Die Vaderland

Die Vaderland was 'n Afrikaanse middagblad in Johannesburg van 1936 tot 1988.

Die Vaderland se voorblad van 30 April 1981.

Die buiteblad van die eerste uitgawe van Die Week op 23 Februarie 1912.

Die buiteblad van die eerste uitgawe van Het Volk op Vrydag 19 September 1913.

Die buiteblad van die eerste uitgawe van Ons Vaderland op Vrydag 10 September 1915. Die redakteur was Jan Kamp.

Dit was die eerste Afrikaanse dagblad in die stad en tydens sy hele bestaan 'n vurige ondersteuner van die Nasionale Party, buiten van 1934 tot 1939 toe dit die Verenigde Party ondersteun het omdat genl. J.B.M. Hertzog hom toe in daardie party bevind het ná die samesmelting met die Suid-Afrikaanse Party van genl. Jan Smuts. Gevolglik het Kaapse Nasionaliste in 1937 Die Transvaler in Johannesburg opgerig as spreekbuis van die Gesuiwerde Nasionale Party. Tot en met die verskyning van Beeld in 1974 was Die Transvaler Johannesburg se enigste Afrikaanse oggendblad en Die Vaderland die enigste Afrikaanse middagblad. Die koms van die Nasionale Pers se Beeld het in 1983 tot die sluiting van Oggendblad en Hoofstad in Pretoria gelei, in 1988 tot die inlywing van Die Vaderland by Die Transvaler en uiteindelik, in 1993, ook tot die sluiting van Die Transvaler, Perskor se laaste Afrikaanse dagblad, waarna die maatskappy nog net The Citizen uitgegee het en die helfte van die Sondagblad Rapport besit het.

Harm Oost, redakteur van Die Week, Het Volk en Ons Vaderland.

Voorlopers: Die Week, 23 Februarie 1912

Die Vaderland en trouens ook die Afrikaanse Pers (1962) Beperk en die latere Perskor het almal hul ontstaan te danke aan Die Week, wat op 23 Februarie 1912 in Pretoria die lig gesien het as die eerste koerant wat genl. J.B.M. Hertzog se beleid gesteun het. In Pretoria het Die Volkstem kort ná die Anglo-Boereoorlog herleef met Harm Oost as assistent van die adjunkhoofredakteur, Gustav Preller. Van omstreeks 1908 af het Oost min of meer onafhanklik van die hoofkoerant opgetree toe hy 'n byblad met die naam De Boer moes behartig. Die hoofblad het genl. Louis Botha se politiek ondersteun en die byblad dié van Hertzog.

So het die aanhangers van albei denkrigtings lesers van De Volksstem gebly, maar in 1911 het genls. Botha en Smuts hul oorheersende invloed op De Volksstem laat geld omdat hulle gereken het die Hertzog-hand word te sterk. Uiteindelik is die koerant se redakteur, Harm Oost, versoek om in die gees van Botha te skryf of 'n ander joernalistieke heenkome te vind. Oost tree gevolglik op 1 Desember 1911 uit die redaksie van De Volksstem sodat hy Hertzog met 'n ander publikasie kon ondersteun.

Hy laat die eerste Die Week op 23 Februarie 1912 die lig sien as "Een Nationaal en Landbouw Blad, Geïllustreerd, Onder redaktie van H. Oost met vaste medewerking van Nig Mimmie e.a., Kantoor: 159, Potgieterstraat, Pretoria". Onder die koerant se ondersteuners het getel adv. Tielman Roos, adv. A.S. van Hees, prok. H.S. Webb, Henry Moll en ds. (later dr.) H.D. van Broekhuizen.

Al die destydse koerante was heftig gekant teen genl. Hertzog en Die Week was die enigste wat hom ondersteun het.

Die koerant was ook 'n kampvegter vir Afrikaans as taal en het voorbeelde uit byna elke staatsbedrywigheid voorsien waar Afrikaners ongelyk behandel is in die naam van die destydse regeringsbeleid van sogenaamde Konsiliasie. Nietemin het Die Week solank moontlik gepleit vir die handhawing van eenheid in die Suid-Afrikaanse Party. Hertzog is egter op 16 Desember 1912 uit die Botha-kabinet gesit. Die Week plaas op 6 Maart 1913 sy manifes, maar die koerant se toenemende invloed kom kort hierna tot 'n einde weens onenigheid tussen Nig Mimmie (mev. C.C. Logan) en die redakteur.

Sy het mede-eienaarskap van die blad geëis en wou hê 'n te stigte sindikaat moes dit beheer. Oost het hom teen albei gedagtes verset en daarom beroep Nig Mimmie haar op die hof wat Oost in die ongelyk stel. Hy kon nie die koste betaal nie en is gedwing om boedel oor te gee. Nig Mimmie word redakteur van Die Week, wat van toe af by die Volksstem-drukkery uitgegee is en 'n Botha-orgaan geword het. Die kort verdwyn kort daarna omdat dit sy bestaansreg verloor het. In September 1913, slegs 'n jaar en sewe maande na sy ontstaan, gaan Die Week "oor na die vyand", soos Oost dit gestel het.

Voorlopers: Het Volk, 19 September 1913

Gustav Preller, redakteur van Ons Vaderland van 1925 tot 1932 en tot 1936 van Die Vaderland.

Oost begin onmiddellik met die bystand van 'n groepie vriende die nuwe weekblad, Het Volk. Dit verskyn elke Donderdag sonder onderbreking in Die Week se plek. Die Het Volk Drukkers & Uitgevers Maatschappij Beperkt is op 13 September 1913 geregistreer met adv. Tielman Roos, dr. Hjalmar Reitz en prok. H.S. Webb as direkteure geregistreer. Die koerant is, soos Die Week, gedruk deur mnr. Verbeek se Atlas Drukkery en Bindery, Pretoria.

Het Volk het hom toenemende heftigheid verset teen genls. Botha en Smuts se versoeningsbeleid. Die teenstand teen die beleid het al hoe wyer begin uitkring. Gustav Preller, groot vriend van Botha en adjunk-hoofredakteur van De Volksstem, skryf byvoorbeeld in 'n privaat memo in 1914: "Konsiliasie is eenvoudig rampant, dikker en taaier en walgliker as ooit. Taal en nasionaliteit is dinge wat gelyk staan met Rebellie. Die nuusbladpers wat nog op 'n halfhartige manier geprobeer het om die saak van die Hollandse Taal omhoog te beur, die werd skriftelik belet om 'n woord te rep van the language question, concerning which difference of opinion exists. Aan die anker kant is mense wat hulle skuldig gemaak 't, vies omdat hul – natuurlik heeltemal ten onreg – meen dat die nasionale saak tot sy logiese konsekwensies deurgevoer, moes eindig in wat daar gebeur 't en – so baie het nie opgestaan nie."

Het Volk se invloed en lesers het in so 'n mate toegeneem dat dit later halfweekliks kon verskyn.

Die onversoenbaarheid van die Botha-Smuts-beleid en dié van Hertzog lei in 1914 tot die stigting van die Nasionale Party, waarvan Het Volk die eerste orgaan geword het met Harm Oost as die eerste nasionale joernalis in Suid-Afrika. So bly Het Volk 'n vurige teenstander van die groot en prestigeryke De Volksstem, die eerste Hollandse dagblad in Suid-Afrika. Met die uitbreek van die Rebellie het genl. Smuts egter Het Volk in Oktober 1914 verbied. Die koerant sluit sy deure en Harm Oost neem die wapen op aan die kant van genl. Christiaan de Wet.

Voorlopers: Ons Vaderland, 10 September 1915

Die redaksie van Ons Moedertaal, Stellenbosch (van links): prof. J.J. Smith, dr. Tobie Muller en Gordon Tomlinson. Die naam van hierdie vroeë tydskrif was die inspirasie vir die titel Ons Vaderland.

Eugène Marais, letterkundige medewerker van Die Vaderland van 1932 tot met die koerant se verhuising na Johannesburg en sy dood op 29 Maart 1936.

'n Groep Jong Turke wou nie verlief neem met die sluiting van die enigste Nasionale koerant nie en stig op 8 September 1915 die Noordelike Drukpers Maatskappij Beperk om die nasionale belang van die Afrikaner te bevorder deur die "volksorgaan" Ons Vaderland op die been te bring. De Burger, wat in die dieselfde jaar gestig is, verwelkom die halfweeklikse blad as 'n ware bondgenoot. Op 22 September verwys De Burger na die Pretoriase blad as "een nieuwe kracht in de Transvaal". De Burger spreek die hoop uit dat Ons Vaderland "tot in lengte van dagen tot heil van land en volk (mag) groeien en bloeien!"

Dadelik neem die nuwe maatskappy die drukkery van mnr. Verbeek oor asook De Transvaler, 'n weekblad wat toe reeds enkele jare in Johannesburg verskyn het. Dit het aan dr. T.C. Visser behoort, 'n vurige republikein en Hertzog-ondersteuner. (Met die einde van Die Vaderland dekades later is hy op sy beurt by Die Transvaler ingelyf, 'n dagblad wat in 1937 deur Kaapse Nasionaliste gestig is.)

Ons Vaderland maak sy debuut op 10 September 1915. Die nominale kapitaal van £30 000 is verdeel in aandele van £1 elk. Onder die stigterandeelhouers was onder meer genl. Hertzog, adv. Tielman Roos, ds. J.H. Greyvenstein, N.C. Havenga, C.F. Beyers en Karel Rood. Harm Oost was weer die redakteur, maar hy het in daardie stadium in die Fort in Johannesburg gesit vanweë sy deelname aan die gewapende protes. Prof. Jan Kamp van die literariese departement van die Gereformeerde Kerk se Teologiese Skool op Potchefstroom is toe gevra om as redakteur waar te neem. Hy geniet die bystand van dr. Johannes Grosskopf en die digter Jan F.E. Cilliers.

Ons Vaderland se naam is deur 'n 10-jarige seun, Freddie Beyers, voorgestel. Op die oggend voordat die koerant die eerste keer sou verskyn, het Freddie se pa, F.W. Beyers, van die prokureursfirma Beyers en Oosthuizen, 'n briefie van Freddie aan sy tikster gedikteer sodat dit aan die redakteur van die te stigte koerant gerig kon word: "Aan die Editeur van Ons Vaderland. Ek wil net sê: Een aand sê my pappie aan tafel dat die mense hulle koppe krap oor 'n naam vir ons nuwe koerant. Ek het so 'n oomblikkie gedenk en sê toen: Hoe sou Ons VADERLAND wees? en daarvandaan kom die naam! Ek hoop van harte dat dit goed sal gaan met die koerant en dat daar ook stukkies in sal verskyn wat 'n seuntjie van 10 jaar, so's ik, sal kan lees." In 1952 het mnr. F.W. Beyers, die destydse tienjarige, vir Die Vaderland vertel dat sy oog die aand toe hy aan die naam gedink het, op 'n eksemplaar van Ons Moedertaal geval het wat eenkant op die tafel gelê het. Dit het die naam Ons Vaderland deur sy brein laat flits.

Soos sy voorganger het Ons Vaderland 'n tydjie lank voortgesukkel in 'n ongerieflike huis by Bloedstraat 190, Pretoria. In die agterplaas is 'n aantal sinkvertrekke opgeslaan wat die settery, drukkery en bindery moes huisves. Ondanks die droogte van 1914 en die nadraai van die Rebellie, 'n skaarste aan geld vir papier en die Eerste Wêreldoorlog, bly Kamp optimisties en stry hy moedig saam vir die voortbestaan van die Nasionale Party, die Afrikanerdom en hul vryheid.

Lyfblad van die Nasionale Party

Die vooraansig van Ons Vaderland se gebou by Pretoriusstraat, Pretoria.

Prof. Jan Kamp, eerste redakteur van Ons Vaderland.

Die Transvaalse takke van die Nasionale Party hou in 1915 'n konferensie en kies Ons Vaderland as partyorgaan. Toe die vier destydse provinsies in 1916 'n federale raad van die NP saamstel, is Ons Vaderland ook as landswye "officiële orgaan" erken. Die party het egter nie 'n regstreekse aandeel in die Noordelike Drukpersmaatskappy besit nie en dus ook nie seggenskap in sy redaksionele beleid verkry nie.

Ons Vaderland help die Nasionale Party in die verkiesing van 20 Oktober 1915 om 78 290 in Transvaal te kry, teenoor 95 413 vir die Suid-Afrikaanse Party.

Oost kon reeds in Desember daardie jaar op parool uit die tronk kom, maar het dit geweier omdat dit sou werksaamhede as persman sou belemmer. Eers teen die middel van 1916 is hy toe vrygelaat. Hy neem die redakteurskap by Kamp oor wat na die universiteitskollege op Potchefstroom vertrek. Onder Oost se leiding beywer die koerant hom vir die stigting van die Broederbond en vir moedertaalonderwys in Afrikaans. Toe genl. Smuts ná die verkiesing op 10 Maart 1920, waarin sy Suid-Afrikaanse Party 41 setels teenoor 44 vir die Nasionale Party kon kry, net met behulp van die Unionisteparty se 25 setels kon regeer, steun Ons Vaderland die hernieude pogings tot Afrikanereenheid. Toe die daaropvolgende eenheidskongres misluk, smelt die SAP en Unioniste saam en dit bring vir eers 'n einde van die eenheidsgedagte.

Geleidelik neem die nuwe SAP se steun af terwyl die Nasionale Party en die Arbeidersparty die een na die ander tussenverkiesing wen. Genl. Smuts kondig 'n verkiesing vir 17 Junie 1924 af. Die NP wen 63 setels en die Arbeiders 18, teenoor 53 vir die SAP en een onafhanklike. So kom die sogenaamde Pakt-regering tot stand. Dit was vir Ons Vaderland en Oost die beloning op hulle stryd wat reeds 14 jaar vantevore begin het. Oost wen in die verkiesing die kiesafdeling Pretoria-Distrik by die SAP. Hy neem sy setel in die Unie-Volksraad in en word in Oktober 1925 deur sy ou kollega van De Volksstem, Gustav Preller, wat toe reeds 'n jaar hoofredakteur van die mededinger was, opgevolg. Preller bly aan as redakteur van Ons Vaderland tot 1932 en na die naamverandering in daardie jaar tot 1936 as redakteur van Die Vaderland.

Harm Oost is oorlede na 'n aanval van 'n beroerte op sy plaas op 18 Mei 1964 in die ouderdom van 87. (Die Volkstem verdwyn in 1951, toe die koerant 78 jaar oud was, van die toneel nadat dit altyd aan die SAP en later Verenigde Party getrou was maar 'n gedurige aftakeling moes leef omdat dit in 1912 die kant van Botha en Smuts gekies het, maar Afrikaanssprekendes hulle algaande by die Nasionale Party en sy koerante geskaar het. Dieselfde lot het Die Suiderstem min of meer terselfdertyd in Kaapstad getref.)

Ons Vaderland word Die Vaderland

Die vooraansig van Die Vaderland se gebou by Pleinstraat 3, Johannesburg, ná sinkplate voor die vensters aangebring is vir beskerming in geval van nog 'n aanval soos dié op die aand van 1 Februarie 1941.

Nadat Bloedstraat 190 tien jaar lank as Ons Vaderland se tuiste gedien het, verhuis die koerant in Oktober 1925 na 'n gehuurde gebou by Pretoriusstraat 361. In 1928 is 'n vertrek aangebou waarin 'n rotasiepers opgerig is met die oog op die uitgee van 'n dagblad. Die perseel het as kantoor gedien totdat die Afrikaanse Pers Beperk die Noordelike Drukpers Maatskappy oorgeneem en Die Vaderland verskyn het. Toe het die redaksie na 'n gehuurde kantoor in Van der Waltstraat verhuis. In 1934 het die administrasiepersoneel teruggeskuif na die hoofgebou en 'n woonhuis oorkant die straat gehuur wat die redaksie toe betrek het. In hierdie gebou het Gustav Preller tot 1936 gearbei.

Met die naderende verkiesing van 1929 het die direksie en redaksie van Ons Vaderland die belangstelling van Nasionale politici uitgebuit om nuwe lewe aan die idee van 'n dagblad te gee. Omdat geld die grootste stremmende faktor was, het Ons Vaderland gehoop hulp sou uit Kaapstad kom tydens die laaste sitting van die Unie-Volksraad voor die verkiesing. Eens op 'n dag kom daar 'n telegram aan van dr. Van Broekhuizen: "Begin Maandag, 15 September, met die dagblad!" Sonder enige bykomende geld, maar met 'n voortreflike Duitse rotasiepers verskyn die koerant die daaropvolgende 18 maande as oggendblad. Dit was die eerste koerant wat van 'n draadlose nuusdiens gebruik gemaak het en ook die eerste wat, volgens 'n besluit van dr. Preller se tegniese redakteur, Jurie van As, die vernaamste nuus pleks van advertensies op die voorblad geplaas het.

Die Vaderland neem in September 1930 as halfweeklikse blad by Ons Vaderland oor omdat die koste van 'n dagblad bokant die vuurmaakplek van sy oprigters was. In Desember 1931 kom die stigteraandeelhouers onder voorsitterskap van dr. Van Broekhuizen byeen en tot ontsteltenis van prok. Beyers, self 'n stigteraandeelhouer, besluit hulle om die Noordelike Drukpersmaatskappy te likwideer. Ondanks die tussenkoms van twee Nasionale ministers, onder wie dr. D.F. Malan, eerste redakteur van Die Burger, kon die Nasionale Pers, wat self swaargekry het weens die Groot Depressie, nie die maatskappy van ondergang red nie. In 1932 is die Noordelike Drukpers Maatskappy vervang deur die Afrikaanse Pers Beperk en is die naam ook verander. Die stigters van die nuwe maatskappy was genl. J.B.M. Hertzog, sen. W.J.C. Brebner, N.C. Havenga, P.G.W. Grobler, adv. E.G. Jansen en genl. Christoffel Kemp. Die maatskappy is op 17 Desember 1931 gestig maar tree eers in Maart 1932 as sodanig in werking. Sy strewe was "om die belange van die Afrikanerdom te dien" en "om die werk van generaal Hertzog vir die Afrikaanssprekende Suid-Afrikaner voort te sit tot in lengte van dae". Die maatskappy se eerste hoofbestuurder was Fasie de Wet.

Dr. Preller is opgevolg deur Wollie van Heerden. Hy het in 1947 hoofredakteur van die Sondagkoerant Dagbreek geword en, na die eenwording van Dagbreekpers Beperk en die Afrikaanse Pers Beperk om die Afrikaanse Pers (1962) Beperk te vorm, hoofredakteur van die pers se publikasies. W.H. Wilcocks het mettertyd Van Heerden se assistent geword en in 1946 hoofredakteur van Die Vaderland. 'n Vroeë medewerker van Die Vaderland was die Afrikaanse skrywer Eugène Marais. Hy was van die eerste dag dat die redaksie na Pretoriusstraat 361 verhuis het by die koerant betrokke. Van 1932 af was hy letterkundige medewerker tot kort voor sy dood op 29 Maart 1936.

Toe die koerant in 1929 halfweekliks begin verskyn, is 2 000 eksemplare van Pretoria na Johannesburg gekarwei met 'n tweedehandse paneelwa. In die begin het die meeste onverkoop teruggekom. Nietemin lyf 'n nuwe maatskappy, Die Afrikaanse Pers Beperk, die vorige Afrikaanse Pers op 9 Januarie 1935 in en die volgende jaar verskuif die maatskappy na Pleinstraat 3, Johannesburg, om van 2 Julie 1936 daar as middagblad te verskyn. Fasie de Wet het kort nadat hy die bestuurderskap van die koerant oorgeneem het, oortuig geraak dat die Rand se groot sametrekking van Afrikaanssprekendes, sy sakeondernemings en bedrywige Afrikaanse verenigingslewe meer lewensvatbaarheid vir 'n Afrikaanse koerant sou inhou as Pretoria.

Pretoria was destyds, hoewel die uitvoerende hoofstad, 'n klein stadjie met 'n beperkte aantal Hollands-Afrikaanse lesers. In 1915 was die blanke bevolking van die stad sowat 40 000, waarvan 'n aansienlike deel Engelssprekend was. Toe Ons Vaderland se beherende maatskappy in 1931 gelikwideer is, was die blanke bevolking 64 000. In die daaropvolgende vyf jaar, toe Die Vaderland Johannesburg toe verskuif het, het dit met 15 000 toegeneem tot 79 000. Toe reeds was Johannesburg se blanke bevolking 261 000 en die Kaapse Skiereiland s'n 183 000.

Die Vaderland betree 'n nuwe tydvak toe Wollie van Heerden in 1936 redakteur word. Toe hy in 1932 assistentredakteur word, was die intekenare-tal 2 900 met amper geen straatverkope nie. Toe hy redakteur word was die halfweeklikse blad se totale verkope sowat 8 000. Toe hy in 1946 bedank om redakteur van Dagbreek en Sondagnuus (waar hy tot 1962 sou bly) te word, was die sirkulasie van die dagblad 45 000.

Tweede Wêreldoorlog

Die binnekant van Die Vaderland se kantoor ná die aanval op 1 Februarie 1941.

Die Afrikaanse Pers se jaarlikse dinee in Johannesburg teen die einde van die veertigerjare. Die digteres Elisabeth Eybers (nr. 4), dr. en mev. H.F. Verwoerd (5 en 6), adv. J.G. Strijdom (9), mnr. en mev. Ben Schoeman, Marius Jooste (7), Tom Naude en Koos Buitendag is van die bekendes op die foto.

Nic Havenga en genl. J.B.M. Hertzog op 'n skip op pad terug na 'n Statebondskonferensie.

Gedurende die eerste dae van September 1939 het oorlogswolke oor Europa saamgepak sodat vir die tweede keer binne 'n kwarteeu 'n wêreldoorlog uitgebreek het. Baie Suid-Afrikaners en met hulle saam Die Vaderland het vas geglo dat Suid-Afrika neutraal sou bly en nie gedwing sou word om aan die oorlog deel te neem nie. Die hoofleier van die Verenigde Party, wat toe nog aan bewind was, genl. Hertzog, en ook verskeie ander leiers, onder wie genl. Smuts, het die voorafgaande maande herhaaldelik die versekering gegee dat die Unie nie sou deelneem aan enige oorlog nie, tensy sy belange so bedreig word dat die land se bestaan daarvan sou afhang.

Die hoop is egter verydel omdat genl. Smuts sy leier in die party, volgens genl. Hertzog se eie woorde, in die rug gesteek het. Genl. Smuts het verlang dat die Unie aan die oorlog sou deelneem. Dit het dadelik tot 'n skeuring in die kabinet gelei en op die aand van 4 September 1939 het die parlement, in weerwil van 'n kragtige pleidooi van genl. Hertzog, met 'n meerderheid van 80 stemme teen 67 besluit om genl. Smuts sy sin te gee. Daarmee het genl. Hertzog as eerste minister bedank en is die Verenigde Party van bo tot onder geskeur. Die man wat die lotgevalle van die Unie 15 jaar gelei het, eers as leier van die Nasionale Party in die Pakt-regering met die Arbeidersparty en toe as leier van die Verenigde Party, het na sy plaas, Waterval, vertrek. Hoewel hy daarna nog drie jaar lank vierkantig in die politiek sou staan, sou hy nooit weer in die regering van die land terugkeer nie. Hy is op 21 November 1942 in die Algemene Hospitaal in Pretoria oorlede.

'n Advertensie vir Die Vaderland in die 1937-jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring.

Saam met genl. Hertzog het Die Vaderland vanaf daardie noodlottige 4de September in die opposisie getree. Nog voordat die uitslag van die stemming daardie dag in die parlement bekend was en genl. Hertzog sy bedanking by die goewerneur-generaal ingedien het, het op die voorblad van Die Vaderland die volgende hoofartikel verskyn onder die opskrif: "Ons Vertrou Ons Leier:"

"Eindelik is die afgryslikheid daar, in die woord van mnr. Chamberlain. Alles waarvoor ons gewerk het, gehoop het, gebid het, lê verpletter. Die Vaderland bied geen verskoning aan nie vir die hoopvolle toon in sy berigte, vir sy weiering om die ergste te glo, gedurende die afgelope paar noodlottige dae. Ons wou nie oortuig word dat dit sou gebeur nie. Ons het geglo dat die leiers van die wêreld hierdie katastrofe teen alle koste sou afweer. Nou moet ons ook die teenoorgestelde aanvaar. Dit is by ons.

"Die mensdom is soos die slagoffer van 'n roofdier ná die sprong wanneer die bloedlustige muil oor ons oopgaan. Tweemaal in een geslag, in 'n kleine kwarteeu, sal die mensdom die grootste verwoesting moet ervaar wat hom sedert die skepping getref het. Of die Westerse Beskawing dit 'n tweede maal gaan oorleef, bly voorts die vraag. Dit is nie die miljoene wat gister nog gelag en toekomsplanne gebou het en wat oor 'n week of oor drie maande of oor 'n jaar die supreme offer sal gebring het aan 'n verwoestende mensdom nie. Dit is ook nie die £33 000 wat dit gedurende die Wêreldoorlog gekos het en weer sal kos om een soldaat dood te kry nie. As dit al was, sou mens nog altyd kon sê dat daar nog miljoene sal oorbly en dat geld weer verdien en besittinge weer opgebou kan word. Maar dit is die siel van die mens wat nou verder verwoes sal word. Die oorlog kan gewen of verloor word, maar die mens se geloof in die mens kan nie verloor word nie.

"Ontwikkel dinge verder soos nou onvermydelik skyn, dan moet ons ons op die realiteit voorberei. Die wêreld sal dalk nooit weer word wat hy was nie, nóg vir die mensdom as geheel, nóg vir elkeen individueel. Nogtans is alle hoop nog nie uitgewis nie. Solank as wat kanonne en hartstogte nog nie in hulle volle vernietigende geweld losgebars het nie, kan daar nog 'n Godgegewe rigting kom. Laat ons glo, want elke warm, na lewe smagtende liggaam wat met staal deurboor sal word, is 'n mens soos ons.

"In die tussentyd is daar Suid-Afrika wat ons aandag vereis. In hierdie donker, wat donkerder word hoe harder 'n mens probeer om daardeur te sien, kan ons ons vaderland se belange die beste dien deur kalm en nugter te bly, deur te waak beide teen die gerug en die opwinding, en om alles te vermy wat die orde kan versteur, kommer gaande kan maak of die vertroue kan ondermyn. Die Vaderland het dikwels ons publiek verseker dat hulle genl. Hertzog in die nag kan vertrou met Suid-Afrika se lot. Sover as wat dit veilig kan wees in 'n mens se hande, is dit veilig in syne.

"Ons besluit met die oproep: Onthou dat groot ervaring en vaderlandsliefde verenig aan die stuur staan. Vertrou ons leier soos u hom altyd vertrou het.

Wollie van Heerden, redakteur van Die Vaderland van 1936 tot 1946.

W.H. Wilcocks, redakteur van Die Vaderland van 1946 tot 1959.

H. Marnitz, redakteur van 1959 tot 1962.

Die Afrikaanse liedjieskrywer Koos du Plessis het sy joernalistiekloopbaan by Die Vaderland begin.

A.M. van Schoor, redakteur van 1962 af.

Saam met Hertzog bedank ook die vyf ou lede van die Nasionale Party in die kabinet: N.C. Havenga, adv. Oswald Pirow, adv. H.A. Fagan, genl. J.C.G. Kemp en A.P.J. Fourie.

Die opkomende dagblad beleef 'n terugslag op die aand van 1 Februarie 1941 toe etlike duisende soldate onder aanvoering van twee offisiere op die koerant se gebou by Pleinstraat 3 toesak en dit in puin lê omdat die blad teen Suid-Afrika se deelname aan die Tweede Wêreldoorlog gekant was en omdat daar sterk gevoelens teen Afrikaners was. Elke ruit is gebreek, die meubels is stukkend geslaan, rekords is uit laaie gepluk en vernietig en op een na al die tikmasjiene verwoes. Die drukkery is in 'n chaos gelaat en die soldate het selfs brand probeer stig. 'n Paar swart mans, wat in die gebou geslaap het, het met ysterstawe stelling ingeneem by die ingang na die vertrek wat die twee groot rolperse gehuisves het, en so gekeer dat die soldate dit kon aanraak. Die polisie het net betyds opgedaag voor hulle oorrompel kon word.

Die Vaderland is die Maandag daarop soos gewoonlik gedruk, met 'n volledige verslag oor die gebeure. Die Afrikaanse Pers Beperk het skadevergoeding geëis en die regering het later £16 000 aan Die Vaderland toegeken.

In 1944 besluit die koerant om hom in kleinformaat aan te bied wat dit aantrekliker en makliker hanteerbaar gemaak het, maar weens groter sakevereistes en 'n ruimer nuusaanbieding keer Die Vaderland in 1958 terug na die gewone groot formaat.

Skeuring

In 1946 ontstaan 'n meningsverskil in die bestuur van die Afrikaanse Pers en tree Wollie van Heerden, Marius Jooste, A.M. van Schoor en Otto Schwellnus uit die diens van die Pers. Kort daarna volg M.E.J. van Rensburg, sakebestuurder. W.A. Wilcocks word in Van Heerden se plek as hoofredakteur van Die Vaderland aangestel. Op 1 Julie 1947 stig die Afrikaanse Pers Beperk Sondagnuus, die Pers se eie Sondagkoerant. Dit het gekom nadat Marius Jooste Dagbreek saam met sy vier gewese kollegas by Afrikaanse Pers Beperk opgerig het. Daar was egter nie destyds ruimte vir twee Afrikaanse Sondagblaaie nie en so nader prof. Wicus du Plessis, voorsitter van Dagbreekpers, vir N.C. Havenga met 'n voorstel om die vyf maande oue koerant te koop vir die bedrag van £10 000 met dien verstande dat Dagbreek voortaan deur die Afrikaans Pers gedruk sou word. Die ooreenkoms is na sowat drie weke ongedaan gemaak omdat die Pers nie die voorwaardes kon nakom nie. Dagbreek se naam is nietemin verander na Dagbreek en Sondagnuus en sou so bly tot die oorname in 1968 deur die Afrikaanse Pers (1962) Beperk van die weekblad Landstem, toe die Sondagblad Dagbreek en Landstem geword het. Dit het die grootste leserstal gehad van enige Afrikaanse koerant tot op daardie tydstip.

Aanloop tot samesmelting met Dagbreekpers

Na N.C. Havenga se dood is sekere hervormings in die beheer van die Pers aangebring waarmee die redakteur, Wilcocks, nie tevrede was nie. Hy ontruim die redakteurstoel van Die Vaderland op 31 Maart 1959 ná 'n tydperk van 13 jaar. In sy plek word sy regterhand, H.P. Marnitz, aangestel, wat hoofredakteur sou bly tot 1962. In sy dae waag die Afrikaanse Pers Beperk dit in Oktober 1961 die tweede keer op die terrein van Sondagblaaie. Niks het egter gebeur om 'n tweede Sondagblad in die Noorde van die land te regverdig nie en so hou Sondagblad ook nie lank kop bo water nie. Dit het die maatskappy egter 'n enorme bedrag geld gekos en die onderneming seergemaak.

In dié omstandighede reik die Afrikaanse Pers Beperk uit na Dagbreekpers om 'n nuwe, kragtige persmaatskappy te stig wat 'n einde aan die wedywering om die Afrikaanse lesersmark in Transvaal kon bring. Met dr. H.F. Verwoerd voorsitter van Dagbreek se direksie en Marius Jooste as besturende direkteur willig die maatskappy dadelik in om met die Afrikaanse Pers saam te werk. Op 1 Julie 1962 gaan die Afrikaanse Pers Beperk op in Dagbreekpers om saam die nuwe maatskappy die Afrikaanse Pers (1962) Beperk te vorm. Sondagblad verdwyn onmiddellik om die veld vir Dagbreek oop te laat.

Persstryd

Die Vaderland se sirkulasiesyfer het gestadig groei van amper 48 000 in 1959 tot 54 000 in 1962 en 56 000 in 1967. Op 16 September 1974 tree Naspers met die eerste uitgawe van Beeld toe tot die Afrikaanse koerantmark in Transvaal. Die redaksie van die nuwe toetreder het gehoop op verkope van 100 000 per dag, maar teen Februarie 1975 het dit gedaal tot 21 568, die laagste maandsyfer in sy bestaan. Op 29 April 1975 is 102 402 koerante verkoop danksy die nuus oor die Foxstraatbeleg, maar die gemiddeld vir die ses maande Julie tot Desember 1975 (42 774) was steeds amper 20 000 minder as sy vernaamste mededinger, Die Transvaler, se 61 641. Saam het die twee Afrikaanse oggendkoerante in Johannesburg die eens byna ondenkbare bereik deur met 'n gesamentlike sirkulasiesyfer van 104 000 net 27 000 minder as Johannesburg se Engelse oggenkoerant, die Rand Daily Mail, te verkoop.

Die stryd om lesers tussen Beeld en Die Transvaler het daartoe gelei dat Perskor se bestuur fiktiewe syfers vir hulle drie Johannesburgse dagblaaie, Die Vaderland, Die Transvaler en The Citizen, geskep het. Die geknoei het in 1976 begin toe Beeld die eerste keer meer as 50 000 koerante oor 'n sesmaandetydperk verkoop het. Die hoogtepunt van die fiktiewe syfers was toe Die Transvaler op 1 Augustus 1980 op sy voorblad spog dat hy toe die grootste Afrikaanse dagblad in Suid-Afrika was met 'n sirkulasiesyfer vir die ses maande van Januarie tot Junie daardie jaar van 75 287. Beeld se werklike syfer was toe 64 901. Minder as twee maande later kom 'n Perskoramptenaar in die geheim met die bedrog vorendag. Die Sirkulasie-Ouditburo (later Audit Bureau of Circulation – ABC) het die saak ondersoek en op 22 September 1980 bekendgemaak dat die jongste sesmaandesyfer vir Die Transvaler 21 306 hoër as die werklike was en Die Vaderland s'n 9 367. The Citizen s'n is met 6 999 verhoog. By verdere ondersoek blyk dit dat die werklike en fiktiewe verkoopsyfers selfs meer verskil het:

• Die Transvaler: 49 525 (75 287), verskil = 25 762;
• Die Vaderland: 48 594 (60 564), verskil = 11 970;
• The Citizen: 45 000 (54 266), verskil = 9 226.

Die drie koerante se ABC-lidmaatskap is opgeskort en Beeld kon onmiddellik sy advertensietariewe opstoot omdat dit toe in werklikheid die grootste Afrikaanse koerant in die Transvaal was. P.J. Cillié, voorsitter van Naspers, het 'n informele gesprek met Ben Schoeman, voorsitter van Dagbreektrust wat Perskor beheer het, versoek. Dit is gehou op 1 Desember 1980 in Pretoria. Cillié wou skadevergoeding hê vir Beeld se verlies aan advertensie-inkomste, maar Schoeman het 'n samesmelting tussen die twee persgroepe voorgestel. Cillié was hierteen gekant en gesê die Nasionale Pers het 'n afkeer in so 'n monopolivorming. Perskor wou nie kopgee oor vergoeding nie. D.P. de Villiers van Naspers het in Januarie 1981 'n markverdeling in die Transvaal voorgestel met Naspers in die oggendmark en Perskor in die middagmark omdat die oggendmark vir laasgenoemde volgens hom nog nooit lonend wat nie, maar die middagmark wel. Naspers het later bereken sy verlies vanweë die fiktiewe syfers was R13,7 miljoen. Omdat Perskor skuld ontken het, het Naspers besluit om 'n eis in te stel.

Marius Jooste het tot sy dood in Oktober 1982 vasgeskop teen die gedagte van 'n markverdeling, maar was wel ten gunste van amalgamering van die twee persgroepe. In November 1982 voer die nuwe voorsitter van Perskor, Willem van Heerden, en twee lede van die Dagbreektrust-direksie gesprek met Cillié en De Villiers. Die Naspers-amptenare verwerp 'n Perskor-voorstel vir 'n oorkoepelende maatskappy om die twee oggendblaaie in Johannesburg oor te neem. Die teenwoordiges besluit nie op 'n markverdeling nie, maar tog dat adviseurs aan albei kant die geldwaarde van Perskor se onttrekking aan die oggendmark moet bereken. Uiteindelik besluit Perskor om Die Transvaler van die oggendmark te laat verdwyn as Naspers sy eis om skadevergoeding terugtrek en R5 miljoen vir die ontruiming van die oggendmark betaal. Naspers was oortuig daarvan dat Beeld Die Transvaler mettertyd heeltemal sou kon onderkry, maar die direksie was bang "die eventuele aftakeling van Die Transvaler as oggendblad kon groot bitterheid gewek het by 'n belangrike deel van die Transvaalse lesende publiek waarop Beeld aangewese was. Dit kon nadelige gevolge ook op politieke gebied gehad het", aangesien albei koerante die Nasionale Party goedgesind was en op die party se ondersteuners vir lesers staatgemaak het.

Dirk Richard, redakteur van 1972 tot 1979.

Die Vaderland-Gedenkalbum wat die koerant se mondigwording in 1957 gedenk het.

Markverdeling

Vanaf die tweede week in Februarie 1983 het Die Transvaler as middagblad na Pretoria geskuif waar Perskor se oggendkoerant, Oggendblad (wat van Julie tot Desember 1981 slegs 5 828 koerante op weeksdae kon verkoop), en sy middagkoerant, Hoofstad (wat in dieselfde tydperk 13 628 koerante op weeksdae verkoop het, vergeleke met die Engelstalige Pretoria News se 24 876 op weeksdae), by Die Transvaler ingelyf is. Dit het Beeld as enigste Afrikaanse oggendkoerant in Johannesburg gelaat, hoewel dit ook in Pretoria en elders in Transvaal versprei is, en Die Vaderland as Johannesburg se Afrikaanse middagkoerant. Nadat Die Transvaler en Die Vaderland tot die ABC hertoegelaat is, was hulle weeksdagverkoopsyfer vir die tydperk Julie tot Desember 1981 onderskeidelik 44 109 en 40 998, vergeleke met Beeld se 67 963. Die Rand Daily Mail het in daardie tydperk teruggesak tot 106 759, 5 000 minder as die toe nog twee Afrikaanse oggendkoerante, maar Beeld sou eers in 1988 oor 'n volle jaar op sy eie 'n sirkulasie van meer as 100 000 kon handhaaf.

Op 10 Februarie 1983 skryf Die Vaderland die markverdeling was onvermydelik. "Dit was 'n rasionele en logiese stap en dit is gedoen in die breë belang van Transvaalse Afrikaners." Net meer as vyf jaar later kom verdere rasionalisering toe Die Vaderland in Oktober 1988 ná 52 jaar ophou bestaan en met Die Transvaler verenig word. Dié koerant verdwyn vyf jaar later ook. Al kon Beeld lank 'n sirkulasie van meer as 100 000 handhaaf, kon die koerant nooit hoegenaamd na aan die gesamentlike sirkulasie van die destydse vyf Afrikaanse dagblaaie in Transvaal van meer as 170 000 kom nie.

Harald Pakendorf was die voorlaaste redakteur van Die Vaderland van 1979 tot 1986 toe hy moes bedank oor sy verligte opvattings oor die Suid-Afrikaanse politiek.

Sirkulasie

Tydens die eerste helfte van 1959 het Die Vaderland se geouditeerde sirkulasie op 47 571 gestaan. In 1962 was dit die grootste Afrikaanse dagblad in die land met 'n sirkulasie van 54 000 en teen 1967 was dit steeds die grootste met 56 000. Die Burger was in albei die laaste jare die naasgrootste dagblad met onderskeidelik 47 000 en 52 000. Ondanks Die Vaderland se groei, was die Rand Daily Mail (108 000) in 1967 steeds sowat twee keer groter en The Star (164 000) drie keer. In 1981 het Die Vaderland se sirkulasie teruggesak tot 40 000, in die tweede helfte van 1986 tot 32 817 en in 1988 is die koerant ingelyf by Die Transvaler, wat in 1993 ophou bestaan het.

Bronne

• Erasmus, L.J. 1969. 'n Volk staan op uit sy as: Verhaal van Die Afrikaanse Pers (1962) Beperk. Johannesburg: Afrikaanse Pers Beperk.
• Visser, Rud. P. (samesteller). 1957. Die Vaderland-Gedenkalbum. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.
• "Nismark vir die Afrikaanse koerant in 'n meertalige samelewing".^{[dooie skakel]}
• Die Afrikaanse pers in die jare dertig Geargiveer 4 Maart 2016 op Wayback Machine

Eksterne skakels

• Wim van der Berg, rugbyskrywer Geargiveer 11 Januarie 2012 op Wayback Machine
• Wim van der Berg, rugbyskrywer Geargiveer 2 Januarie 2011 op Wayback Machine
• Koos du Plessis, verslaggewer
• Chris Louw, verslaggewer
• Chris Louw, nuusredakteur
• Harald Pakendorf Geargiveer 12 Julie 2011 op Wayback Machine
• Jac de Vries, politieke medewerker^{[dooie skakel]}
• Lys hofsake teen Die Vaderland
• Beeld berig oor Dirk Richard se dood
• Paul C. Venter, verslaggewer Geargiveer 27 Desember 2010 op Wayback Machine
• Chris Barnard, verslaggewer
• Chris Barnard, verslaggewer
• Chris Barnard, outobiografie Geargiveer 18 Januarie 2012 op Wayback Machine
• Martie-Retief-Meiring, verslaggewer Geargiveer 27 November 2010 op Wayback Machine