Die Volkstem

Die Volkstem was 'n Nederlandse en later Afrikaanse dagblad (in die dekade na 1880 het dit 'n kort ruk lank in Engels en Nederlands verskyn).

Die Volkstem het in 1925, toe dit daagliks verskyn het, in twee agtereenvolgende uitgawes (Vrydag 9 en Maandag 13 Oktober) 'n spesiale bylae oor pres. Paul Kruger uitgegee ter herdenking van sy geboorte 'n eeu vantevore.

Dr. Frans Engelenburg

De Volksstem het sy 25-jarige bestaan in 1898 met dié seëls gedenk.

Gustav Preller was net 'n jaar lank redakteur van De Volkstem toe hy in 1925 redakteur van Ons Vaderland in Johannesburg geword het.

Harm Oost het sy eerste joernalistieke ervaring by De Volkstem opgedoen, waarna hy die voorloper van Die Vaderland begin het.

Stigting

Die Volkstem was die eerste Afrikaans-Hollandse koerant noord van die Oranjerivier. Dit het die eerste keer as weekblad verskyn in Pretoria op 8 Augustus 1873 en later tweeweekliks onder die naam De Volksstem, Nieuws- en Advertentieblad. Pres. Burgers het met Jan F. Celliers (bynaam Jan Volkstem), assitentredakteur van Het Volksblad in Kaapstad, onderhandel om 'n regeringsgesinde koerant in die Transvaalse hoofstad op te rig. N.J.R. Swart, staatsekretaris, James Buchanan, prokureur-generaal, H.C. Bergsma en Fred Jeppe het elkeen £80 belowe as aanvangskapitaal. Met sy aankoms in Transvaal word Cilliers die koerant se eienaar en bestuurder en hy bly ook aan as redakteur tot 1888.

J.F. (Jan Volkstem) Celliers.

Die Volkstem was 'n spreekbuis vir genl. Jan Smuts se Verenigde Party en sy voorganger, die Suid-Afrikaanse Party.

Tydens die eerste anneksasie van Transvaal het die Britse administrasie die uitgee van die koerant verbied van 1 tot 23 Oktober 1878 toe beslag op die drukpers gelê is en weer van 20 Desember 1880 tot 2 April 1881 nadat Celliers en sy assistent, W.E. Bok (later staatsekretaris en die man na wie Boksburg vernoem is), in hegtenis geneem is op 'n klag van hoogverraad.

Celliers verkoop die drukpers in 1888 aan die Transvaalse regering, maar enkele dae later neem Wichert Jonker van die Vrystaat die koerant oor, terwyl die regering 'n gedeelte van die toerusting gehou het om die grondslag te vorm van die Staatsdrukkery. Jonker bly slegs 'n jaar as redakteur aan voor hy selfmoord pleeg.

Onder die leiding van dr. Frans Engelenburg, wat die redakteur was van 1889 met slegs kort onderbrekings tot 1929, het die koerant gefloreer. In 1890 is De Volksstem Maatschappij Beperkt opgerig met 'n kapitaal van £15 000, waarvan aandele ter waarde van £1 125 aan die regering van die Zuid-Afrikaansche Republiek behoort het. Sewe jaar later is die maatskappy egter gelikwideer en Engelenburg bekom sodoende al die bates, waarvan die helfte die volgende jaar oorgeneem is deur die drukker Izaak Wallach. In 1905 is 'n nuwe onderneming, Wallach's Printing and Publishing Company Ltd. opgerig met 'n groter kapitaal ten einde die koerant voort te sit en tot aan die einde was dié maatskappy Die Volkstem se eienaar en uitgewer.

Ná die Anglo-Boereoorlog

Intussen het die naderende oorlog Engelenburg genoop om die koerant daagliks te begin uitgee nadat dit jare lank tweeweekliks verskyn het. Die middagkoerant maak sy verskyning in 1895 en, soos die geval was met 'n weeklikse uitgawe in Frans, La Semaine (Die Week), was die doel daarvan om die Z.A.R. te verdedig teen binnelandse sowel as buitelandse aanvalle. In 1889 kom ook 'n weeklikse uitgawe in Engels by. Toe die Anglo-Boereoorlog uitbreek, vertrek Engelenburg na die front waar hy 'n velduitgawe die lig laat sien. Die eerste uitgawe verskyn op Glencoe in Natal op 27 Oktober 1899, wat gedruk is op 'n trappers in 'n treinwa van die Nederlandsch-Zuid-Afrikaansche Spoorwegmaatschappij (NZASM). Weens die rampspoedige verloop van die oorlog is die publikasie van De Volksstem gestaak van Junie 1900 tot Maart 1903. Ná die oorlog het genls. Louis Botha Jan Smuts die leiding geneem om die koerant weer te laat verskyn, nou as tweeweeklikse blad.

In Mei 1904 is 'n vergadering op die perseel van die koerant gehou waar die afgevaardigdes besluit het om Het Volk as 'n politieke party vir die Afrikaners in Transvaal te stig. Net soos die koerant die spreekbuis van pres. Paul Kruger voor die oorlog was, word dit nou die spreekbuis van genls. Botha en Smuts en bly getrou aan hulle beleid tot aan die einde, selfs nadat die Nasionale Party die hoofstroom van die Afrikaners se politieke denke begin verteenwoordig het.

Aan die begin van die 20ste eeu het die koerant hom vir Uniewording beywer. Sy naam is vereenvoudig tot De Volksstem op 1 Januarie 1905. Harm Oost, vroeër 'n krygsgevangene op St. Helena tydens die oorlog, toe onderwyser in die Christelike Nasionale Onderwysbeweging en later 'n politikus, was assistent van die adjunk-hoofredakteur, Gustav Preller. Van omstreeks 1908 af het Oost min of meer onafhanklik van die hoofkoerant opgetree toe hy 'n byblad met die naam De Boer moes behartig. Die hoofblad het genl. Louis Botha se politiek ondersteun en die byblad dié van genl. J.B.M. Hertzog.

Politieke skeiding

So het die aanhangers van albei denkrigtings lesers van De Volksstem gebly, maar in 1911 het genls. Botha en Smuts hul oorheersende invloed op De Volkstem laat geld omdat hulle gereken het die Hertzog-hand word te sterk. Uiteindelik het die koerant se redakteur Oost versoek om in die gees van Botha te skryf of 'n ander joernalistieke heenkome te vind. Oost tree gevolglik op 1 Desember 1911 uit die redaksie van De Volkstem sodat hy Hertzog met 'n ander publikasie kon ondersteun.

Hy laat die eerste Die Week op 23 Februarie 1912 die lig sien as "Een Nationaal en Landbouw Blad, Geïllustreerd, Onder redaktie van H. Oost met vaste medewerking van Nig Mimmie e.a., Kantoor: 159, Potgieterstraat, Pretoria". Onder die koerant se ondersteuners het getel adv. Tielman Roos, adv. A.S. van Hees, prok. H.S. Webb, Henry Moll en ds. (later dr.) H.D. van Broekhuizen. Al die destydse koerante was heftig gekant teen genl. Hertzog en Die Week was die enigste wat hom ondersteun het. Dit was die voorloper van die latere middagblad Die Vaderland.

Met die herverskyning van De Volkstem was ander lede van die redaksie onder meer Frederik Rompel, Nathan Levi en J.P. la Grange Lombard (later redakteur van De Vriend des Volks in Bloemfontein). Met die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog ontstaan die behoefte aan 'n dagblad weereens sodat die koerant opnuut in Augustus 1914 as middagblad verskyn, hoewel die plattelandse distrikte steeds deur 'n tweeweeklikse uitgawe bedien is.

Laaste tydvak

Op 1 Januarie 1927 ondergaan die koerant sy laaste naamsverandering toe dit Die Volkstem word, hoewel Afrikaans al dikwels lank voor dié tyd in die koerant gebruik is en dit 'n groot voorstander van die Tweede Afrikaanse Taalbeweging was. Die Afrikaanse Taalgenootskap is trouens in die Volkstem-gebou gestig.

Die Engelenburg-skool het 'n belangrike bydrae gelewer tot die skoling van 'n geslag joernaliste wat elders baanbrekers van die pers sou wees. J.M.H. Viljoen het later bekendgeraak as redakteur van Huisgenoot, L.W. Hiemstra het assistentredakteur van Die Volksblad en taalredakteur van die Nasionale Pers geword en E.A. Malga politieke medewerker vir dieselfde maatskappy. Hulle en ander verslaggewers is deur Frederik Rompel na Die Burger oorgebring. Hy was die Nasionale Pers se eerste tegniese redakteur in 1921.

C. Louis Leipoldt, assistentredakteur van 1923-'25

Van 1923 tot 1925 was C. Louis Leipoldt assistentredakteur van Die Volkstem. Met Engelenburg se aftrede in 1924 het Gustav Preller redakteur geword, maar bly net 'n jaar in die pos toe hy in 1925 redakteur van Ons Vaderland word, die mondstuk van die Nasionale Party, wat pas die jaar vantevore die bewind in die sogenaamde Pakt-regering met die hulp van die Arbeidersparty oorgeneem het by die Suid-Afrikaanse Party van genl. Smuts. Engelenburg keer terug as redakteur, met Nathan Levi as waarnemende redakteur. Sy opvolgers was C.S. Coetzee van 1929 tot 1942 en Hubertus C. de Kock van 1942 tot 1950, later lid van die Volksraad sou wees, vir Pretoria-Oos van 1950 tot 1958 en vir Pretoria-Rissik van 1958 tot 1966.

Die laaste uitgawe verskyn op 31 Oktober 1949 in Pretoria, sodat die grootste Afrikaanse stad in die land tot 1968 (met die koms van Hoofstad), uitgegee deur die Afrikaanse Pers (1962) Beperk, sonder 'n Afrikaanse dagblad gelaat is. Van 1 November 1949 is Die Volkstem op die rolpers van die Sunday Express in Johannesburg gedruk, waar dit tot aan die einde van Junie 1950 as oggendblad voortbestaan het. Tot op 31 Maart 1951 het dit as 'n weekblad met C.A.P. Viljoen as redakteur voortgeleef.

In Kaapstad het Die Suiderstem, wat ook die Verenigde Party ondersteun het, in dieselfde tyd gesluit. Daarna was alle Afrikaanse dagblaaie (Die Burger, Volksblad, Oosterlig, Die Vaderland en Die Transvaler) spreekbuise van die Nasionale Party.

Sien ook

• Lys van Suid-Afrikaanse dagblaaie

Bronne

• Potgieter, D.J. (ed.) 1975. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• Rosenthal, Eric, Encyclopaedia of Southern Africa, Juta and Company Limited, Kaapstad en Johannesburg, 1978.
• Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910–1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.

Eksterne skakels

• Geskiedenis van Die Volkstem en sy gebou in Pretoria
• Die verhaal van die De Volksstem-gebou, die enigste bestaande koerantgebou in Suid-Afrika wat van die 19de dagteken Geargiveer 16 Januarie 2010 op Wayback Machine
• Soos De Volksstem-gebou deesdae lyk
• Die De Volksstem-gebou op die Universiteit van Pretoria se Wiki Geargiveer 4 Maart 2016 op Wayback Machine
• Engelenburg se lewensverhaal Geargiveer 23 Februarie 2012 op Wayback Machine