Harm Oost

Harm Oost (gebore in Oostwold, provinsie Groningen, op 21 Julie 1877 – oorlede in Garsfontein, Pretoria, op 18 Mei 1964) was 'n joernalis, skrywer en politikus. Die Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge het hom per geleentheid beskryf as "een van die kleurrykste figure in die wordingsgeskiedenis van die Afrikanervolk".

Harm Oost.

Vroeë lewe

Hy het op 18-jarige leeftyd in die Transvaal aangekom uit Nederland as onderwyser en skoolgehou in die distrik Pretoria asook op Louis Trichardt. Oost het hom dadelik met die Boerevolk en sy Republikeinse staatsvorm vereenselwig. Met die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog het hy aangesluit by die Zoutpansberg-kommando en geveg in die veldslae van Colenso, Spioenkop en Slag van Pietershoogte. Hy word gevange geneem by Boshof as lid van die los kommando wat agter die Engelse linies met dinamiet gewerk het en na St. Helena as banneling gestuur. Hy is ter dood veroordeel, maar is op die laaste oomblik deur lord Methuen se tussenkoms begenadig. In 1904 het hy teruggekeer na die Transvaal en 'n onderwyser geword in die Christelike Nasionale Onderwysbeweging, waarna hy hom aansluit by die redaksie van De Volksstem.

Oost was die assistent van die adjunk-hoofredakteur, Gustav Preller. Van omstreeks 1908 af het Oost min of meer onafhanklik van die hoofkoerant opgetree toe hy 'n landbou-byblad met die naam De Boer moes behartig. Die hoofblad het genl. Louis Botha van die Suid-Afrikaanse Party se politiek ondersteun en die byblad dié van genl. J.B.M. Hertzog, later stigter van die Nasionale Party.

So het die aanhangers van albei denkrigtings lesers van De Volksstem gebly, maar in 1911 het genls. Botha en Smuts hul oorheersende invloed op De Volksstem laat geld omdat hulle gereken het die Hertzog-hand word te sterk. Uiteindelik het die koerant se redakteur Oost versoek om in die gees van Botha te skryf of 'n ander joernalistieke heenkome te vind. Oost tree gevolglik op 1 Desember 1911 uit die redaksie van De Volksstem sodat hy Hertzog met 'n ander publikasie kon ondersteun.

Die buiteblad van die eerste uitgawe van Die Week op 23 Februarie 1912.

Stigter van Die Week

Dr. Herman van Broekhuizen, 'n ondersteuner van Die Week.

Hy laat die eerste Die Week op 23 Februarie 1912 die lig sien as "Een Nationaal en Landbouw Blad, Geïllustreerd, Onder redaktie van H. Oost met vaste medewerking van Nig Mimmie e.a., Kantoor: 159, Potgieterstraat, Pretoria". Onder die koerant se ondersteuners het getel adv. Tielman Roos, adv. A.S. van Hees, prok. H.S. Webb, Henry Moll en ds. (later dr.) H.D. van Broekhuizen. Al die destydse koerante was heftig gekant teen genl. Hertzog en Die Week was die enigste wat hom ondersteun het. Dit was die voorloper van die latere dagblad Die Vaderland, wat 'n getroue orgaan van die Nasionale Party was van 1936 tot dit in 1988 ingelyf is by Die Transvaler.

Die koerant was ook 'n kampvegter vir die Afrikaans as taal en het voorbeelde uit byna elke staatsbedrywigheid voorsien waar Afrikaners ongelyk behandel is in die naam van die destydse regeringsbeleid van sogenaamde Konsiliasie (versoening). Nietemin het Die Week solank moontlik gepleit vir die handhawing van eenheid in die Suid-Afrikaanse Party. Hertzog is egter op 16 Desember 1912 uit die Botha-kabinet gesit. Die Week plaas op 6 Maart 1913 sy manifes, maar die koerant se toenemende invloed kom kort hierna tot 'n einde weens onenigheid tussen Nig Mimmie (mev. C.C. Logan) en die redakteur.

Sy het mede-eienaarskap van die blad geëis en wou hê 'n te stigte sindikaat moes dit beheer. Oost het hom teen albei gedagtes verset en daarom beroep Nig Mimmie haar op die hof, wat Oost in die ongelyk stel. Hy kon nie die koste betaal nie en is gedwing om boedel oor te gee. Nig Mimmie word redakteur van Die Week, wat van toe af by die Volksstem-drukkery uitgegee is en 'n Botha-orgaan geword het. Dit het kort daarna verdwyn omdat dit sy bestaansreg verloor het. In September 1913, slegs 'n jaar en sewe maande na sy ontstaan, gaan Die Week "oor na die vyand", soos Oost dit gestel het.

Stigter van Het Volk

Oost begin onmiddellik met die bystand van 'n groepie vriende die nuwe weekblad, Het Volk. Dit verskyn elke Donderdag sonder onderbreking in Die Week se plek. Die Het Volk Drukkers & Uitgevers Maatschappij Beperkt is op 13 September 1913 geregistreer met adv. Tielman Roos, dr. Hjalmar Reitz en prok. H.S. Webb as direkteure geregistreer. Die koerant is, soos Die Week, gedruk deur mnr. Verbeek se Atlas Drukkery en Bindery, Pretoria.

Het Volk het hom met toenemende heftigheid verset teen genls. Botha en Smuts se versoeningsbeleid. Die teenstand teen die beleid het al hoe wyer begin uitkring. Gustav Preller, groot vriend van Botha en adjunk-hoofredakteur van De Volksstem, skryf byvoorbeeld in 'n privaat memo in 1914: "Konsiliasie is eenvoudig rampant, dikker en taaier en walgliker as ooit. Taal en nasionaliteit is dinge wat gelyk staan met Rebellie. Die nuusbladpers wat nog op 'n halfhartige manier geprobeer het om die saak van die Hollandse Taal omhoog te beur, die werd skriftelik belet om 'n woord te rep van the language question, concerning which difference of opinion exists. Aan die anker kant is mense wat hulle skuldig gemaak 't, vies omdat hul – natuurlik heeltemal ten onreg – meen dat die nasionale saak tot sy logiese konsekwensies deurgevoer, moes eindig in wat daar gebeur 't en – so baie het nie opgestaan nie."

Het Volk se invloed en lesers het in so 'n mate toegeneem dat dit later halfweekliks kon verskyn.

Die onversoenbaarheid van die Botha-Smuts-beleid en dié van Hertzog lei in 1914 tot die stigting van die Nasionale Party, waarvan Het Volk die eerste orgaan geword het met Harm Oost as die eerste nasionale joernalis in Suid-Afrika. So bly Het Volk 'n vurige teenstander van die groot en prestigeryke De Volksstem, die eerste Hollandse dagblad in Suid-Afrika. Met die uitbreek van die Rebellie het genl. Smuts egter Het Volk in Oktober 1914 verbied. Die koerant sluit sy deure en Oost neem die wapen op aan die kant van genl. Christiaan de Wet, wie se sekretaris hy was, teen die regering. Oost was die enigste wat tot die bittereinde getrou aan De Wet gebly het. Hy is by Waterbury in die Kalahari gevange geneem en tot 18 maande tronkstraf gevonnis, waarvan hy vier en 'n half maande in eensame opsluiting moes deurbring. Die ooggetuieverslae wat hy tydens die Rebellie versamel het, is in 1957 in sy outobiografiese werk Wie is die skuldiges? gepubliseer.

Ons Vaderland vervang Het Volk

'n Groep Jong Turke wou nie verlief neem met die sluiting van die enigste Nasionale koerant nie en stig op 8 September 1915 die Noordelike Drukpers Maatskappij Beperk om die nasionale belang van die Afrikaner te bevorder deur die "volksorgaan" Ons Vaderland op die been te bring. De Burger, wat in die dieselfde jaar gestig is, verwelkom die halfweeklikse blad as 'n ware bondgenoot. Op 22 September verwys De Burger na die Pretoriase blad as "een nieuwe kracht in de Transvaal". De Burger spreek die hoop uit dat Ons Vaderland "tot in lengte van dagen tot heil van land en volk (mag) groeien en bloeien!"

Dadelik neem die nuwe maatskappy die drukkery van mnr. Verbeek oor asook De Transvaler, 'n weekblad wat toe reeds enkele jare in Johannesburg verskyn het. Dit het aan dr. T.C. Visser behoort, 'n vurige republikein en Hertzog-ondersteuner.

Harm Oost in Hier Is Ons Skrywers! van P.J. Nienaber, 1949.

Ons Vaderland maak sy debuut op 10 September 1915. Die nominale kapitaal van £30 000 is verdeel in aandele van £1 elk. Onder die stigteraandeelhouers was onder meer genl. Hertzog, adv. Tielman Roos, ds. J.H. Greyvenstein, N.C. Havenga, C.F. Beyers en Karel Rood. Oost was weer die redakteur, maar hy het in daardie stadium in die Fort in Johannesburg gesit vanweë sy deelname aan die gewapende protes. Prof. Jan Kamp van die literariese departement van die Gereformeerde Kerk se Teologiese Skool is toe gevra om as redakteur waar te neem. Hy geniet die bystand van dr. Johannes Grosskopf en die digter Jan F.E. Cilliers.

Net soos sy voorganger het Ons Vaderland 'n tydjie lank voortgesukkel in 'n ongerieflike huis by Bloedstraat 190, Pretoria. In die agterplaas is 'n aantal sinkvertrekke opgeslaan wat die settery, drukkery en bindery moes huisves. Ondanks die droogte van 1914 en die nadraai van die Rebellie, 'n skaarste aan geld vir papier en die Eerste Wêreldoorlog, bly Kamp optimisties en stry hy moedig saam vir die voortbestaan van die Nasionale Party, die Afrikanerdom en hul vryheid.

Oost se koerant 'n lyfblad van die Nasionale Party

Die Transvaalse takke van die Nasionale Party hou in 1915 'n konferensie en kies Ons Vaderland as partyorgaan. Toe die vier destydse provinsies in 1916 'n federale raad van die NP saamstel, is Ons Vaderland ook as landswye "officiële orgaan" erken. Die party het egter nie 'n regstreekse aandeel in die Noordelike Drukpersmaatskappy besit nie en dus ook nie seggenskap in sy redaksionele beleid verkry nie.

Ons Vaderland help die Nasionale Party in die verkiesing van 20 Oktober 1915 om 78 290 stemme in Transvaal te kry, teenoor 95 413 vir die Suid-Afrikaanse Party.

Oost kon reeds in Desember daardie jaar op parool uit die tronk kom, maar het dit geweier omdat dit sy werksaamhede as persman sou belemmer. Eers teen die middel van 1916 is hy toe vrygelaat. Hy neem die redakteurskap by Kamp oor wat na die universiteitskollege op Potchefstroom vertrek. Onder Oost se leiding beywer die koerant hom vir die stigting van die Afrikaner-Broederbond en vir moedertaalonderwys in Afrikaans. Toe genl. Smuts ná die verkiesing op 10 Maart 1920, waarin sy Suid-Afrikaanse Party 41 setels teenoor 44 vir die Nasionale Party kon kry, net met behulp van die Unionisteparty se 25 setels kon regeer, steun Ons Vaderland die hernieude pogings tot Afrikanereenheid. Toe die daaropvolgende eenheidskongres misluk, smelt die SAP en Unioniste saam en dit bring vir eers 'n einde van die eenheidsgedagte.

Harm Oost (regs) en Nicolaas Havenga (middel) in 1951, onderskeidelik voorsitter en leier van die Afrikanerparty. Links is J.H. Viljoen, later minister.

Toetrede tot die politiek

Oost is reeds in 1919 tot lid van die provinsiale raad vir Pretoria-Distrik verkies. Geleidelik neem die nuwe SAP se steun af terwyl die Nasionale Party en die Arbeidersparty die een na die ander tussenverkiesing wen. Genl. Smuts kondig 'n verkiesing vir 17 Junie 1924 af. Die NP wen 63 setels en die Arbeiders 18, teenoor 53 vir die SAP en een onafhanklike. So kom die sogenaamde Pakt-regering tot stand. Dit was vir Ons Vaderland en Oost die beloning op hulle stryd wat reeds 14 jaar vantevore begin het. Oost wen in die verkiesing die kiesafdeling Pretoria-Distrik by die SAP en neem sy setel in die Volksraad in waar hy amper 25 jaar lank sou dien. Later dien hy ook in die N.P. se hoofkomitee. Hy neem sy setel in die Volksraad in en word in Oktober 1925 deur sy ou kollega van De Volksstem, Gustav Preller, wat toe reeds 'n jaar hoofredakteur van die mededinger was, opgevolg. Preller bly aan as redakteur van Ons Vaderland tot 1932 en na die naamverandering in daardie jaar tot 1936 as redakteur van Die Vaderland.

Toe N.C. Havenga die Afrikanerparty stig, word Oost die voorsitter. In die parlement het Oost jare lank gepleit vir 'n bevolkingsregister, wat uiteindelik in wetgewing vervat is. Hy tree in 1953 uit die aktiewe politiek en gaan woon op Garsfontein naby Pretoria. Hy is aangestel in die raad van die Landbank en het ook as direkteur van verskeie maatskappye diens gedoen. Hy was ook 'n gewilde spreker tydens volksfeeste. Sy omvattende versameling dokumente, wat veral waardevol is vir die politieke geskiedenis van Suid-Afrika, word bewaar deur die Staatsargief in Pretoria.

Oost het, as 'n lojale ondersteuner van genl. J.B.M. Hertzog, hom beywer vir die oprigting van die Hertzogmonument in Bloemfontein as 'n waardige gedenkteken vir dié groot Suid-Afrikaanse leier. Oost was dan ook tot sy dood voorsitter van die Hertzogmonumentkomitee.

Skrywer

Reeds in 1901 publiseer hy sy bundel realistiese Schetsen uit Zuid-Afrika in Nederlands. Uit hierdie tyd is ook die reeks van drie romans in Nederlands geskrewe oor die Anglo-Boereoorlog, Gevonden, Geroepen en Gestreden.

In Ou Daniël is die dialoog in Afrikaans maar die toneelaanduidings in Nederlands. Hierdie is ’n eerste poging tot ’n maatskaplike probleemdrama in Afrikaans en is so ’n vroeë voorloper van die latere werke van Grosskopf en Fagan. Die drama handel oor die pogings van ’n ou boer om sy grond teen gewetenlose uitbuiters te beskerm, sodat hy kan voortgaan met sy konserwatiewe en etiese landelike leefwyse, in stede van ’n suiwer materialistiese bestaan. Dit is ook die eerste uitbeelding van die armblanke in die Afrikaanse letterkunde.

Hy skryf ook verskeie nie-fiksie werke. Wie is die skuldiges? is sy herinneringe aan die 1914-Rebellie, volgens sy mededeling geskryf in opdrag van ’n versoek van generaal Christiaan de Wet dat die nageslag die waarheid moet weet. Hierdie waarheid is volgens hom dat generaals Louis Botha en Jan Smuts die skuldiges was wat bloed op hulle hande gehad het in die Rebellie van 1914. Hulle het hulle rug op hulle volk gedraai en op hulle eie mense geskiet. Smuts het selfs sover gegaan om vir Jopie Fourie op 20 Desember 1914 te laat teregstel, ondanks die smeekbedes van duisende Afrikaners.

Saam met Hjalmar Reitz en I.M. Goodman skryf hy ook Die Nasionale Boek, wat ’n geskiedenis is van die ontstaan en groei van die Nasionale Party en wat dit bereik het en kort lewensbeskrywings bevat van sy stigters, leiers en ondersteuners. Ons land en ons volk van 1932 sluit hierby aan en is ’n Nasionale jaarboek. Saam met J.F.W. Grosskopf vertaal hy ’n Chamberlain tegen Engeland: Duitse oorlogsopstellen door een Engelsman wat in 1917 gepubliseer word.

Sterfte

Harm Oost is oorlede op sy plaas in die ouderdom van 86 op 18 Mei 1964 ná 'n aanval van 'n beroerte.

Eerbewyse

Na sy dood rig die Afrikaanse Skrywerskring ’n gedenkplaat op sy graf in Pretoria op, wat op 25 Oktober 1969 onthul word.

Publikasies

Werke wat uit sy pen verskyn sluit in:

Jaar	Naam van publikasie
1901	Schetsen uit Zuid-Afrika Gevonden
1902	Geroepen
1903	Gestreden
1906	Ou Daniël
1931	Die Nasionale boek (saam met Hjalmar Reitz en I.M. Goodman)
1932	Ons land en ons volk
1956	Wie is die skuldiges?

Vertaling

Jaar	Naam van publikasie
1917	’n Chamberlain tegen Engeland: Duitse oorlogsopstellen door een Engelsman – H.S. Chamberlain (saam met J.F.W. Grosskopf)

Bronne

Boeke

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica Pretoria en Kaapstad Vierde uitgawe Eerste druk 1973
• Nienaber, P.J. Hier Is Ons Skrywers! Biografiese Sketse van Afrikaanse Skrywers. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.
• Nienaber, P.J.; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Potgieter, D.J. (ed). 1973. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3 .Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006

Tydskrifte en koerante

• Coetzee, Abel. Oom Harm Oost. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 8 no. 1, Februarie 1970

Ongepubliseerde dokumente

• Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein. Oost, Harm – Biografie