Gustav Preller

Gustav Preller (1875 – 1943) was 'n toonaangewende figuur in Suid-Afrika. Hy was 'n joernalis, historikus, taalstryder, kultuurman, skrywer en literêre kritikus wat 'n leidende rol speel met die bevordering en erkenning van Afrikaans as taal. Sy dinamiese persoonlikheid sal altyd aan die Tweede Afrikaanse Taalbeweging en die erkenning van Afrikaans gekoppel bly. Hy is skrywer van verskeie werke oor die Suid-Afrikaanse geskiedenis.

Gustav Preller
Gustav Preller, toe hy redakteur van Ons Vaderland was.
Geboorte	4 Oktober 1875 Klein Schoemansdal, Klipdrift, Pretoria
Sterfte	7 Oktober 1943 Pelindaba
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Skrywer, joernalis, historikus, taalstryder
Bekend vir	Erkenning van Afrikaans
Huweliksmaat	Johanna Christina Pretorius

Lewe en werk

Tablet op Gustav Preller se graf, 'n huldeblyk van die "Skrywerskring". Die Skrywerskring (1934-) onder voorsitterskap van C.M. van den Heever, het deur hul jaarboeke (1936–50) die werkplan en strewes van Afrikaanse skrywers toegelig.

Preller se graf

Herkoms en vroeë lewe

Gustav Schoeman Preller is op 4 Oktober 1875 op die plaas Klein Schoemansdal, wat tans Pretoria is ten noorde van Boomstraat tot teen die Apiesrivier, gebore. Hy was een van ses kinders. Die plaas was destyds die eiendom van sy grootvader aan moederskant, genl. Stephanus Schoeman. Genl. Schoeman was 'n bekende Voortrekker wat in die tyd van president M.W. Pretorius per geleentheid waarnemende president van die Zuid-Afrikaansche Republiek (Transvaal) was. Sy oorgrootvader aan vaderskant was oorspronklik van Duitsland. Hy was 'n natuurkundige wat hom in die Kaap vestig en is die stamvader van die Prellers in Suid-Afrika. Sy grootvader aan vaderskant word 'n veeboer in Natal, waar sy Friesbeeste die aandag getrek het. Sy vader het van Natal na die Vrystaat verhuis. Hy was kommandant Robert Clunie Logie Preller, wat tydens die Anglo-Boereoorlog onder generaal Koos de la Rey geveg het, en sy moeder was Stephanie Maria Aletta Schoeman.

Kort na sy geboorte trek sy vader vanaf Hammanskraal na die plaas Paardekop in die distrik Standerton, waar hy saam met sy broer boer. Op vyfjarige ouderdom is hy te perd saam met sy vader na die Swazilandse bosveld. 'n Paar jaar later (in 1886) verhuis die gesin na Rietspruit, waar sy vader een van die eerste telers is van volbloedperde en merinoskape. Sy ouers verlaat later die plaas en trek na Standerton ter wille van die kinders se skoolonderrig. Hier gaan Gustav op die ouderdom van twaalf vir die eerste keer skool toe aan die skool van mnr. Charles Coldrey. Na slegs drie jaar van skool word die skool gesluit wanneer die onderwyser wegtrek en begin Gustav in Paddon en Brock se winkel in die dorp te werk. Hier weeg en koop hy wol. Na 'n jaar verhuis die gesin in 1891 na Pretoria, waar hy 'n betrekking aanvaar in die winkel van J.D. Bosscher en Kie.

Loopbaan in die regte

Sy ouers oortuig hom dan om liewer 'n prokureur te word, waarvoor hy eers die eersteklas onderwyserseksamen van die Republiek sou moes aflê. Hy word as prokureursklerk ingeskryf by die prokureursfirma James Berrangé en hy studeer privaat verder, maar hy staak sy regstudies om in Augustus 1893 as vyfde klerk by die Departement van Mynwese in diens te tree. By die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog is hy reeds eerste klerk in die Departement, 'n posisie wat hy vanaf November 1898 beklee. In hierdie betrekking is sy studies veral toegespits op die Goudwet, die werking van die Volksraadskommissies (waar hy lank as sekretaris gedien het) en die administrasie van die Mynwese.

Anglo-Boereoorlog

Met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog sluit hy by die Boeremagte aan en maak die eerste veldslag van Talana by Dundee, die veldslag van Modderspruit, die beleg van Ladysmith, die slag van Platrand en die veertiendaagse slag van Tugela mee. In Maart 1900 word hy terug geroep na Pretoria en as verantwoordelike amptenaar van die Departement is hy belas met die administrasie van sekere goudmyne, die uitbetaling vir oorlogsmateriaal en die munting van goud. Die nag voor die Engelse inname van Pretoria help hy vir generaal Jan Smuts om die staafgoud van die Regering in veiligheid te bring. Van hierdie goud is later die bekende veldponde geslaan. Hierdie eerstehandse kennis stel hom in staat om later telkens die gerugte van die Kruger-miljoene te weerlê. Hy gaan hierna na die front as lid van die derde battery van die Transvaalse Staatsartillerie en is ook oorlogskorrespondent vir De Volkstem en De Zoutpansberg Wachter. In hierdie tyd neem hy deel aan die slag van Dalmanathu op Berg-en-Dal en later aan die algemene aanvalle op die spoorweg en die aanval op Carolina. Hierna word hy saam met twee ander boodskappers deur generaal Louis Botha met inligting na generaal Koos de la Rey in die Lichtenburg distrik gestuur.

Preller het die Afrikaner gehelp om te ontwaak tot die belangrikheid van sy eie vaderlandse geskiedenis, waartoe hy ook 'n reuse bydrae gelewer het deur navorsing en geskiedskrywing. As historikus het hy sy volk ná die Driejarige Oorlog geleer om sy verlede en homself te respekteer en deur middel van sy eie taal homself te bly en sy toekoms uit te bou.

Slegs vier maande voor die einde van die oorlog word hy saam met sy hele eenheid naby Ermelo gevang en as krygsgevangene na Indië gestuur. In die kampe daar neem hy deel aan toneelaktiwiteite om die tyd te verwyl. Hy keer in Augustus 1902 eers weer uit Indië terug na die land, waar hy vind dat sy woning in Sunnyside in Pretoria verniel is en deur die owerhede as kantore ingeruim is. Sy besittings is vernietig en sy vrou was op daardie stadium as verpleegster werksaam by die Irene-konsentrasiekamp. Sy ou departement is van Pretoria na Johannesburg verskuif en hy gaan soontoe om sy ou posisie terug te vra, maar die nuwe hoof weier omdat hy kwansuis ses maande voor die vredesluiting daarvoor aansoek moes gedoen het.

Loopbaan in die koerantbedryf

Hy oorweeg dit om saam met ds. Louis Vorster se groep in September 1902 na Argentinië te emigreer, maar wanneer Eugène Marais sy koerant Land en volk laat herleef, versoek hy Preller om die redakteurskap oor te neem. Reeds voor die oorlog het Preller dikwels artikels geskryf vir die koerante en tydskrifte, in beide Nederlands en Engels, onder andere in The Moon en De Pers. Die eerste uitgawe van die hervatte Land en volk onder sy redakteurskap verskyn dan op 20 September 1902. In hierdie tyd is hy nog totaal onervare as joernalis, hy het geen ervare personeel nie en word bowendien deur wetgewing verbied om oor die politiek te skryf. Nogtans slaag hy daarin om aan sy lesers 'n toekomsblik te gee, waardeur die smarte en swaarkry van die oorlog agtergelaat kon word. Land en Volk word in 1903 by De Volkstem ingelyf en Preller is van November 1903 tot 1924 assistent-redakteur en van 1924 tot 1925 hoofredakteur van hierdie koerant, wanneer hy dr. F.V. Engelenburg opvolg.

Hy is medestigter van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Taal, Lettere en Kuns op 1 en 2 Julie 1909. Vanaf die stigting van Die Brandwag op 31 Mei 1910 is hy saam met dr. W.M.R. Malherbe mederedakteur van hierdie tydskrif. Na ses maande is dr. Malherbe alleen redakteur, maar wanneer Malherbe na Stellenbosch toe gaan om die leerstoel in die Regte te aanvaar, word Preller weer redakteur en bly dit tot in 1922, toe die blad weens finansiële redes gestaak word. Vir die taalbeweging was Die Brandwag 'n belangrike blad en bekende skrywers soos Jochem van Bruggen, Leon Maré, E. de Roubaix, M.M. Jansen, Hettie Cillié en mevrou Izak van Heerden, die Tannie van Die Brandwag, is gereelde medewerkers. Preller het in De Volksstem van 19 April tot 14 Junie 1905 'n reeks artikels geskryf onder die opskrif "Laat 't ons toch ernst wezen", en sy optrede teen Nederlands gerig met die leuse: "Afrikaans schrijven en spreken, Hollands leren, albei lezen."

Kampvegter vir Afrikaans

Ook haal Preller in 1905 in sy betoog ten gunste van die Afrikaanse taal, die Vlaamse skrywer Guido Gezelle aan. Preller het uitvoerig na die Vlaamse Taalbeweging verwys en skryf verder: "Zolang de Vlamingen getracht hebben om Nederlands te schrijven....zolang bleef hun literatuur stijf en gemaakt; zodra zij hun eigen taal op schrift gingen stellen, kwam er leven en ziel in de taal, leverden zij tal van beroemd geworden schrijvers op...En hier bij ons moet 't net zo gaan." Preller was van mening dat die Vlaamse Beweging suksesvol sou wees. Gezelle het gestreef na 'n eie Vlaamse taal, maar die taal het nooit gekom nie. Die Vlaminge het by Nederlands as kultuurtaal gehou.

Preller het in sy propagering vir Afrikaans as skryftaal, gemeen dat die Afrikaners nie meer Nederlands gepraat het nie, en dat dit vir hulle 'n dooie taal geword het, terwyl Afrikaans onuitroeibaar in die Afrikaner gewortel was, en waarmee die Afrikaners met die meeste krag uiting kon gee aan gewaarwordinge, innerlike gedagtes en diepste gevoelens.

Preller sou ook tydens 'n sinodesitting in Pretoria 'n aantal preke uit die mond van verskillende predikante in snelskrif laat afneem het. Preller het tot die gevolgtrekking gekom het die Afrikaanse predikante Nederlands nie vlot magtig was nie.

Preller speel 'n baie belangrike rol om Afrikaans aan te moedig. Op 6 Maart 1905 het J.H. Hofmeyr (Onze Jan) met 'n toespraak op Stellenbosch die vraag gevra Is’t ons ernst?, waarin hy 'n vurige pleidooi vir die handhawing van Nederlands maak. Vanaf 19 April 1905 publiseer Preller dan in antwoord 'n belangrike reeks artikels in De Volkstem onder die titel Laat ’t ons toch ernst wezen, waarin hy vir Afrikaans in stede van Nederlands voorbrand maak. Hierdie artikels kan gesien word as die begin van die Tweede Afrikaanse Taalbeweging. In boekvorm word die artikels in 1960 deur P.J. Nienaber bestendig toe hy dit opneem in Pleidooie in belang van Afrikaans Deel II, wat hy saam met J.A. Heyl saamstel.

Die Akademiebesluit (Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns) van 1920, waartydens nuwe spelreëls vir Afrikaans aangekondig is, het gelei tot groot onenigheid. Preller was baie ongelukkig oor hierdie spelreëls. Preller skryf dat daar voor 1920: "oor die algemeen 'n toestand van gebenedyde geluksaligheid op taalgebied geheers" het. Volgens hom was die spelling wat in 1915 gereël was, 'n soort van 'n goue middeweg gewees, tussen 'n "te grote radikalisme aan die een kant, en te grote konserwatisme aan die ander." Maar die 1920-spelreëling was volgens Preller 'n radikale rigting: "Sonder takt, werd uitgange en buigingsvorme afgekap, sodat 'n mens "takloos as 'n bloekompaal" kon word, en deur middel van die skool werd die nuwe toestand met geweld in die keel afgedruk van iedereen, sodat die skoolgaande jeug, wat skaars 'n woordjie Nederlands ooit te sien gekry het weldra vreemd gestaan het teenoor die taal van die Statebybel."

Preller se ongelukkigheid met die rigting waarin Afrikaans evolueer, het toegeneem. In Ons Vaderland van 16 Februarie 1926 skryf hy dat die Suide die leiding oorgeneem het op taalgebied, en skryf hy dat "ons hier in Transvaal byna ons hele lewe deur onder die kragtige regstreekse invloed gestaan het van 'n grote Hollander element, wat ons taal behoed het teen die ontaarding wat 't elders ondergaan het."

Preller skryf ook op 31 Desember 1926 in dieselfde blad: "Die hele Unie moet nou vir 75 persent Afrikaans skryf soos 'n enkele Kaapse provinsie dit praat." Hy betreur die feit dat die Suiderlinge nou die taal van die Noorderlinge sou afskryf as "Nederlands, en as sodanig uit die Bose!" Hy skryf verder dat die "here Spellingindoena's" geen aandag vir die meer konserwatiewe taalgebruik van die Noorde het nie, "want dit is Hollands; en Afrikaans – dit is wat die mense van die westelike provinsie in Kaapland praat."

Preller was 'n voorstander van die gebruik van die imperfektum in Afrikaans. Preller was nie bereid om Afrikaans te skryf as hy nié van die imperfektum gebruik kon maak nie. Eugène Marais was ook 'n voorstander van die gebruik van die imperfektum asook Nicolaas Johannes Brümmer, Totius, die digter Jan F.E. Celliers, die skrywer Jochem van Bruggen, ens.

Ook was Preller ongelukkig oor die Afrikaanse spelling. Preller wou 'n Afrikaanse skryftaal sien wat 'gezond leeft' in die volk. Die neiging van die spelling in die rigting van die Patriotspelling het hy afgekeur. Preller wou 'n spelling sien wat "so na as moontlik" aan Nederlands was.

Preller het nog steeds ongelukkiger geword oor die rigting waarin Afrikaans evolueer. Hy skryf onder andere op 14 Junie 1927 in Ons Vaderland, dat Afrikaans volgens sy beskeie oordeel, ongeveer vyftig jaar te vroeg as voertaal in die onderwys aanvaar is.

Preller blyk nou ook gekant te wees teen die Afrikaanse Bybelvertaling, die Afrikaanse Woordeboek en die erkenning van Afrikaans as amptelike taal. Hy skryf op 26 November 1926 in Ons Vaderland: "Wat ons self betref het ons... ons nog nooit kon warmmaak oor die vertaling van onse Bybel in Afrikaans nie; en wel omdat ons dit sowel as die verheffing, tot offisiële landstaal, in die grond verkeerd beskou, d.w.s. teen die belange van onse taal. Vir ons Afrikaanse taal sou dit na ons beskeie oordeel 'n seën gewees het as ons die Bybel nog 'n halwe eeu lang in die mooie hoog-Hollands kon gelees het. Aan die anderkant gaan ons deur die vertaling Afrikaans vaslê in 'n spelling wat in allerlei opsigte ongeskik, rudimentêr en gewestelik is, d.w.s. nie algemeen nie, en 'n vormleer daarvoor yk wat die taal lelik stram en stroef moet maak". Preller skryf verder: "Dieselfde kan gesê word van die erkenning van Afrikaans as offisiële taal, waardeur dit in dieselfde onstuitbare skoolmeesterlike keurslyf gewring word; en ook van die groot Afrikaanse Woordeboek, waaraan tans hard gewerk word, wat eweneens bereken is om aan die taal 'n strakke en onbuigsame gedaante te gee lang vóordat 't deur die praktiese gebruik sy beslag ontvang het."

Die voorstel van C.J. Langenhoven in 1914 om Afrikaans in die Kaapse skole te erken, het Preller in Ons Vaderland van 16 Februarie 1926 as 'voortvarend' beskou. Verder stel Preller ook op 14 Junie 1927 in dieselfde koerant die vraag of ons Afrikaans moet aanvul vanuit Nederlands, 'die stamtaal' of uit Engels? Verder meen hy dat Afrikaans as uitdrukkingsmiddel vir die Afrikaner verlore kan raak "hoe verder ons van die stamtaal ons verwyder, deur ook die Bybel in Afrikaans oor te set, en deur Hollands selfs as leervak uit die skool te verban".

Preller skryf verder: "Ons taal word deurtrek van Engels net soos 'n goue ring deur die kwiksilwer, sodat dit bros en nikswêrd word nie. As ons g'n Hollands leer nie, dan verloor ons binne enkele jare die vermoge om te sê wat ons taal-eige is en wat vreemd is, - nie in woordkeus alleen nie, maar veral in die sinsbou, woordvorming en idioom." Preller skryf verder: "Die regte, ja die enigste manier om daarteen te stry, is om die geskrewe beeld van onse taal nie meer so na as mogelik aan die spreektaal te breng nie, maar so na as mogelik aan die stamtaal, aan die klassieke Nederlands." Preller was 'n ongelukkige mens, maar die proses wat hy met soveel vuur begin het, kon hy nie meer stuur nie.

Preller het nie meer invloed gehad op die evolusie van Afrikaans nie. Hy skryf dat hy nie meer daarvan oortuig is dat 'n skryftaal die spreektaal moet volg nie. Dit gebeur volgens Preller ook nie by enige van die groot wêreldtale nie, waarom dan in Afrikaans?

Prof. S.P. Engelbrecht.

Preller het tydens die algemene jaarvergadering van die Akademie op 24 September 1927 te Pretoria, saam met S.P. Engelbrecht en Jochem van Bruggen die opdrag gekry om as 'n kommissie die kwessie van taalaspekte "waaroor daar nog onsekerheid bestaan", te ondersoek en verslag uit te bring, wat gedurende April 1928 by die Akademie ingedien is.

Op 28 September 1928 in Kaapstad, is die voorstelle van Preller bespreek. Dit het gegaan oor die gebruik van die imperfektum in Afrikaans. Maar die voorstelle van Preller is tydens hierdie algemene jaarvergadering van die Akademie afgekeur. Preller wat sedert die stigting van die Akademie 'n lid was, het sy bedanking ingedien. Preller was woedend kwaad en teleurgesteld. Maar Preller is deur sy eie beweging omgeloop. Vandag is Afrikaans die enigste Germaanse taal wat nie oor die imperfektum beskik nie.

Benewens sy eie skryfwerk is Preller as joernalis verantwoordelik vir die keuring van bydraes vir De Volkstem en Die Brandwag, waardeur hy skrywers aanmoedig om in Afrikaans te skryf. Veral in die tydperk tussen 1906 en 1910 verskyn sy kritiese opstelle en resensies in De Volkstem. Hy is die eerste persoon wat sterk krities staan teenoor Afrikaanse publikasies en wat die kunswerk met suiwer estetiese maatstawe meet en veral die belangrikheid van die woord beklemtoon. So beoordeel hy Melt Brink en J.H.H. de Waal se werk negatief, terwyl hy reeds vroeg die belangrikheid van Celliers en Marais binne die konteks van die Afrikaanse letterkunde kon insien. In sy kritiek poog hy om hom uitsluitlik op die teks te rig, en stel so reeds 'n professionele standaard neer wat as voorbeeld dien vir kritici na hom. As stigter in 1907 en voorsitter van die Afrikaans-Hollandse Toneelvereniging (AHTV) tot 1910 (daarna ere-voorsitter) doen hy baie om toneel te bevorder en vertaal dan ook self etlike dramas in Afrikaans om in die skaarste van opvoerbare dramas te voorsien. Terselfdertyd poog hy om ook die standaard te verbeter sodat die akteurs en die publiek ook sal aandring op beter kwaliteit. 'n Paar jaar na die ontbinding van die AHTV in 1918 word hy voorsitter van die Afrikaanse Kultuurvereniging en Toneelskool wat deur Danie Smal gestig is. Hy speel 'n belangrike rol met die stigting van die Moedersbond in 1918 om behoorlike mediese geriewe en bystand aan moeders te gee met die geboorte van hulle babas.

Persoonlike lewe en sterfte

Hy is in April 1898 getroud met Johanna Christina Pretorius, dogter van luitenant-kolonel Henning Petrus Nicolaas Pretorius wat hoof was van die Transvaalse Staatsartillerie. Luitenant-kolonel Pretorius was 'n direkte afstammeling van Piet Retief en verwant aan generaal Andries Pretorius. Die egpaar het drie seuns, Carl Friedrich, Robert Henning en Gustav Schoeman.

Hy is op 7 Oktober 1943 in Pelindaba oorlede.

Skryfwerk

Letterkundige werk

Preller neem 'n leidende rol in die Tweede Afrikaanse Taalbeweging. In antwoord op Jan Hofmeyr se artikel Is’t ons ernst? oor die taalkwessie (waarmee Hofmeyr die handhawing van Nederlands bedoel het) in De Volkstem in 1905, skryf Preller in vyftien opeenvolgende uitgawes van hierdie blad (vanaf 19 April 1905 tot 14 Junie 1905) artikels onder die opskrif Laat ‘t ons toch ernst wezen!, waarin hy voorbrand maak vir Afrikaans. Hierdie artikels verwek baie opspraak en lei tot die stigting van die Afrikaanse Taalgenootskap op 13 Desember 1905 in Pretoria, met Preller een van die bestuurslede en dr. N. Hoogenhout, seun van C.P. Hoogenhout, as die voorsitter. Die artikels word later in pamfletvorm uitgegee en versprei en kan beskou word as die manifes van die Tweede Taalbeweging.

Die Afrikaanse Taalgenootskap speel ook 'n groot rol in die stigting van die tydskrif Die Brandwag. Onder leiding van Preller as voorsitter word daar ook in 1907 in Pretoria 'n Afrikaans-Hollandse Toneelvereniging in die lewe geroep, wat onder andere Ou Daniël van Harm Oost en twee van Preller se eie verwerkte dramas, naamlik Piet s'n tante (na Charlie’s Aunt van Thomas Brandon) en Erasmus se erfgename (na die Franse Les Héritiers de Rabourdin van Emile Zola) opvoer. Hierdie opvoerings speel 'n groot rol daarin om mense te laat besef dat Afrikaans 'n volwaardige taal is.

In 1913 lewer hy die eerste referaat in Afrikaans voor die Suid-Afrikaanse Akademie oor Die anti-nasionale tendens in ons romanliteratuur. Hy is ook die dryfveer agter die uitgee van die Akademie se Bulletin. As joernalis en vegter vir die taal is hy ook taalskepper, wat aan baie woorde in algemene gebruik hulle oorsprong gegee het, insluitende woorde soos tikmasjien, tikster, snelskrif, hysbak en uitsaaikorporasie.

Preller skryf gedigte in die tyd net voor, gedurende en direk na die Anglo-Boereoorlog, in die tyd toe daar 'n groot skaarste aan digters in die taal bestaan. Hierdie gedigte verskyn onder die skuilname Stoffie en Vastrap in De Volkstem en sluit in O land van sonlig en van sterre, Dis more en Hoe lang? Sommige letterkundiges skryf Hoe lang? (gepubliseer in De Volkstem van 30 September 1905) aanvanklik aan Eugène Marais toe ('n kompliment vir Preller) en neem dit selfs as sodanig in bloemlesings op, totdat Marais in 1933 weier om hierdie gedig in sy Versamelde gedigte te laat opneem, waarna die waarheid ontdek is.

Joubert Reitz se aangrypende gedig The searchlight vertaal hy in Afrikaans as Die soeklig en in 1906 lewer hy die eerste proewe van 'n Afrikaanse vertaling van Shakespeare wanneer hy die monoloog To be or not to be uit Hamlet vertaal. Hoe lang? en Dis more word opgeneem in Gerrit Komrij se bloemlesing Die Afrikaanse poësie in 'n duisend en enkele gedigte en hierdie twee gedigte saam met O land van sonlig en van sterre word opgeneem in D.F. Malherbe se bloemlesing Afrikaanse verse en in P.J. Nienaber se Digters en digkuns.

Waar hy sy gedigte onder skuilname publiseer omdat hy nie gedink het dat dit besondere letterkundige waarde het nie, skryf hy sy verhale onder sy eie naam. Hierdie verhale verskyn in Die Brandwag en De Volkstem en word later gebundel in Oorlogsoormag en ander sketse en verhale. Soos die titel aandui, behandel die kortverhale hoofsaaklik gebeure tydens die Anglo-Boereoorlog, waarin hy poog om verskillende fasette van die oorlog te belig en die impak daarvan op die gewone mens se psige te beskryf. Hy sluit ook 'n paar verhale oor die Voortrekkers in. Die verhaal Moedersmart in hierdie bundel het reeds so vroeg as 1909 vir die eerste keer in druk verskyn en word deur Hennie Aucamp beskryf as “vir die Afrikaanse prosa net so 'n merkwaardige artistieke deurbraak as wat Eugène Marais se Winternag in 1905 vir die poësie was Hierin word die verhaal vertel van 'n hele gesin wat saam met hulle arbeiders deur die Tswanas op 'n afgeleë plaas uitgemoor word. Die ma en die kleinste kind, 'n babadogtertjie, oorleef en die ma wil na veiligheid vlug met die kind, maar dan hoor sy haar sterwende seuntjie se roep en word voor 'n ontstellende keuse gestel. Johanna beskryf hoe die heldin haar vriend Danie Theron gehelp het om die Engelse offisiere te uitoorlê. Oom Hans is simbolies van die heldhaftige moed van die Boere, wat eindelik lei tot die tragiese sy van die Boerevolk se vergeefse stryd. Oorlogsoormag is die verhaal van 'n klein kommando se strategie in die tyd toe die vyand se oormag te groot begin word. Lettie is die verhaal van 'n dapper Boeremeisie tydens die Anglo-Boereoorlog. Sy kry te doen met 'n arrogante Engelse offisier, wat sy met 'n slim set uitoorlê. Kort daarna neem die offisier wraak, brand die plaas se ou huis af en Lettie en haar mense word na Merebank se konsentrasiekamp geneem.

Dat die oorlog 'n oorheersende tema in Preller se werk is, vind ons ook uit sy kortverhale wat na hierdie bundel gepubliseer word, soos 'n Seun se heldedaad in Die Huisgenoot van 10 September 1937, Binne 'n paar treë van die vyand in Die Huisgenoot van 19 Januarie 1940 en 'n Penkop se oorlogservaring in Die Huisgenoot van 6 Desember 1940. Laasgenoemde verhaal word deur Hennie Aucamp opgeneem in die versamelbundel Blommetjie gedenk aan my, terwyl Boere op see uit Oorlogsoormag opgeneem word in Hennie Aucamp se Vuurslag, 'n versamelbundel van kort-kortverhale. Die opstel Van dinge wat verbygaan, wat slegs in die eerste druk van die bundel Oorlogsoormag verskyn het, word deur Elize Botha opgeneem in Afrikaanse essayiste. Ander versamelbundels waarin van sy werk verskyn sluit in Wys my waar is Timboektoe onder redaksie van Hennie Aucamp, Kernbeeld van die Afrikaanse kortverhaal van F.V. Lategan, Afrikaanse letterkunde van D.F. Malherbe, Kort keur van Abraham H. de Vries en Die jongste Afrikaanse kortverhale onder redaksie van M.S.B. Kritzinger.

Preller se kritiese werk word versamel deur D.J. Opperman in Eerstelinge in 1965. In die Afrikaanse letterkunde is hy die eerste verdienstelike literêre kritikus, wat ernstig poog om gebreke in styl en karaktertekening uit te wys, in stede daarvan om soos sy tydgenote elke nuwe Afrikaanse boek met lofsange te begroet. Percy Fitzpatrick se Jock van die Bosveld vertaal hy in Afrikaans. Saam met ander vertaal hy kortverhale van Leo Tolstoi wat saamgebundel word in Baas en Kneg. Hy versien hierdie bundel van 'n inleiding met 'n oorsig oor Tolstoi se lewe en werk en vertaal die verhale Baas en kneg en Waar liefde is, daar is God wat daarin opgeneem word. Hy skryf belangrike inleidings tot die digbundels Die vlakte van Jan F.E. Celliers en Gedigte van Eugène N. Marais, terwyl hy in die voorskrif tot die tweede druk van Ou Daniël van Harm Oost te velde trek teen die romanties-retoriese melodramas wat in daardie tyd die norm was. In 1930 stel hy 'n bundel Literariese interludieë uit sy kritiese geskrifte saam, wat egter nooit gepubliseer is nie.

In 1916 word die rolprent Die Voortrekkers: Winning a Continent vervaardig, waarvoor Preller die draaiboek en die eerste Afrikaanse subtitels skryf, terwyl hy ook die teks skryf vir die opvoering The pageant of South Africa, waarin taferele uit die geskiedenis tot met Uniewording voorgestel word.

Geskiedkundige werk

Op die gebied van die geskiedskrywing lewer hy 'n groot bydrae. Sy geskiedskrywing behoort nog tot die voor-wetenskaplike fase daarvan in Afrikaans, aangesien hy as outodidak nie 'n wetenskaplike historikus was nie. Hy het onkrities met sy bronne omgegaan, was dikwels onvolledig en het die gang van die verhaal voortdurend met lopende kommentaar aangevul. 'n Boek soos Andries Pretorius (en talle ander) bevat dan ook vele feitelike onjuisthede. Hierdie werke is egter steeds literêr-histories van onskatbare waarde, aangesien hy talle bronne uit die vergetelheid opgediep het en bykans vergete gebeurtenisse uit die geskiedenis weer aan die openbare aandag bekend gemaak het. Veral is die werke bewys van die lewenskragtigheid van Afrikaans as uitdrukkingsmiddel, ook vir buite-literêre en meer wetenskaplike doeleindes. 'n Groot deel van sy Africana-versameling word aan die Universiteit van Stellenbosch geskenk.

Hy skryf aanvanklik saam met dr. F.V. Engelenburg Onze Krijgsofficieren (1903) en De Familie Kruger (1904). Reeds in 1905 begin hy met sy lewensbeskrywing van Piet Retief in 'n beeldryke taal wat bewys lewer van die uitdrukkingsvermoë van Afrikaans. Aanvanklik verskyn hierdie biografie vanaf 13 Desember 1905 in De Volkstem as 'n reeks artikels, maar dit word in 1906 in boekvorm uitgegee.

Hy lewer veral werke oor twee groot gebeurtenisse, naamlik die Groot Trek en die Anglo-Boereoorlog. Oor die Groot Trek verskyn eerstens Piet Retief, 'n biografie van hierdie Voortrekkerheld. Die boek gee 'n beeld van die moeilikhede op die Kaapse grens, die oorsake van die Trek, die onderlinge verhoudings en geskille tussen die aanvoerders, die internasionale status en grondwetlike instellings van die Trekkers, die moeilikhede van hul togte en hul betrekkinge met die plaaslike stamme. Die gebeurtenisse wat aanleiding gee tot Dingaan se groot verraad word beskryf, asook die gebeurtenisse na Retief se moord tot aan die Slag van Bloedrivier. Die boek eindig met 'n persoonlike mening oor die belangrikheid van Retief as persoon en sy optrede. Die boek is dus nie net 'n biografie nie, maar gee 'n oorsigbeeld van 'n bepaalde tydvak. So besin die skrywer oor wat die Groot Trek vir die Afrikaner beteken en in watter mate die geskiedenis van 'n enkele mens en 'n spesifieke periode vir die Afrikaner aan die begin van die twintigste eeu van waarde kan wees. Baanbrekers: 'n hoofstuk uit die voorgeskiedenis van Transvaal is 'n herdruk van artikels wat oorspronklik in Die Brandwag verskyn het. Die moord van 28 persone by Moorddrif in 1854 en die beleg van Makapaansgat deur 'n strafkommando word hierin beskryf. Paul Kruger was by hierdie ekspedisie betrokke. Die Dagboek van Louis Trigardt voorsien hy van 'n inleiding en verklarende aantekeninge. Voortrekkermense (in ses dele tussen 1918 en 1938) bevat 'n reeks belangrike brondokumente oor die Groot Trek. Die ses dele sluit in onder meer briewe van die Voortrekkers, Erasmus Smit se dagboek, Anna Steenkamp se Gedenkschrift en die herinneringe van F.P. van Gass, Carel Trigardt en J.H. Hattingh. In deel ses van hierdie reeks word ook opgeneem Hoe ons aan Dingaansdag gekom het, die verslag van Jan Bantjes, sekretaris van Andries Pretorius. Voortrekkerwetgewing: Notule van die Natalse Volksraad bevat die notules van die Natalse Volksraad tussen 1839 en 1845, wat hy van 'n inleiding en verklarende aantekeninge voorsien. Andries Pretorius is basies 'n voortsetting van die geskiedenis van die Groot Trek waarmee Preller begin het met Piet Retief. Dit sluit in gebeurtenisse soos die tog van die Wenkommando na Bloedrivier en die beskrywing van die slag; die rit van die perdepatrollie van die Wit-Umfolozi om uit 'n hinderlaag te ontsnap; die gevegte teen die Engelse in Natal; die vaskeer van Cloete in die hofsaal op Pietermaritzburg deur die vroue; Boomplaats en die betekenis van hierdie geveg; die versoening met Potgieter en Pretorius se onderhoud met die afgesante van Panda wat die Engelse wil oorrompel in Natal. Oud-Pretoria is 'n oorsig van hierdie stad se Voortrekkerperiode. Die Retief-Dingaan ooreenkoms word in 1924 in die annale van die Universiteit van Stellenbosch gepubliseer. Hierin publiseer Preller sy meningswisselings met die staatshistorikus sir George Cory, waarin die egtheid van die dokument bewys word.

Oor die Anglo-Boereoorlog skryf hy Kaptein Hindon: Oorlogsawenture van 'n baas Verkenner, waarin hy die dagboek-aantekeninge van die krygsman tot volledige verslag van belangrike episodes van die oorlog verwerk. Dit is tot Preller se voordeel dat hy die grootste gedeelte van dieselfde gebeurtenisse as Hindon meegemaak het. Deur die gebruik van Engelse bronne, soos die outobiografie van sir William Butler, staaf hy ook belangrike historiese feite. Scheepers se dagboek ‘beskryf hoe Gideon Scheepers se aanklaers Transvaal en Vrystaat platgebrand het sonder nagevolge, terwyl hy tereggestel is weens sy verbranding van die regeringsgeboue van sy vyand. Deel een van die boek bevat beskikbare gegewens omtrent Scheepers se lewe en sterwe en deel twee dié gedeelte van sy dagboek wat bewaar gebly het. In deel drie word 'n beknopte oorsig gegee van die krygsverrigtinge in Kaapland. Ons parool: Dae uit die dagboek van 'n krygsgevangene is sy persoonlike herinneringe aan krygsgevangenskap in Indië, gebaseer op sy dagboekaantekeninge in hierdie tydperk. So word hierdie herinneringe 'n interessante studie van die Afrikaner in ballingskap. Daar was mense van alle stande en alle oortuiginge, getroue burgers met integriteit, hendsoppers, verraaiers en boslansers, selfs diewe en moordenaars. In die kamp is daar die jong manne wat elke verraaier bydam en warm skop, maar ook die sestig Vrystaters wat hulle by die Engelse aanbied vir aktiewe diens teen hulle eie mense. Talana: die Drie Generaals-slag by Dundee is 'n beskrywing van hierdie belangrike slag in Natal en gee ook agtergrond oor die lewe en persoon van generaal D. Erasmus.

Twee geskiedkundige opstelle (saam met C.J. Langenhoven)” bevat Preller se opstel oor Suid-Afrika s'n Boere-Republieke ('n bondige opsomming van die vernaamste feite uit ons geskiedenis in die tydperk 1486–1910) en Langenhoven se 'n Paar Algemene Oorweginge omtrent Geskiedenisstudie. Ander geskiedkundige werke sluit in Agt jaar s'n politiek (waarin hy die geskiedenis van die Suid-Afrikaanse Party van 1902 tot 1910 beskryf); Generaal Botha (waarin hy 'n paar artikels oor genl. Botha verenig, insluitende herinneringe van persone wat hom intiem geken het en 'n herdruk van 'n artikel uit Neerlandia deur dr. J.H. Kiewiet de Jonge); Historiese opstelle ('n versamelbundel van sy verspreide historiese opstelle, insluitende Frederik die Grote, Ons Militêre Tradisie oor die ontwikkeling van die Vrystaatse en Transvaalse artilleriekorpse en 'n skets oor Eugène Marais se joernalistieke bedrywighede). Die grootste gedeelte van Sketse en opstelle is 'n herdruk van die inleiding by die Dagboek van Louis Trigardt en die bewys van die egtheid van die Retief-Dingaan-traktaat wat reeds verskyn het in die Annale van die Universiteit van Stellenbosch. Veldkornet van As is 'n beskrywing van 'n tragiese episode uit die laaste dae van die Anglo-Boereoorlog. Die Grobler moord: Historiese rekonstruksie van die opkoms en ondergang van die Matabele-dinastie (wat in twee dele verskyn) beskryf die botsing tussen Afrikaanse nasionalisme en Britse imperialisme gedurende die laaste kwart van die negentiende eeu, met Kruger en Rhodes as vernaamste figure. Konsul Piet Grobler wys die Transvaalse regering op die moontlikhede in Matebeleland in die noorde, waar Lobengula as heerser van die Matabeles konsessies verskaf vir ontwikkeling van sy gebied. Grobler sluit in 1887 'n verdrag met Lobengula, maar word dan op verraderlike wyse vermoor deur onderdane van Khama wat onder Britse beskerming gestaan het. Preller sit die ingewikkelde sameswering wat tot Lobengula se ondergang gelei het uiteen en werp 'n interessante lig op die ideale van Kruger en Rhodes. Dit is veral laasgenoemde se beginselloosheid en geloof dat geld alles regmaak wat onder skoot kom. Ons goud roman: Die Marais-dagboek (ook in Engels vertaal as Argonauts of the Rand) is 'n uiteensetting van die geskiedenis van die ontdekking van goud. As amptenaar van die Departement van Mynwese het Preller 'n intieme kennis van die vroegste ontwikkeling van die goudnywerheid. Op grond van navorsing kom hy in hierdie studie tot die gevolgtrekking dat Pieter Jacob Marais die eerste ontdekker van goud in Transvaal was (1853) en dat Louis A. Oosthuizen en J.J.P. Ackermann die eerste herontdekkers was van die Witwatersrandse Hoofrif, op die plaas Langlaagte, en wel in Maart 1886. Marais se dagboek word in hierdie uitgawe opgeneem. Daglemier in Suid-Afrika: Oorsig van die geskiedenis van Suid-Afrika van die vroegste tye tot 1881 (ook in Engels vertaal as Day-dawn in South Africa) is 'n beknopte leesboek oor die geskiedenis, gemik op 'n meer populêre mark. Die eerste hoofstukke gee 'n samevatting van wat wetenskaplike navorsers reeds ontdek het omtrent die tienduisende jare van Afrika se kultuurlewe, insluitende die omswerwinge van inheemse stamme (die Khoisan). Op grond hiervan protesteer hy teen die bewering dat die blankes wederregtelik besit geneem het van die swart mense se erfreg. Hy maak ook studies van die Voortrekkers van Suidwes en die Geskiedenis van die Kruger-standbeeld. Postuum verskyn Lobengula: The tragedy of a Matabele king.

Eerbewyse

Gustav Preller is stigterslid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, later sekretaris tussen 1923–1925 en weer van 1925–1927, en word ook kort voor sy dood met erelidmaatskap van hierdie vereniging vereer.

Verder is hy sedert 1919 lid van die Historische Genootschap van Utrecht en ook lid van die Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde. In 1931 ken die Universiteit van Stellenbosch 'n eredoktorsgraad in Lettere en Wysbegeerte aan hom toe in erkenning van sy baanbrekerswerk as Suid-Afrikaanse historikus en sy belangrike dienste andersins.

Na sy dood word die Gustav Preller-skool op Discovery aan die Wes-Rand gestig en na hom vernoem en die skool se leuse is gepas “Dis ons erns”. In die voorportaal van hierdie skool is daar 'n borsbeeld van Preller wat deur die bekende beeldhouer Coert Steynberg, 'n goeie vriend van Preller, gemaak is. 'n Huldeblyk van die Afrikaanse Skrywerskring word later aan die voetenent van sy graf aangebring en deur Harm Oost onthul.

Publikasies

Werke wat uit sy pen verskyn sluit in:

Jaar	Publikasies
1903	Onze Krijgsofficieren (saam met F.V. Engelenburg)
1904	De Familie Kruger (saam met F.V. Engelenburg)
1906	Piet Retief
1910	Agt jaar s'n politiek
1915	Baanbrekers: 'n hoofstuk uit die voorgeskiedenis van Transvaal
1916	Kaptein Hindon
1917	Dagboek van Louis Trigardt
1918	Voortrekkermense
1919	Twee geskiedkundige opstelle (saam met C.J. Langenhoven)
1920	Generaal Botha
1923	Oorlogsoormag en ander sketse en verhale
1924	Voortrekker-wetgewing
1925	Historiese opstelle
1928	Sketse en opstelle
1930	Die Grobler moord
1935	Ons goud roman
1937	Andries Pretorius
	Daglemier in Suid-Afrika
1938	Scheepers se dagboek
	Ons parool
	Oud-Pretoria
1941	Voortrekkers van Suidwes
1942	Talana
1961	Eerstelinge
1963	Lobengula: The tragedy of a Matabele king
	Vertaling
1909	Jock van die Bosveld – Percy Fitzpatrick
1925	Baas en kneg – Leo Tolstoi

Bronnelys

Boeke

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk. Derde hersiene uitgawe. Tweede druk, 1964.
• Aucamp, Hennie. Kort voor lank. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe. Tweede druk, 1980.
• Botha, Elize. Afrikaanse essayiste. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Vyfde druk, 1975.
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk. Kaapstad. Elfde druk, 1970.
• Geldenhuys, D.J.C. 1967 Pannevis en Preller – met hul pleidooie. Johannesburg: Voortrekkerpers.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica. Pretoria en Kaapstad. Tweede druk, 1984.
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 2005.
• Lategan, F.V. Kernbeeld van die Afrikaanse kortverhaal. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad, Bloemfontein en Johannesburg, 1961.
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica. Pretoria en Kaapstad. Vierde uitgawe. Eerste druk, 1973.
• Nasionale Pers Beperk. Ons skrywers en hul werke: 'n Plate-album. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad, 1936.
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Eerste uitgawe, 1949.
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Tweede hersiene uitgawe, 1963.
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Derde hersiene uitgawe, 1969.
• Nienaber, P.J. en Heyl, J.A. Pleidooie in belang van Afrikaans Deel II. Nasionale Boekhandel Beperk. Kaapstad, 1960.
• Opperman, D.J. Wiggelstok. Nasionale Boekhandel Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1959.
• Pienaar, E.C. Taal en poësie van die Twede Afrikaanse Taalbeweging. Nasionale Pers Beperk. Kaapstad, Stellenbosch en Bloemfontein. Vierde vermeerderde druk, 1931.
• Rousseau, Leon. Die groot verlange. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe. Eerste druk, 1974,
• Schoonees, P.C. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk).
• Scholtz, J. du P. 1980. Wording en ontwikkeling van Afrikaans. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers Beperk.
• Snyman, Henning. Kort keur: Abraham H. de Vries. Reuse-Blokboek 3. Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Tweede druk, 1983.
• Steyn, J.C. Trouwe Afrikaners. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1987.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1998.
• Van der Merwe, H.J.J.M. (red.) Afrikaans: sy aard en ontwikkeling. J.L. van Schaik Beperk. Pretoria. Eerste uitgawe, 1968.

Tydskrifte en koerante

• Aucamp, Hennie. Preller se kort prosa: Proewe van 'n herwaardering. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 15 no. 4, Desember 1975..
• Kannemeyer, J.C. Hulde aan Gustav Preller. Beeld, 4 Oktober 1975.
• Liebenberg, B.J. Gustav Preller as historikus. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 15 no. 4,Desember 1975.
• Lombaard, M. Gustav Preller as historikus. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 13 no. 4,November 1975.
• Nienaber, P.J. Gustav Preller Honderd Jaar. Die Taalgenoot, Oktober 1975.
• Opperman, D.J. Preller en sy Studiebronne. Standpunte. No. 26, Desember 1952.
• Stead, Rinie. Gustav Preller: 'n huldeblyk. Lantern, Desember 1961.
• Toerien, W.M. Gustav Schoeman Preller (1875–1943): 'n Bibliografie. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 15 no. 4, Desember 1975.
• Van Heerden, W. Preller die Joernalis. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 15 no. 4,Desember 1975.
• Wybenga, D.M. Tydsuitdrukking en werkwoordpatrone in Afrikaanse narratiewe tekste aan die hand van ‘Lettie’ deur Gustav Preller. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 22 no. 3, Augustus 1984.

Internet

• Inligting op preller.za.cx Geargiveer 10 Desember 2006 op Wayback Machine