Xhosa

Suid-Afrikaanse taal
Hierdie artikel handel oor die Xhosataal. Vir die etniese groep van Suid-Afrika, sien Xhosas.

Xhosa (isiXhosa, [isikǁʰɔ́ːsa], in Xhosa) is die taal van die Xhosas en is een van die elf amptelike landstale van Suid-Afrika. Dit word deur sowat 8,2 miljoen mense as moedertaal gepraat (2011-sensus). Dit maak dit die taal met die tweede meeste moerdertaalsprekers in Suid-Afrika ná Zoeloe. Omtrent 11 miljoen mense gebruik Xhosa as tweede taal, en dit is die tweede mees verspreide taal in Suid-Afrika. Die taal is ook nou verwant aan Zoeloe en is deel van die Nguni-taalfamilie: Xhosa en Zoeloe is onderling verstaanbaar en kan byna as dialekte van dieselfde taal gesien word. Xhosa is een van die amptelike tale van Zimbabwe.

Xhosa
isiXhosa 
Uitspraak: [isikǁʰɔ́ːsa]
Gepraat in: Vlag van Lesotho Lesotho
Vlag van Suid-Afrika Suid-Afrika 
Gebied: Oos-Kaap, Wes-Kaap
Totale sprekers: 8,2 miljoen (moedertaal, 2011)[1]
11 miljoen (tweede taal in Suid-Afrika, 2002)[2] 
Rang: 90
Taalfamilie: Niger-Kongo
 Atlanties-Kongo
  Volta-Kongo
   Benue-Kongo
    Bantoïed
     Suidelike Bantoïed
      Bantoetale
       Suidelike Bantoetale
        Nguni
         Xhosa 
Skrifstelsel: Latynse alfabet 
Amptelike status
Amptelike taal in: Vlag van Suid-Afrika Suid-Afrika
Vlag van Zimbabwe Zimbabwe
Gereguleer deur: Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad
Taalkodes
ISO 639-1: xh
ISO 639-2: xho
ISO 639-3: xho
Suid-Afrikaanse distrikte met 'n meerderheid van Xhosataliges in 2011:

   0–20%

   20–40%

   40–60%

   60–80%

   80–100%

Geografiese verspreiding van Xhosa in Suid-Afrika ná bevolkingsdigtheid per vierkante kilometer in 2011:

   <1/km²

   1–3/km²

   3–10/km²

   10–30/km²

   30–100/km²

   100–300/km²

   300–1000/km²

   1000–3000/km²

   >3000/km²

Die taal was oorspronklik slegs 'n spreektaal gewees (soos baie ander inheemse tale van Afrika). Eers sedert persone van Europese afkoms, soos die Engelsman Henry Hare Dugmore, die taal bestudeer en 'n grammatika ontwikkel het vir 'n geskrewe taal, kon mense ook in Xhosa skryf. Alle oorvertellings was dus mondelings, of in 'n ander taal wat neergeskryf kon word. Daarom is dit ook moeilik om geskrewe geskiedenis te vind.

Woorde wysig

Algemene woorde en frases:

Afrikaans Xhosa
Welkom Ulwamkelo (naamwoord) / Amkela (werkwoord)
Dankie Enkosi
Baie dankie Enkosi kakuhle
Goeiedag / Hallo Molo (enkelvoud) / Molweni (meervoud)
Totsiens Sala kakuhle (bly wel) / Hamba kakuhle (gaan wel)
Rook verbode Akutshaywa
Geen ingang Akungenwa
Pasop vir die trap Lumkela isinyuko
Pasop! Lumka!
Skink; drink (vloeistof) Galela; sela
Veels geluk met jou verjaarsdag Min'emnandi yokuzalwa
Seisoengroete Imibuliso Yelixesha Lonyaka
Geseënde Kersfees Krisimesi emnandi
Geseënde Kersfees en voorspoedige Nuwejaar Krisimesi emnandi nonyaka omtsha onamathamsanqa
Hoe gaan dit? Unjani?

Grammatika wysig

 
Drietalige regeringsgebou-teken in Afrikaans, Engels en Xhosa in Stellenbosch
 
Henry Hare Dugmore, 'n Engelsman wat vlot in Xhosa geword het en die eerste vertaling van die Bybel in Xhosa in 1859 gepubliseer het
 
Drietalige teken in Engels, Afrikaans en Xhosa by 'n rookvrye gebou in Langa
 
Drietalige waarskuwing in Engels, Afrikaans en Xhosa tydens die Kaapstadse waterkrisis
 
Xhosa-alfabet en uitspraak

Net soos by ander Bantoetale speel in Xhosa se grammatika die voorvoegsels wat die selfstandige naamwoord se klas aangee of daarna verwys 'n baie belangrike rol. In Xhosa is daar nog 13 klasse wat onderskei kan word. In proto-Bantoe was dit 25 gewees en in Xhosagrammatika word gewoonlik die nummering van proto-Bantoe behou. Xhosa het die klasse 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,14 en 15. Klasse 12, 13 en 16-25 kom nie meer voor nie.

Selfstandige naamwoorde wysig

Naamvalle wysig

Daar is drie naamvalle wat onderskei kan word, die nominatief, die vokatief en die lokatief. Daar bestaan 'n vierde vorm, die predikatiefvorm wat nie regtig 'n naamval genoem kan word nie.

Nominatief wysig

Alle selfstandige naamwoorde het in die nominatief 'n voorvoegsel wat gewoonlik uit twee dele opgebou is, hoewel soms die tweede deel weggelaat word. Byvoorbeeld:

Klasse 1
umntu – (die) mens; die stam is -ntu en die voorvoegsel um- bestaan uit die voorklinker u- en die element -m-.
uJoni – John; die stam is Joni en in hierdie geval word net die voorklinker u- gebruik
Klasse 5
iliso – (die) oog; die stam is -so; die voorklinker is i- en die tweede element -li-
ihashe – (die) perd; die stam is -hashe; daar is net 'n voorklinker i-. Die tweede element (-li-) word weggelaat.
Vokatief wysig

Die voorklinker word weggelaat, indien die woord as a vokatief gebruik word of indien die sin 'n negatiewe betekenis het. Dit kan beteken dat die tweede deel weer terugkeer:

Andiboni mntu -- ek sien geen mens (Die voorklinker u- word weggelaat)
Andiboni lihashe -- ek sien geen perd (Die voorklinker i- word weggelaat, maar die weggelate element -li- keer terug).
Oomama – die moeders (Die voorvoegsel 'abo' het 'oo' geword)
Bomama! - Moeders (Die tweede deel bo- keer terug in die vokatief)
Lokatief wysig

In die lokatiefnaamval verander die voorklinker

iRhawutini -- die stad Johannesburg
eRhawutini -- in Johannesburg

Sommige lokatiewe kry ook 'n agtervoegsel -ini wat palatalisasie kan veroorsaak

umzi – emzini --(in die) nedersetting
umlambo – emlanjeni -- (in die) rivier

Die lokatief dui meestal 'n plek aan, maar daar is ander betekenisse:

inkosi -- hoof, baas
Nkosi! -- Here!
enkosi! -- dankie!
Predikatief wysig

Die predikatiefvorm kry nóg 'n voorvoegsel. Dit is ng- vir klasse 1 en l- vir klasse 5. Dit word gebruik waar Afrikaans die koppelwerkwoord "wees" gebruik:

uJoni ungumntu -- John is 'n mens

Dit word egter ook in passiewe sinne gebruik, waar Afrikaans die agens met "deur" aangee:

uJoni uyabonwa lihashe -- John word deur die perd gesien.

Ooreenkomende voorvoegsels wysig

Die voorvoegsel gee aan tot watter klasse die selfstandige naamwoord behoort. Vir umntu is dit klasse 1, vir ihashe klasse 5. Ander woorde in die sin wat na dié woord verwys kry 'n ooreenkomende voorvoegsel om na hierdie klasse aan te dui. Byvoorbeeld vir 'n werkwoord soos -hamba wat loop beteken:

umntu uyahamba
ihashe liyahamba.
Klasse 1 en 2 wysig

Hierdie twee klasses bevat veral mense, persone of organisasie. Klasse 2 is gewoonlik die meervoud van klasse 1

Daar is twee subklasses. Die een het 'n volledige voorvoegsel, die ander 'n gereduseerde.

Die volledige voorvoegsels is um- (klasse 1) en aba- (klasse 2)

umfundi -- abafundi (student -studente)

Vir persoonsname word die gereduseerde voorvoegsels u- en oo- gebruik

uThemba -- ooThemba (Themba -- Themba hulle)

Die voorvoegsel vir die werkwoord is u- en aba-

umfundi uyahleka -- abafundi bayahleka (die student(e) lag)
Klasse 3 en 4 wysig

Dit is veral bome, riviere en ander goeters wat in die natuur gevind word. Klasse 4 is gewoonlik die meervoud van klasse 3

Die voorvoegsels is um- (3) en imi- (4)

Klas 5 wysig

Die voorvoegsel is i(li)- Die volledige voorvoegsel word net vir stamme met een lettergreep gebruik. Langer woord kry i-, maar die -li- element keer terug in die vokatief en die negatief.

Sommige woorde in hierdie klas gee goeters weer dat in pare voorkom soos 'n oog.

Die meervoude is gewoonlik in klas 6

Die werkwoord kry li-

Klas 6 wysig

Hierdie klas kan meervoude van klas 5 wees, maar dit kan ook woorde met 'n kollektiewe betekenis wees, soos volke of stowwe.

amanzi – water
amandla – mag
amaBhulu – Afrikaners, Boere

Die voorvoegsel is ama-

Die werkwoord kry a-

Klasse 7 en 8 wysig

Die voorvoegsel is isi- en izi-. Die werkwoord kry si- en zi-.

Hierdie klasse bevat alle tale; ook gewoontes en kulturele gebruike.

umXhosa -- 'n Xhosa (persoon)
isiXhosa -- die Xhosataal

Ook leenwoorde wat met s- begin kan in hierdie klas kom:

isikolo -- izikolo (skool – skole)
Klasse 9 en 10 wysig

Dit is 'n groot klasse wat die meeste leenwoorde bevat. Xhosa kan maklik 'n vreemde woord in die hele voorvoegselstelsel inlyf. Sit 'n i- daarvoor en dit is 'n nuwe Xhosawoord!

Die voorvoegsel kan i- of in- wees (9). Voor die meervoude is dit voluit izin- of izi-, maar dit word dikwels gereduseer tot iin- of ii-

Die werkwoord ky i- en zi-

Klas 11 wysig

Die voorvoegsel is u(lu)- en die werkwoord kry lu-

Indien daar 'n meervoud is, is dit in klas 10

Klas 14 wysig

Die voorvoegsel is ubu- en die werkwoord kry bu-

Daar is gewoonlik geen meervoud en die vertaling in Afrikaans is dikwels 'n woord met 'n agtervoegsel soos -heid of -skap.

Klas 15 wysig

Die voorvoegsel is uku- en die werkwoord kry ku-

Hierdie klas bevat die infinitiewe van die werkwoord wat ook as selfstandige naamwoord gebruik kan word

ukutya -- om te eet (ww); kos (s.nw).

Meerklassige woorde wysig

Eintlik is die idee dat 'n selfstandige naamwoord in 'n enkel- en 'n meervoud (dat wil sê net in twee klasses) sal/kan/moet voorkom 'n vooroordeel vanuit die Indo-Europese tale. In der waarheid kan 'n Xhosawoord in verskeie klasse voorkom. Byvoorbeeld die woorde umntu, abantu, isintu, uluntu, ubuntu is eintlik vyf vorme van dieselfde woord -ntu, wat in klasse 1, 2, 7, 11 en 13 kan voorkom. Dit geld ook vir umXhosa (1), amaXhosa (6), isiXhosa(7) en ubuXhosa(14).

Werkwoorde wysig

Imperatief wysig

Die gebiedende wys is eenvoudig die stam van die werkwoord. In die meervoud word -ni tegevoeg.

Jonga! -- Kyk!
Jongani! -- Kyk (julle)!

Infinitief wysig

Die infinitief van die werkwoord is 'n selfstandige naamwoord van klas 15 en begin met die voorvoegsel uku- of indien die stam met 'n klinker begin: ukw- of uk-.

Daar is party agtervoegsels wat die betekenis van die werkwoord subtiel kan verander. Byvoorbeeld, werkwoorde het eie vorme vir die passief op -wa

ukubona – sien
ukubonwa – gesien word.

Die agtervoegsel -la betrek die werkwoord op 'n voorwerp, soos "be-" of "na" in Afrikaans

ukubonela – bekyk

Daar is dikwels ook 'n kausatiefvorm op -isa:

ukubonisa – toon

Soms is daar 'n resiproke vorm op -na

ukubonana – mekaar sien

Die negatief kry gewoonlik 'n dubbel ontkenning:

ukungaboni – nie sien nie

Indikatief wysig

Persoon /klasse Enkelvoud Meervoud
Onderwerp Voorwerp Onderwerp Voorwerp
1ste persoon ndi- -ndi- si- -si
2de persoon u- -ku- ni- -ni-
3e p./klasse 1+2 u- -m- ba- -ba-
3e p./klasse 3+4 u- -wu- yi- -yi-
3e p./klasse 5+6 li- -li- a- -wa-
3e p./klasse 7+8 si- -si- zi- -zi-
3e p./klasse 9+10 i- -yi- zi- -zi-
3e p./klasse 11 lu- -lu- - -
3e p./klasse 14 bu- -bu- - -
3e p./klasse 15 ku- -ku- - -

Die onderwerpe en voorwerpe het hulle eie voorvoegsels wat afhang van persoon en klasse, sien tabel.

Die teenwoordige tyd (continuous tense) het -ya- tussen die onderwerp se voorvoegsel en die stam:

ndiyabona -- ek sien

Met 'n lydende voorwerp word dit:

ndiyakubona -- ek sien jou
ndiyalubona -- ek sien dit; waarby die "dit" verwys na 'n naamwoord uit klas 11.

Die negatief het 'n dubbele ontkenning:

andiboni – ek sien nie
andikuboni – ek sien jou nie
andiluboni – ek sien dit (11) nie

Sien ook wysig

Verwysings wysig

  1. "Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition, Xhosa" (in Engels). Ethnologue. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 Junie 2020. Besoek op 17 Januarie 2019.
  2. (en) Webb, Vic. 2002. "Language in South Africa: the role of language in national transformation, reconstruction and development." Impact: Studies in language and society, 14:78

Eksterne skakels wysig

 
Wikipedia
Sien gerus Wikipedia se uitgawe in Xhosa

Taalhulpmiddels wysig

Sagteware in Xhosa wysig