

In 1874 het sir Garnet Wolseley dit met uiterste militêre verskroeide-aarde-geweld vir Brittanje gekolonialiseer. Hy is ’n jaar later as goewerneur en militêre bevelvoerder van Natal aangestel. Die Bolandse dorp Wolseley is na hom genoem.

In 1957 het die Goudkus sy onafhanklikheid verkry en staan dit sedertdien bekend as Ghana.

Britse slawehandelaars het in die 1700’s meer as 750 000 Afrikane vanaf El Mina as slawe na die Amerikas uitgevoer. Vir die ontwikkeling van die Amerikaanse kolonies was die Afrikane gereken as fisiek sterker en beter werkers te wees as die inheemse nomadiese bevolkings van die Amerikas.

Die transatlantiese slawebedryf het tot die einde van die 19de eeu, en plek-plek tot selfs die vroeë 20ste eeu, voortgeduur.

Die sogenaamde vrystelling van die slawe in die 1830’s was ’n oëverblindery. Sir Andries Stockenström, landdros op Graaff-Reinet  en luitenant-goewerneur van die Oos-Kaapkolonie, het dit “a parade of sham generosity” genoem, want die slawestelsel is bloot deur ’n selfs drastieser inboekstelsel vervang. Die sogenaamde “emansipasie” van die slawe was net ’n naamsverandering wat die kapitalistiese magshebbers vir dieselfde euwel, naamlik selfverryking deur goedkoop arbeid en die uitbuiting van mense, uitgedink het.

Die Dias-museumkompleks in Mosselbaai, Die Karveel-museum is die sandsteengebou met die blou spitsdak. Daar word die replika van Bartolomeu Dias se karveel van 1488 gehuisves.

1988 se Dias-fees

In 1988 is die vyfhonderdjarige herdenking van Dias se seevaart om die suidpunt van Afrika gedenk. In Mosselbaai is ’n hele museumkompleks ingerig in talle historiese geboue aan die seefront. Daar is onder meer die Posboom, ’n reuse-melkhoutboom waar skeepskapteinsbriewe  in stewels aan die takke opgehang het of onder groot klippe geplaas het met inskripsies op die klippe dat daar briewe onder verberg is. Ook is ’n Dias/Karveel-museum opgerig om die replika van ’n Portugese karveel van die vyftiende eeu te huisves. Die karveel is in Portugal gebou en na Mosselbaai geseil. Een van die bouers en seevaarders was Gawie Fagan, bekende Kaapse argitek. Hy het die Dias/Karveel-museum ontwerp sodat die karveel daarin gehuisves kan word. Die hele museum word aan Dias en sy epiese vaart gewy. In 1988 is ook ’n spesiale gedenkkoevert deur die SA Hoofposkantoor uitgereik wat die geleentheid gedenk.

Bronnelys

• (af) http://www.afrikanergeskiedenis.co.za/pioniers/oorsig/
• (af) Booysen, B. 1989. De Posthuys. In Afrikanerbakens, FAK: Aucklandpark, pp. 24–25.
• (af) http://www.drostdy.com/
• (af) Cronjé, B. 1989. Die Drosdy. In Afrikanerbakens, Aucklandpark: FAK, p. 60.
• (af) Booysen, B. 1989. Die Strooidakkerk. In Afrikanerbakens, Aucklandpark: FAK, pp. 46–48.
• (af) Cronjé, B. 1989. Die Drosdy. In Afrikanerbakens, Aucklandpark: FAK, p. 60.
• (af) De Jongh, P.S. 1989. Die Koetsiershuis. In Afrikanerbakens, Aucklandpark: FAK, pp. 36–37.
• (af) Hopkins, HC. 1989. Groote Kerk. In Afrikanerbakens. Aucklandpark: FAK, pp. 32-35.
• (af) Van Zyl, D.J. 1989. Die Franse Hugenote. In Afrikanerbakens, Aucklandpark: FAK, pp. 56–57.
• (af) Cronje, B. 1989. “Koopmans-De Wet-Huis”. In Afrikanerbakens, Aucklandpark: FAK, p. 26-27)