Marie Koopmans-de Wet

Maria (Marie) Margaretha Koopmans-de Wet (Kaapstad, 18 Maart 1834 – Kaapstad, 2 Augustus 1906) was 'n kampvegter vir Afrikanerregte, kultuurleidster, patriotiese weldoener, vermaarde Kaapse gasvrou en beskermvrou van die kunste.

Marie Koopmans-de Wet
Marie Koopmans-de Wet
Gebore	Maria Margaretha de Wet 18 Maart 1834 Kaapstad, Kaapkolonie
Sterf	2 Augustus 1906 Kaapstad, Kaapkolonie
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	kampvegter vir Afrikanerregte, kultuurleidster, patriotiese weldoener, vermaarde Kaapse gasvrou en beskermvrou van die kunste
Eggenoot	Johan Christoffel Koopmans
Ouer(s)	Johannes de Wet en Adriana Horak

Reeds as jong dogter is sy aangegryp deur die lotgevalle van die Voortrekkers, die totstandkoming van die Boererepublieke en die Anti-Bandietebeweging, almal gebeurtenisse wat bygedra het om 'n vurige patriotisme te ontwikkel. Haar woning by Strandstraat 23 sou in latere jare die bymekaarkomplek word van vooraanstaande Kaapse inwoners en selfs Boerepresidente. Sy het daarna gestrewe om die Kaaps-Hollandse tradisies en leefwyse in ere te hou deur haar te beywer vir die bewaring van die volkseie, beskerming van die inheemse flora en die bewaring van die Kasteel. Sy het ook 'n wesentlike bydrae gelewer tot die uitbouing van die Hollandse taal, maar dit was veral tydens die Tweede Vryheidsoorlog dat haar volksdiens tot 'n hoogtepunt gevoer is. Haar woning het terselfdertyd die versamelplek geword van goedere wat vir die Boerekrygsgevangenes sowel as die konsentrasiekampe bestem was.

Agtergrond en kinderjare

Sy en haar suster, Margaretha Jacoba, het as kinders 'n puik opvoeding ontvang by hulle vader, adv. Johannes de Wet. Hy het ook grootgeword in die nou bekende verdiepinghuis by Strandstraat 23, die sogenaamde Koopmans-de Wet-huis. Die grond waarop die huis staan, is in die tyd van Willem Adriaan van der Stel aan Reynier Smedinga toegeken en die huis is in 1701 opgerig. Volgens oorlewering was dit 'n skeepskaptein wat die huis gebou en die boumateriaal op sy laaste reis uit Europa met hom saamgebring het. Daar is geen bewyse in die beskikbare bronne dat die beroemde argitek Louis Thibault of beeldhouer Anton Anreith die front van die huis omstreeks 1795 in sy huidige vorm gebou het nie. Dis nietemin 'n treffende voorbeeld van die streng klassieke styl aangepas by die Hollandse tradisie.

Ná die dood van Hendrik Justinus de Wet het sy weduwee in 1809 hierdie huis gekoop. Die oudste van haar drie seuns, Johannes, het later advokaat geword. Hy was 15 jaar lank lid van die Kaapse Wetgewende Vergadering nadat hy aan die Universiteit van Leiden in Romeinse en Franse reg gepromoveer het en was aktief in die opvoeding, politiek en talle ander sfere van die openbare lewe aan die Kaap, soos die stryd om persvryheid en die stigting van die Zuid-Afrikaansch Athenaeum. Onder die vele belangrike besoekers aan Strandstraat 23 was mense soos dr. Abraham Faure (van 1822 tot 1867 leraar van die NG gemeente Kaapstad), Andries Stockenström (luitenant-goewerneur van die Oostelike Provinsie), John Fairbairn (kampvegter vir persvryheid, opvoedkundige, finansier en politikus) en William Porter (prokureur-generaal van die Kaapkolonie van 1839 tot 1866, na wie Porterville genoem is).

Adv. De Wet se suster was getroud met sir John Truter, die eerste hoofregter van die Kaapkolonie en stigter van die NG gemeente Wynberg. Haar moeder was Adriana Horak, 'n kleindogter van Martin Melck, die stamvader van die Melck-familie in Suid-Afrika. As kind het sy gesien hoe haar ouma Melck met haar draagstoel tot voor die Lutherse kerk, ook in Strandstraat, gedra word en die hele gemeente opstaan terwyl die dogter van Martin Melck statig na haar ereplek in die kerk stap, vooruitgegaan deur 'n bediende wat haar voetstofie dra en gevolg deur nog een wat haar kerkboeke bring. Dié deftige vernaamheid het Marie by haar grootmoeder geërf en dit was een van haar blywendste kenmerke, hoewel haar verstandelike gawes ewe uitsonderlik was. Sy het ook 'n besonderse sterk wil en beslistheid van optrede gehad. Haar oordeel was buitengewoon helder en vir volksake het sy altyd 'n warm hart gehad.

'n Linosnee van Marie Koopmans-de Wet, gemaak ter illustrasie van die lewenskets oor haar deur Anna de Villiers in die boekie Vrouegalery.

Nadat sy van die ouderdom van sewe ds. Johannes Spijker se Hollandse skool bygewoon het en 'n tyd lank tuis onderrig is, het Marie in haar 13de jaar na die Engelse privaat skool van mev. Midgley in Breestraat gegaan en sowat anderhalf jaar daar onderrig ontvang, veral met die doel om Engels te leer. Haar vader het groot waarde aan die kennis van vreemde tale geheg en later is sy en haar suster deur 'n privaat leermeester tuis Duits en Frans geleer. Uiteindelik het sy ook Italiaans geleer.

Op rype leeftyd het sy eenkeer 'n artikel in Hollands vertaal wat in 'n Italiaanse nuusblad verskyn het oor pres. Paul Kruger. Dit is in die plaaslike koerant Ons Land (volgens die geraadpleegde bron, maar bedoel waarskynlik De Zuid-Afrikaan vereenigd met Ons Land) gepubliseer. Al dié tale het haar ook goed te stand gekom tydens haar twee besoeke aan Europa.

Ook in musiek, skilder en naaldwerk het sy onderrig ontvang, kundighede wat destyds in die mode was as deel van 'n jong dame se opvoeding. As jong meisie was sy mooi en aantreklik en die portrette wys dat sy 'n besonder fyn sin vir die mode van die tyd gehad het. Maar haar innerlike skoonheid, wat gestraal het uit haar sagte blou oë en vriendelike glimlag, het getuig van haar innemende geaardheid.

As kind in die 1830's, toe dié skets van Strandstraat gemaak is, het Marie Koopmans-de Wet gesien hoe haar ouma Melck met haar draagstoel tot voor die Lutherse kerk gedra word en die hele gemeente opstaan terwyl die dogter van Martin Melck statig na haar ereplek in die kerk stap.

Die Anti-Bandietebeweging was die oorheersende gebeurtenis in haar kinderjare. Dit was 'n spontane verset in 1849 teen die Britse regering se voorneme om die Kaap as strafkolonie te gebruik vir 'n skeepslading veroordeelde misdadigers, wat vrygelaat sou word nadat hulle hul vonnis uitgedien het. Haar biograaf en persoonlike vriend, sen. F.S. Malan, skryf dat hierdie beweging om die Kaap te vrywaar van die lot van 'n strafkolonie "waarskynlik meer as enigiets anders bygedra het tot die ontwaking van 'n gevoel van vaderlandsliefde in die hart van Marie".

Van kleins af het sy haar vader se leidende aandeel in al sy bedrywighede gevolg, byvoorbeeld die beweging om 'n parlementêre Grondwet vir die Kaapkolonie te verkry. Dit was veral omdat hul woning die middelpunt van tale byeenkomste oor belangrike landsake was. Sy het ook die lotgevalle van die Voortrekkers en die erkenning van die onafhanklikheid van die Transvaalse Boere in 1852 en die Oranje-Vrystaat in 1854 met belangstelling gevolg. Dit het 'n nasionale bewuswording meegebring in die gemoed van die jong meisie met 'n kragtige persoonlikheid en mettertyd het sy bekend geword om haar sterk patriotiese insigte. Later jare sou sy haar gesondheid opoffer aan 'n selfopgelegde taak van barmhartigheid om die geskenke en geriewe oor te pak en te versend wat die land ingestroom het ten behoewe van die vroue en kinders in die konsentrasiekampe tydens die Anglo-Boereoorlog asook die krygsgevangenes op St. Helena, Ceylon en elders, toe Marie reeds bejaard was.

Troue

Langstraat in Kaapstad omstreeks 1850, toe Marie Koopmans-de Wet enkele straatblokke daarvandaan onderrig aan mev. Midgley se Engelse skool gekry het.

Op 15 Maart 1864 het sy getrou met Johan Christoffel Koopmans, 'n Nederlander van geboorte en aanvanklik offisier in die Brits-Duitse Legioen onder bevel van baron Richard von Stutterheim (na wie die Oos-Kaapse dorp Stutterheim genoem is) aan die oostelike grens van die kolonie. Hy het met 'n aanbevelingsbrief van 'n vriend van adv. De Wet in Holland by die verdiepingwoning in Strandstraat opgedaag. Hy het aanvallige maniere, 'n gesellige geaardheid en 'n flinkheid van optrede gehad. Die goewerneur, sir George Grey, het hom die betrekking van buitelandse korrespondent-klerk in die hoofposkantoor aangebied omdat hy ses Europese tale magtig was, en die jong egpaar het in Waalstraat gaan woon, maar toe Koopmans se pos as besuinigingsmaatreël tydens die depressie van 1867 afgeskaf word, het hulle na haar ouerhuis teruggekeer. Dit was ook omdat hulle kinderloos was en Marie se moeder se gesondheid agteruit begin gaan het. Ná agt maande is hy egter as ampswag (Draer van die Swart Roede) in die Kaapse Wetgewende Vergadering aangestel.

Kort daarna is Marie se moeder oorlede, waarna die sorg van die huishouding oorgegaan het op die ongetroude Margaretha; en op 15 Junie 1875 ook haar vader. Slegs vier jaar later, in 1879, het ook haar geliefde eggenoot gesterf (aan 'n nierkwaal), 'n slag wat sy nooit heeltemal te bowe gekom het nie, soos daaruit blyk dat sy nooit weer haar rouklere afgelê het nie. Sy en haar suster het bly woon in die ouerhuis in Strandstraat en, hoewel nie ryk nie, was hulle in staat om hul sosiale status te handhaaf.

In 1881 het hulle 'n reis na verskeie Europese lande onderneem en die familielede van haar oorlede man leer ken, onder wie die latere redakteur van Die Volkstem dr. Frans Engelenburg. Op hierdie reis het sy in gesiene kringe beweeg en is selfs aan die hof van koning Willem III van Nederland ontvang. Toe hy enkele jare later sterf, het sy 'n persoonlike brief van leedbetuiging aan koningin Emma gerig en 'n pragtige krans gestuur.

Hulle reis na Europa het by die susters groot innerlike vernuwing gebring, want by hul terugkeer aan die Kaap rig die twee susters hul lewenswyse ruimer in. Ná 'n tweede besoek aan Europa word dit vir hulle duidelik dat hulle hul afgesonderde bestaan moet beëindig en weer, soos in die ou dae, gaste in hul huis moet verwelkom. Mettertyd word hul woning dan ook vanweë die sjarme en sprankelende geestesvermoëns van die gasvrou as die Strandstraatse salon bekend. Sy versamel kunsvoorwerpe en stel haar ten doel om die Kaaps-Hollandse tradisies op statige wyse in ere te hou. Juis daarom ontvang sy vreemdelinge, veral Engelse, om dit duidelik te maak dat grootmoedigheid 'n inherente karaktertrek van haar volk is. Op kultuurgebied skep sy nou geleentheid in hul huis vir jong mense van sowel Engelse as Hollandse afkoms om 'n reeks kameropvoerings met musiek te reël.

Gesiene vriende

Marie Koopmans-de Wet as 'n jong vrou.

In haar ouerhuis het sy gedurig kontak gehad met vooraanstaande Kaapse figure, soos sir John Truter, haar oom. Die Prince Imperial, seun van Napoleon III en keiserin Eugenie, het tydens sy kort verblyf aan die Kaap op pad na Zoeloeland met Marie kennis gemaak. Toe hy so skielik sneuwel, het Marie namens die vroue en moeders van die Kaap 'n hartroerende brief aan die keiserin gestuur om hul meegevoel met haar te betuig. Op politieke gebied het sy staatsmanne geken soos sir Henry Bartle Frere en Cecil John Rhodes. Laasgenoemde het op 'n keer van haar gesê: "Ek vrees haar meer as die hele Afrikanerbond". Die gebeure in Transvaal tydens die Jameson-inval het egter 'n einde aan die besoeke van Rhodes aan die Koopmans-de Wet-huis gebring.

Deur vriende het hy probeer om 'n geleentheid te kry om 'n uitleg van die inval vir haar te gee, maar sy het geantwoord: "Laat mnr. Rhodes die uitleg wat hy aan my wil gee op 'n openbare platform maak." Jan Hendrik Hofmeyr was 'n persoonlike vriend van die susters, soos ook die Boerepresidente Jan Brand, F.W. Reitz, Paul Kruger en M.T. Steyn. Later kom ook sen. F.S. Malan, Marie se biograaf, by. Mettertyd is daar na haar huis verwys as die voorportaal van die Afrikanerbond.

Sy het ook die stigting van die Afrikaanse Christelike Vrouevereniging (A.C.V.V.) voorgestaan, maar het haar later onttrek daaraan omdat haar wens dat alle vroue daarby betrek moes word, ook Rooms-Katolieke vroue, nie aanvaar is nie. Haar standpunt het getuig van grootmoedigheid: "Het Christendom sluit niet uit, maar in. Hoe ver wij ook door formulieren of menselijke uitleggen uit elkaar gaan, in die Bijbel worden wij weer verenigd."

Bewaringsbewuste

Sen. F.S. Malan, hier afgeneem in 1904, was een van die gesiene vriende wat gereeld by Marie Koopmans-de Wet en haar suster, Margaretha de Wet, gekuier het by Strandstraat 23.

Marie het baie vir die behoud van Suid-Afrikaanse oudhede en geskiedkundige geboue gedoen en 'n taak verrig van dieselfde aard as wat later deur die Historiese Monumentekommissie en die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede behartig is. Sy het haar beywer vir volksbesit, boomplanting aangemoedig en die beskerming van die inheemse flora en die bewaring van oudhede en geskiedkundige dokumente aangemoedig.

Toe die Kasteel die Goeie Hoop in 1886 met sloping en in 1888 met skending bedreig is, tree sy in die bres daarvoor. Marie en andere het dadelik protes aangeteken teen eersgenoemde skema en sy het selfs met invloedryke vriende in Engeland in verbinding getree en hul hulp ingeroep. Laasgenoemde skema is aan die gang gesit om die Kasteel sogenaamd te verbeter en te verfraai. Cecil John Rhodes, wat toe eerste minister was, het 'n afskrif van die skema aan Marie gestuur om haar mening oor die saak in te win. In haar antwoord het sy onomwonde verklaar dat die verfraaiing die Kasteel sou skend. Nog 'n keer sou Rhodes haar oor die Kasteel nader, toe die owerheid 'n puntjie wou wegneem ter wille van die roete van 'n elektriese trem. Hy stuur sy sekretaris na haar en dié kry die volgende antwoord: "Sê aan mnr. Rhodes sy neus is ook net 'n puntjie van sy gesig. Laat hy dit afsny en dan in die spieël kyk." Dié antwoord het die gewenste uitwerking gehad.

Bevordering van die Hollandse taal

Een van haar grootste belangstellings was die bevordering van die Hollandse taal wat, nadat dit sowat 'n halfeeu uit die openbare lewe geskakel is danksy goewerneur lord Charles Somerset se beleid, in 1882 weer naas Engels in parlementêre debatte toegelaat is. In 1883 bied sy 'n boekprys aan vir Hollands aan die South African College en ook vir geslaagde kandidate in die Taalbondeksamens. Met die stigting van die Zuid-Afrikaansche Taalbond in 1890 word sy lid van die hoofbestuur. Voor die Taalmonument in 1893 op Burgersdorp onthul is, borduur sy op 'n banier die "Lang leve onze taal" en stuur daarby 'n goue medalje met die woorde "De Hollandsche taal in Zuid-Afrika, 1806–1893. Ik worstel maar bezwijk niet". In 1903 is sy een van die stigters van die maandblad De Goede Hoop, waarvoor sy die naam bedink het.

Ook vir die opvoeding het sy 'n ruim hart en stig saam met haar suster die De Wetfonds vir die opvoeding van twee peetseuns en nog een vir die opleiding van jong meisies, altyd sodat hulle hul op 'n deeglike kennis van Hollands sal toelê. Daar was ook die De Wet-skenkings waarby die Victoria-kollege op Stellenbosch en die South African College in Kaapstad sou baat.

Anglo-Boereoorlog

Koopmans-de Wet se grootste en belangrikste werk was in belang van die vroue en kinders in die konsentrasiekampe van die Anglo-Boereoorlog en ten behoewe van die Boererepublieke in die geheel. Sy was deurentyd op hoogte van sake oor die Republieke en het destyds die deputasie van pres. Paul Kruger en genl. Joubert op pad na Engeland aan haar huis ontvang. Toe Olive Schreiner haar pamflet uitgee met die gevoelvolle beroep vir reg en vrede, het Marie 'n eksemplaar daarvan aan 'n vriendin in Londen gestuur met die versoek dat sy dit aan koningin Victoria moes stuur. Diep was haar verontwaardiging toe sy verneem dat slegs die verantwoordelike minister publikasies van 'n politieke aard onder die koningin se aandag kon bring. Hierna het Marie leiding geneem om te protesteer oor die toestande in die Boererepublieke en ook ten opsigte van die Boerekrygsgevangenes. Sy stel 'n vredespetisie op met 16 750 naamtekeninge wat aan koningin Victoria voorgelê moes word met die versoek om 'n vreedsame oplossing tussen Brittanje en die Z.A.R. te probeer vind. In 1900 word twee groot vrouevergaderings gehou om te protesteer teen die afbrand van Boerewonings en ander skade wat tydens die Oorlog aangerig is. Sy laat ook petisies teken om te versoek dat Boerekrygsgevangenes nie sou weggestuur word nie, maar sonder welslae.

In dié tyd het oral in Europa komitees aan die werk gespring om klere en lewensmiddele vir die vroue en krygsgevangenes te stuur. Tot 1904 het meer as tweeduisend kiste goedere van alle kante af meesal by die Koopmans-de Wet-huis opgedaag. Al dié skenkings ontvang sy en haar suster in hulle voorhuis, maak dit oop en stuur dan die inhoud na verskillende kampe. Die groot som geld wat Marie ontvang het, administreer sy en hou van alles boek, terwyl sy die korrespondensie in verband met hierdie werk self behartig. In hierdie tyd word haar vryheid van beweging ingeperk, maar later is die verbod, wat op huisarres neergekom het, weer opgehef. Sy was in elk geval so besig dat sy dit skaars agtergekom het. Maar haar gesondheid, wat nooit van die beste was nie, het onder die veelvuldige werksaamhede gekwyn en sy is in Augustus 1906 oorlede. Margaretha is in 1911 oorlede.

Haar dood

Op 13 November 1905, toe sy reeds besef het dat die dood naby is, het sy versoek dat daar geen huldebetuigings by haar graf gelewer word nie en geen blomme of kranse op haar graf moes wees nie. “God alleen weet hoe gering mijn beste pogingen waren … Mijn volk heb ik lief gehad en getracht voor te leven.” Twee dae ná Marie se dood, op 4 Augustus 1906, word sy plegtig uit die sterfhuis, waar prof. Adriaan Moorrees die rede gevoer het, na die Wynbergse kerkhof gebring waar sy langs haar ouers en haar eggenoot begrawe is. Haar begrafnis was ’n besonderse gebeurtenis. Oudpresident M.T. Steyn het die huldigingsrede gelewer by die begrafnisdiens, gelei deur prof. Adriaan Moorrees van die Kweekskool op Stellenbosch, terwyl die rede by die graf deur prof. J.I. Marais gelewer is.

F.S. Malan het na haar verwys as “Vorstin haar volks”. Olive Schreiner het haar beskryf as “ ’n vrou van besondere intellektuele vermoëns, een wat geen vrees of benoudheid geken het nie, selfs nie tydens die smartlike onderdrukking van die oorlog nie. Sy sal nou en in die toekoms deur alle politieke groepe en alle rasse gedenk word om haar onverskrokke persoonlikheid.” Genl. Louis Botha het haar geëer “om hare daden, waaruit menslievendheid en patriotisme warm en diep spreken”, en genl. Jan Smuts het haar bestempel as “een inspirerend figuur op Afrikaans gebied in de Kaapkolonie”. In ’n telegram aan haar nefie, dr. Frans Engelenburg, het Smuts soos volg oor haar getuig: “Wie die haar gekent heeft, kan haar nooit vergeten! – De tedere sympathie in alle leed, dit milde hand in alle nooddrift, zo wel bekend aan Transvaalsche weduween en wezen, dat warme hart voor al wat schoon en edel was, die hartstochtelijke liefde het Afrikaansche volk, die heldenmoed, welke in dagen van storm en gevaar – toe zelfs rotzen wankelden – de Afrikaanssche vlag omhoog hielt aan Tafelbergs voet.”

Die Koopmans-de Wet-huis

Die Koopmans-de Wet-huis in 1920.

Die Koopmans-de Wet-huis in 2015.

'n Persoonlike vriend van Koopmans-De Wet, F.S. Malan, redakteur van De Zuid-Afrikaan Verenigd met Ons Land, was in 1906 saam met dr. Frans Engelenburg, Koopmans-de Wet se susterskind, gereelde besoekers by die bedlêende Marie. Op 25 Junie daardie jaar het sy die behartiging van al haar persoonlike sake aan dié twee opgedra.

In 1909 het Engelenburg en Malan met ’n openbare veldtog begin om die Kaapse stadsraad of die staat te oorreed om die Koopmans-de Wet-huis met sy inhoud aan te koop. Malan het sy invloed in die Kaap laat geld en Engelenburg syne by genl. Louis Botha in Pretoria. Botha het ’n openbare vergadering van alle belangstellendes op 17 Januarie 1913 belê waarop ’n komitee aangewys is om die saak van die aankoop en bewaring van die huis en sy inhoud verder te voer. Botha was die voorsitter van die komitee en Malan en Engelenburg is ingesluit in die lys van vooraanstaande Kapenaars wat die saak verder sou voer.

In ’n ontmoeting met Botha op 10 Februarie 1913 het die regering ingestem om £3 000 by te dra om die aankoop te bevorder. ’n Bydraelys is geopen wat ’n bedrag van £2 366 13s. 10d. opgelewer het. Die huis is op 8 April 1913 op ’n openbare veiling vir ’n bedrag van £2 800 aangekoop. Die eiendom is aan die Suid-Afrikaanse Museum oorgedra wat dit moes bestuur en beheer.

’n Komitee is aangewys om uit die 2 089 items in die boedel dit uit te soek wat van werklike geskiedkundige en kuns-waarde was. Uit hierdie groep is 356 items uitgesoek en later nog 18 bygevoeg wat nie op die veilingslys voorgekom het nie. Die getal het ingesluit 188 stukke erdewerk, 69 meubelstukke en vyf plaaslik vervaardigde klerekaste van verskillende style en van verskillende Suid-Afrikaanse houtsoorte. Daarbenewens is ook 13 dak- en muur-kroonkandelare van geelkoper en 26 ander glas- en koperware, asook 28 Sheffield-borde, 41 stukke silwerware, 110 items van glas en 147 Chinese en Japannese porseleinstukke by die versameling ingesluit.

Die huis vandag

Die Koopmans-de Wet-huis is op 10 Maart 1914 geopen as National Collection of Domestic & Local Antiquities. Die Histories Monumentekommissie het die huis in 1940 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar. Tans (2016) is dit 'n satelliet van die Iziko-museums.

Sien ook

• Lys van bekende Suid-Afrikaners

Bronne

• Rosenthal, Eric. 1978. Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Juta and Company Limited.
• Van Riet Lowe, C. en Malan, B.D. (redakteurs). 1949. Die gedenkwaardighede van Suid-Afrika. Pretoria: Staatsdrukkery.
• Potgieter, D.J. (ed.) 1974. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
• De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Kaapstad en Johannesburg: Tafelberg-Uitgewers.
• De Villiers, Anna. 1962. Vrouegalery. Die lewe en werk van 'n aantal bekende vroue in Suid-Afrika. Kaapstad, Bloemfontein en Johannesburg: Nasionale Boekhandel.

Eksterne skakels

• Volledige geskiedenis van die huis Geargiveer 6 November 2011 op Wayback Machine