Dagbreek (Sondagkoerant)

Dagbreek (van kort ná sy ontstaan Dagbreek en Sondagnuus en van 1968 tot en met sy samesmelting met Die Beeld om op 29 November 1970 Rapport te vorm, Dagbreek en Landstem) was 'n Sondagkoerant wat in 1947 in Johannesburg ontstaan het as die tweede Afrikaanse Sondagkoerant. (Sondagnuus was die eerste, maar is kort ná sy oprigting by Dagbreek ingelyf.)

Die heel laaste uitgawe van Dagbreek, Sondag 22 November 1970.

Voorspel

Prof. Wicus du Plessis, eerste voorsitter van die direksie van Dagbreekpers Beperk.

Adv. J.G. Strijdom, tweede voorsitter van die direksie van Dagbreekpers Beperk, tot 1958.

Wollie van Heerden, redakteur van Die Vaderland van 1936 tot 1946 en in 1947 eerste hoofredakteur van Dagbreek.

Ben Schoeman het hom saam met ander Nasionale ministers beywer vir die verkryging van Dagbreek.

M.E.J. van Rensburg.

Kort ná die einde van die Tweede Wêreldoorlog in 1945 het 'n onopgesmukte koerantjie, Die Werksman se Weekblad, in Johannesburg die lig gesien onder leiding van die Volksraadslid M.J. van den Berg, bygestaan deur V. Michaelson (ander bron: Michelson) en enkele andere. Sy doelwit was om die politieke beleid van die destydse Arbeidersparty uit te dra. In 1946 neem die mynmaatskappy Strathmore Investments, met kol. Jack Scott, kol. J.C. McIntyre en adv. C.W. Roper aan die stuur, die koerantjie oor. Die nuwe eienaars het die naam verkort tot Die Weekblad en die verskyningsdag na Sondag verander. Hulle wou samewerking in die burgerlike lewe tussen Afrikaans- en Engelssprekendes bevorder soos dit tydens die oorlog op die slagveld bestaan het. Met die myngroep se oorname het hulle ook 'n ou en sukkelende drukkery bekend as T.W. Hayne Ltd., suid van die spoorlyn in Doornfontein, aangekoop en 'n ewe mankolieke pers. Hieruit sou die samesnoering van kragte voortspruit vir die stigting van die begeerde Sondagkoerant voortspruit. Mick van Rensburg, 'n kollega uit hulle Afrikaanse Pers-dae, was sakebestuurder van Die Weekblad en bestuurder van die Scotia Press, 'n filiaal van Strathmore-myngroep.

Kort daarna knoop die myngroep, deur middel van Scotia Press, onderhandelinge aan met twee Afrikaanse koerantmanne, Marius Jooste en Wollie van Heerden, vroeër redakteur van Die Vaderland. Dit was kort na 'n ernstige meningsverskil in die bestuur van die Afrikaanse Pers toe Van Heerden, Jooste, A.M. van Schoor en Otto Schwellnus uit die diens van die Pers getree het. Kort daarna volg M.E.J. van Rensburg, sakebestuurder. Die eienaars van Die Weekblad het ook die hulp ingekry van bekendes soos prof. L.J. (Wicus) du Plessis van Potchefstroom, dr. P.J. Meyer, dr. Hans van Rensburg en dr. Phil Bothma.

Dagbreekpers Beperk gestig

Dié onderhandelings lei vroeg in 1947 tot die oprigting van Dagbreekpers Beperk en die besluit om 'n Sondagkoerant met die naam Dagbreek, waarby Die Weekblad ingelyf sou word, die lig te laat sien. Dit was die verwesenliking van die droom van Schwellnus en Van Heerden nadat hulle in 1946 by die Afrikaanse Pers bedank het, want hulle het die behoefte aan 'n Afrikaanse Sondagkoerant sterk aangevoel. Destyds het 'n groot aantal Afrikaanssprekendes gereeld die Engelse Sondagkoerante in Johannesburg gelees. Daarom het die twee dit op hulle geneem "om kapitaalkragtige individue en instansies te nader vir steun aan so 'n projek". Dit was egter makliker gesê as gedaan. In Fleur, Tydskrifbylaag tot Dagbreek van 30 Junie 1957, skryf Van Heerden: "[Dit is moeilik] om my voor te stel dat ek en Otto Schwellnus elf jaar gelede vrugteloos in en om Johannesburg rondgestap en rondgery het om £30 000 te probeer bymekaar kry om 'n Afrikaanse Sondagblad te begin!" Van Heerden aanvaar toe 'n pos by die SAUK terwyl sy lewenslange vriend Schwellnus by 'n landboublad in die Kaap gaan werk het. Jooste en Van Schoor, wat vroeër saam aan die Afrikaanse Pers se vrouetydskrif Rooi Rose verbonde was, het intussen saam die tydskrif Fleur begin met kapitaal wat Jooste van 'n meubelhandelaar verkry het.

Omstreeks dieselfde tyd (1947) was prof. Wicus du Plessis, voorsitter van die direksie van Kopersbond in Johannesburg, baie nou verbind met Perskor, 'n perskorporasie gestig deur die Ossewabrandwag en wat nie verwar moet word met Perskor, wat in 1971 ontstaan het uit die samesmelting van die Afrikaanse Pers (1961) Beperk en Voortrekkerpers nie. Du Plessis was eers direkteur en later voorsitter van Perskor se direksie. Perskor het Pro Ecclesia-Drukkery op Stellenbosch, wat die landboublad Die Landman uitgegee het, en 'n boekhandel in Johannesburg, genaamd L en S Boek- en Kunssentrum, besit. Daarbenewens was daar die Oranje-Drukkery op Bethlehem (Trans-Oranje-Drukpers, volgens 'n ander bron), asook 'n drukkery op die destydse Pietersburg, uitgewer van Die Noordelike Stem. Al die drukkerye het gesukkel om kop bo water te hou.

Onder inspirasie van dr. P.J. Meyer, bestuurder van L en S Boek- en Kunssentrum, is 'n nuwe persorganisasie geskep met die benaming Onafhanklike Pers van Suid-Afrika Beperk. Perskor is kort daarna in dié maatskappy opgeneem en ook van hiervan word prof. Du Plessis voorsitter. Hy en dr. Meyer was albei kennisse van Jooste en toe hy tydens samesprekinge gevra is of hy kans sien om die Onafhanklike Pers oor te neem, het hy ingestem, waarskynlik omdat hy gehoop het dat 'n Sondagkoerant van formaat mettertyd daaruit sou kon voortspruit. Terwyl Jooste dan sy aandag aan die uitgewerye onder sy vlerke gewy het, het prof. Du Plessis op sy versoek met kol. Jack Scott geskakel "met die versoek dat sy Strathmore-myngroep iets sou doen vir die Afrikanersaak". Na 'n tyd het Scott se vennoot, kol. J.C. McIntyre, Du Plessis laat weet dat die groep aan die versoek sou voldoen.

Die Strathmore-myngroep was bereid om 'n nuwe maatskappy, Dagbreekpers Beperk, te stig in samewerking met Du Plessis en Jooste se instansies. Aanvanklik sou dit 'n heeltemal onafhanklike blad, Dagbreek, uitgee "as besonderse hartsbegeerte van prof. Du Plessis én mnr. Jim McIntyre wat hom deur die jare heen 'n onverbeterlike idealis betoon het met opsig tot die hartlike samewerking tussen die Engels- en Afrikaanssprekende Afrikaner in Suid-Afrika". Die Strathmore-verteenwoordigers en die Du Plessis-Jooste-mense sou gelyke verteenwoordiging in die maatskappy se direksie hê. Die Onafhanklike Pers se bates was egter onvoldoende teenoor Strathmore se bydrae en daarom werf Jooste ondersteuning by wyse van onderskrywings voorsien deur prof. Du Plessis se Kopersbond, Anton Rupert se Rembrandt en dr. Phil Bothma se President-Finansieringsmaatskappy. Bothma het selfs gehelp om Onafhanklike Pers se skuld uit te wis.

So ontstaan Dagbreekpers Beperk met vyf Strathmore-verteenwoordigers in die direksie en Du Plessis, Jooste, Rupert, regter J.W. de Vries en mnr. R.L. Barry aan die Afrikaanse kant. Du Plessis was die voorsitter en Jooste die besturende direkteur. Jooste het Wollie van Heerden as hoofredakteur vir die nuwe Sondagskoerant gekry. Jooste se vennoot in Fleur, A.M. van Schoor, het sy aandeel daarin aan die nuwe maatskappy verkoop en ná enige maande by Dagbreek koers gekry na die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie, waar hy hoof van die nuusafdeling geword het.

Moeilike geboorte

Alles is in gereedheid gebring sodat die eerste uitgawe van Dagbreek op 22 Junie 1947 die lig kon sien. Die dag vantevore om agtuur was die redaksie en bestuur almal op kantoor. Die redaksie is gedurende die week gehuisves in die P.F.A.C.-gebou in De Villiersstraat, maar Saterdagmiddae sou hulle oorskruif na die bejaarde drukkerygebou, waar hulle gesete sou wees op 'n timerasie in die dak van die enkelverdiepinggebou. Vandaar het hulle omstreeks negeuur die laaste stukkies kopie ingehandig nadat hulle sowat 13 uur lank nie gewas of geëet het nie. 'n Redaksielid van destyds het die eerste uitgawe, wat toe nie verskyn het nie, agterna as 'n "misbaksel" beskryf.

Teen die volgende oggend sonop het die hele redaksie gebid dat enigiets tog net moet verskyn, selfs net 'n paar eksemplare sodat die nuwe koerant darem "nominaal" sou verskyn. Die tegniese personeel het egter nie een genoeg ervaring van koerantpublikasie gehad nie en toe die eerste busse van die CNA, wat die verspreiding sou behartig, al moes vertrek, het van 'n groot aantal van die vorms nog net die rame op die steen gelê, met setsel oor die hele drukkery versprei sonder dat enigeen geweet het waar wat hoort.

Eers teen middernag daardie Sondag was die boel min of meer uitgesorteer en die laaste vorm vasgedraai. Hulle was te laat vir al die verspreidingspunte behalwe Johannesburg se middestad, maar sou darem 'n paar eksemplare gedruk kon kry. Die ou rolpers het gekraak, gekreun en gerammel, maar verseg om so te druk en te vou dat iets met die resultaat gedoen kon word. 'n Paar van die jonger personeellede het openlik begin huil. Toe die son die Maandagmôre opkom het Dirk Richard, latere redakteur, aangekondig hy loop. Marius Jooste en Du Plessis het tot halfnege gebly, maar toe hulle loop, het hulle "albei geweet Dagbreek sou nie misluk nie", het Du Plessis later vertel. Die week daarna het Voortrekkerpers die redaksie te hulp gekom en Dagbreek gedruk.

Voorsprong met verspreiding

Die voorblad van Dagbreek en Sondagnuus van 22 Oktober 1961.

Joel Mervis, destyds subredakteur by die Rand Daily Mail, skryf in "The Fourth Estate" dat die nuwe Afrikaanse Sondagkoerant in die begin nie as 'n ernstige mededinger beskou is nie en klaarblyklik lank sou vat om by die Sunday Times in te haal. E.B. Dawson is in 1947 bevorder tot algemene bestuurder van die maatskappy wat die Rand Daily Mail, Sunday Times en Sunday Express uitgegee het. Mervis sê Dawson was vanweë opleiding en ervaring nie juis goed toegerus vir die nuwe pos nie. Só het hy die vestiging van Dagbreek aansienlik makliker gemaak as wat andersins die geval sou wees. Danksy sy wye verspreiding het die Sunday Times, in samewerking met die CNA, deur die jare 'n groot vloot vragmotors opgebou wat die koerant na al die uithoeke van die destydse Transvaal gebring het. Die Sunday Times het alleengebruik van die vragmotors geniet, hoewel die Sunday Express, as susterkoerant en met slegs 'n klein plattelandse verspreiding, toegelaat is om die vloot te deel. Onder gewone omstandighede sou dit jare geduur het voordat Dagbreek 'n soortgelyke vloot en netwerk kon opbou.

'n Vindingryke bestuurder by Dagbreek het egter aan Dawson voorgestel dat die nuwe koerant die vervoerkoste sou help betaal as hy ook van die vragmotors gebruik kon maak. Dawson het gehou van die kostebesparingsmaatreël en die voorstel aanvaar. Op die lange duur het dit egter onmeetbare skade berokken aan die Sunday Times se leserskap op die platteland. Teen geringe koste kon Dagbreek die mark binnedring en toegang kry tot elke dorp op die roete wat die Sunday Times oor veertig jaar gevestig het. Dagbreek het aanvanklik net 'n paar eksemplare saamgestuur vir elke verspreidingspunt langs die pad en so dit oraloor bekendgestel. Binne maande, selfs weke, kon die Afrikaanse koerant se bestuur dan sien hoe groot die aanvraag was en die eksemplare dienooreenkomstig aanpas. Mervis glo Dawson het die koerant gehelp om binne maande 'n verspreiding te behaal wat hy dalk selfs oor baie jare nie sou kon regkry nie. Hy beskryf Dagbreek se opgang as "fenomenaal".

Eie drukkery danksy brand

Omdat daar in die jare na die Tweede Wêreldoorlog 'n wêreldwye papierskaarste was, is Marius Jooste Amerika toe om self met die grootste papiervoorsieners te onderhandel. Met 'n toesegging van 200 ton papier het hy teruggekom Suid-Afrika toe. Hy het selfs nog meer papier gekry by die Voortrekkerpers, wat buitengewoon goed voorsien was daarvan. Ná ongeveer nege maande van Dagbreekpers Beperk se bestaan, het 'n brand sy drukkery, T.W. Hayne Limited, in een van die grootste brande in Johannesburg van daardie jare in puin gelê. Net sowat 'n week voor die brand het Jooste, as besturende direkteur, en algemene bestuurder Van Rensburg besluit om die versekering van sowat £30 000 sowat viervoudig te verhoog. Daar was nog geen geskrewe ooreenkoms toe die drukkery afbrand nie, maar die versekeringsmaatskappy het nietemin die volle nuwe bedrag uitbetaal.

'n Nuwe perseel is in Doornfontein, dié keer noord van die spoor, gekoop waar 'n bestaande gebou opgeknap is en voorsien is van alles wat nodig was vir algemene handelsdrukwerk en die druk van 'n koerant. Kort nadat die drukkery weer in bedryf was, het ou klante teruggekeer en kon Dagbreek ook op sy eie pers gedruk word.

Dagbreek kom onder die Nasionale Party se invloed

Dr. Hendrik Verwoerd het hom daarvoor beywer om die koerant onder die Nasionale Party se beheer te bring.

Bedenkings het mettertyd aan albei kante van die Afrikaans-Engelse taalgrens ontstaan oor die samewerking in Dagbreekpers van albei groepe. In 1953 verkry Jooste dus by Scott 'n opsie vir al die aandele wat die "Engelse kant" in die koerant besit het. Om die nodige kapitaal hiervoor te verkry, sou 'n vasberade veldtog verg en daarom nader Jooste vir adv. J.G. Strijdom, toe leier van die Nasionale Party in Transvaal, aan wie hy sy opsie oormaak. Van toe af sou Dagbreek die Nasionale Party sterk steun. Die destydse N.P.-sekretaris, Jack Steyl, vertel in "'n Volk staan op uit sy as", hoe die party hom beywer het om Dagbreek onder sy beheer te kry: "Toe dit duidelik geword het dat die verkryging van Dagbreek vir die Nasionale saak binne bereik gekom het, het niemand minder nie as adv. Strijdom en dr. Verwoerd saam met ministers Ben Schoeman, Jan de Klerk en ek self ingespring om die Nasionaliste van Transvaal te organiseer om tot die daad oor te gaan. Dit was 'n geloofsdaad: £100 000 was nodig om die gedeelte van die aandele wat behoort het aan die destydse Scottgroep oor te neem.

"Groepies Nasionaliste is dwarsdeur Transvaal byeengebring en toegespreek. Afdelingsbesture van die party het hand bygesit. Geld was nie volop nie, maar die leier het gepraat, die lojaliteit en die geloof was daar. 'n Dag voordat die aanbod sou verval, is nie alleen die volle bedrag gevind nie maar was daar volgens min. Jan de Klerk, 'n aardige som oor wat nuttig as bedryfskapitaal aangewend kon word."

Hierdeur word Strijdom voorsitter van die maatskappy. Prof. Wicus du Plessis het egter direksielid gebly tot en met sy uittrede in die vroeë jare sestig. Strijdom se weduwee skryf in die 21ste verjaardaguitgawe: "Die band tussen wyle adv. Strijdom en Dagbreek was besonder nou en intiem. In sy gesprekke met my het hy altyd met liefde van sy koerant gepraat. Vir hom was dit noodsaaklik dat die band tussen koerant en partyleier altyd behoue moes bly, nie om selfsugtige redes nie, maar in belang van ons Afrikanersaak." Strijdom is met sy skielike heengaan op 24 Augustus 1958 as voorsitter van Dagbreektrust opgevolg deur sy opvolger eweneens as eerste minister, dr. H.F. Verwoerd.

Vroeë mededinger

'n Voorblad van Dagbreek en Sondagnuus, twee jaar nadat die twee Sondagkoerante saamgesmelt het.

Op 1 Julie 1947 stig die Afrikaanse Pers Beperk Sondagnuus, die Pers se eie Sondagkoerant. Daar was egter nie destyds ruimte vir twee Afrikaanse Sondagblaaie nie en so nader prof. Wicus du Plessis, voorsitter van Dagbreekpers, vir N.C. Havenga met 'n voorstel om die vyf maande oue koerant te koop vir die bedrag van £10 000 met dien verstande dat Dagbreek voortaan deur die Afrikaans Pers gedruk sou word. Die ooreenkoms is na sowat drie weke ongedaan gemaak omdat die Pers nie die voorwaardes kon nakom nie. Dagbreek se naam is nietemin verander na Dagbreek en Sondagnuus en sou so bly tot die oorname in 1968 deur die Afrikaanse Pers (1962) Beperk van die weekblad Landstem, toe die Sondagblad Dagbreek en Landstem geword het. Dit het die grootste leserstal gehad van enige Afrikaanse koerant tot op daardie tydstip.

Eerste minister keer mededinging

Die destydse Engelstalige Sondagkoerant in Johannesburg die Sunday Express publiseer op 15 Oktober 1957 'n berig wat die begin van 'n reeks onthullings was wat tot in daardie stadium selde in Suid-Afrika gesien is. Die koerant het te hore gekom dat die indertydse eerste minister, adv. J.G. Strijdom, voorsitter van Dagbreekpers Beperk, die minister van onderwys en voorsitter van die Afrikaanse Pers, J.H. Viljoen, gedwing het omstand te doen van sy plan om 'n nuwe Afrikaanse Sondagkoerant in Johannesburg te vestig. Die koerant, wat as Sondagstem bekend sou staan, sou 'n regstreekse mededinger wees vir Strijdom se maatskappy se Dagbreek. Voorbereidings vir die koerant was reeds ver gevorder, toetslopies is opgemaak en reëlings met Sapa getref. Personeelaanstellings was so te sê afgehandel. Die CNA het selfs reeds onderneem om die koerant te versprei.

Maar kort voor die eerste verskyning van Sondagstem ontbied Strijdom vir Viljoen na sy kantoor waar nog ses kabinetslede hom ook inwag. Strijdom het Viljoen gewaarsku as hy sou voortgaan met die beplande Sondagkoerant, sou hy nasionalisme ondermyn en sou Dagbreekpers Beperk 'n dagblad as mededinger vir Die Vaderland, die Afrikaanse Pers se vlagskipkoerant, uitbring. Uit 'n sakeoogpunt kon Viljoen maklik vir Strijdom die stryd aangesê het, maar vanweë sy ondergeskikte rol in die kabinet, moes hy die aftog blaas.

Fenomenale groei

Dagbreek het vinnig vooruitgegaan en binne 10 jaar skuldbriewe van £140 000 afgelos en reserwefondse opgebou wat die maatskappy se nominale kapitaal van £125 000 oortref het. Teen 1955 het die maatskappy 15 koerante en tydskrifte gedruk, sy eie sowel as ander uitgewers s'n, met 'n totale oplaag van amper drie miljoen. Reeds in 1953 kon die maatskappy sy eerste dividend van 6% uitbetaal en dit geleidelik verhoog tot 22,5% in 1968. Ook het Dagbreekpers Beperk al hoe meer handelsake beheer wat elkeen gespesialiseer het in die een of ander faset van die nuusblad- en uitgewersaak. Algaande is die handelsdrukkery, Hayne & Gibson, toegerus met die modernste en beste meganiese hulpmiddels om uiteindelik te kon ontwikkel tot die grootste onderneming van sy soort in Suid-Afrika. Dr. Verwoerd het die blad beskou "as 'n kragtige draer van die gesonde Nasionale gedagte in die Noorde wat dit wel kon word sedert dit die eiendom van Afrikaanssprekendes geword het", daarom het hy van sy kant die moontlike gedoen om Dagbreekpers se bestaan en krag as 'n saak te verstewig, aldus Jack Steyl.

Samesmelting met die Afrikaanse Pers Beperk

Dirk Richard.

Terwyl die jong Dagbreekpers van krag tot krag gegaan het, het 'n paar terugslae die Afrikaanse Pers Beperk sodanig verswak dat drastiese stappe nodig was om onherstelbare skade aan die maatskappy te keer. Daar was sprake dat 'n ander persgroep bystand kon verleen, maar op aanbeveling van Marius Jooste gryp dr. Verwoerd in en bewerkstellig samesmelting tussen die twee van die drie noordelike persgroepe (Voortrekkerpers sou eers in 1971 volg). Met die stigting van die Afrikaanse Pers (1962) Beperk op 1 Julie 1962 het die grootste Afrikaans persgroep van destyds tot stand gekom. Dagbreektrust het in beheer van die nuwe maatskappy gestaan. Die trust het bestaan het dr. H.F. Verwoerd, min. Ben Schoeman, sen. Jan de Klerk (vader van Willem de Klerk en F.W. de Klerk), dr. Albert Hertzog (seun van genl. J.B.M. Hertzog wat in 1969 die Herstigte Nasionale Party sou stig), mnr. F.H. Odendaal, dr. M.S. Louw, mnre. Marius Jooste, Jim McIntyre, Tjaart van der Walt, dr. Ben Havenga, dr. Jan Steyn, mnre. Charles Hertzog, Wollie van Heerden en Jan Victor. Die Afrikaanse Pers (1962) Beperk het onmiddellik onder Dagbreektrust gestaan. Dr. Ben Havenga was voorsitter van die nuwe maatskappy. Marius Jooste was besturende direkteur en Jan Victor, voorheen hoofbestuurder van die Afrikaanse Pers Beperk, adjunkdirekteur.

Met die samesmelting van die twee maatskappye is Dirk Richard tot hoofredakteur van Dagbreek en Sondagnuus bevorder nadat hy vroeër nuusredakteur was en ook lid van die eerste redaksie toe die blad in 1947 in die lewe geroep is.

Die Landstem

Landstem is in 1950 Kaapstad begin nadat die Verenigde Party se dagblad, Die Suiderstem doodgeloop het. In 'n regeringspublikasie, Our First Half Century 1960, ter viering van die Unie van Suid-Afrika se vyftigste bestaansjaar is Die Landstem as volg beskryf: "Met behulp van 'n groep jong verslaggewers (en mense soos Marilyn Monroe) het Piet Beukes 'n koerant aanmekaargeslaan wat die rustige Boland laat regop sit en kennis neem het. Soos 'n veldbrand het die koerant se gewildheid na die noorde versprei en vandag is die koerant se sirkulasie betreklik egalig versprei oor die hele land. Aan die begin het ons teëspoed gekry. As 'n fout gemaak is, was dit altyd ons wat dit gemaak het. Die koerant het geen politiek bevat nie, het geen drukpers gehad nie en geen nuusagentskap om dit voorsien van berigte te hou nie. Almal het dié feite as groot struikelblokke beskou. Maar die nadeel is omskep in 'n voordeel. Die Landstem is gedwing om 'n oorspronklike en heeltemal nuwe benadering tot die joernalistiek te ontwikkel: ons sou ons toespits op 'die nuus agter die nuus', die volop foto's daaraan toevoeg. In die begin het ander koerant gelag vir dié nuwerwetse benadering – en ons dit toe nagedoen."

Soos vandag se poniekoerante, het die koerant lesers gevra om medelesers in die nood te help. Daar was ook wedstryde (soos 'n Bybelvasvrae waarin die wenner 'n reis na Israel kon wen) en die koerant het selfs (vanaf 1956) die Mej. Suid-Afrika-wedstryd gereël waarvan die wenner die land in internasionale skoonheidswedstryde verteenwoordig het.

Ander fondsinsamelingspogings was die Hulpfonds en Rachel Swart-fonds.

Gielie de Kock bring in 2000 as volg in Rapport (opvolger van Die Landstem), hulde aan Piet Beukes: "Op Hermanus is Piet Beukes kort voor sy negentigste verjaardag ook weggevat. Koerante is veronderstel om ook te vermaak, dus is 'n koerantredakteur seker ook iemand in die vermaaklikheidsbedryf. As eerste én enigste hoofredakteur van die destydse Die Landstem het mnr. Beukes buitendien weekliks derduisende lesers met stories oor die wérklike Suid-Afrika en sy rêrige mense vermaak. Ek onthou hoe baie stoere Natte van ons dorp Woensdae Die Landstem in Die Burger toegedraai het nadat hulle dit by Mary nogal 'n Katoliek! se stasiekafee gekoop het. 'Dis 'n Smelterkoerant wat op die rug van kaal meisies en Die Man Wat Weet Christenhuise binnesypel,' is menigmaal gesê. En dikwels op 'n Sondag het dominee wanneer hy klaar was met die Roomse gevaar vinger in die lug Die Landstem as die 'Satan aan die boesem' uitgewys. Die volgende Woensdag het die koerant dan gewoonlik uitverkoop. Ek het op 'n vroeë ouderdom ook by Die Landstem in Kaapstad beland en daar het ek vir die eerste keer persoonlik met Piet Beukes kennis gemaak. Wat 'n belewenis! In hierdie jaar wat dié reus van die Afrikaanse joernalistiek dood is, is ek net meer oortuig dat Beukes ongetwyfeld as die vader van die Afrikaanse Sondagkoerant van vandag beskryf kan word. Hy het gewys dat 'n koerant ook in Afrikaans kan lag, huil, vermaak en sommer net lekker stories vertel. En een van sy mense kan wees omdat hy hulle ken. Dít kon Piet Beukes doen. 'n Storie het hy in sy koerant vertel soos nog nie voorheen in Afrikaans in hierdie eens stugge bedryf gedoen is nie."

Toe Dagbreektrust die Landstem in die middel jare sestig uitkoop, het dit beteken die heel laaste groot Afrikaanse koerant het ook 'n ondersteuner van die Nasionale Party geword en was dit die einde van enige opposisie vanuit Afrikaanse persgeledere. Die Verenigde Party-gesinde Weekblad (uitgegee in Kaapstad, sirkulasie in 1962: 18 000) en Sondagstem (uitgegee in Johannesburg, sirkulasie in 1962: 94 000) het op min of meer dieselfde tydstip gevou. NP-gesinde Afrikaanse naweekkoerante het in 1962 weekliks 285 000 eksemplare verkoop, vergeleke met VP-gesinde of apolitiese koerante se 277 000. Vyf jaar later was dit 706 000 NP-gesind vergeleke met opposisie nul.

Inlywing van Landstem

Landstem was jare lank die grootste middelweekse koerant in Suid-Suid-Afrika. Met die koerant se geldsake het dit egter min goed as met sy verkoopsyfer gegaan en in 1967 kom daar sprake dat die koerant sou moes sluit. Veral in belang van die koerant se groot sirkulasiesyfer (sowat 160 000) het die Afrikaanse Pers (1962) Beperk besluit om die blad oor te neem en dit met Dagbreek en Sondagnuus saam te smelt. Dit sou veral help om 'n groot voorsprong bo Naspers se Sondagkoerant, Die Beeld, te verkry. Die Afrikaanse Pers (1962) Beperk koop Landstem vir R278 000. Die eerste uitgawe van die saamgestelde koerant verskyn op Sondag 17 Desember 1967. Pleks dat die koerante saam verskyn, het Landstem oudergewoonte op Woensdae in Kaapland verskyn, maar nou as verlengstuk van Dagbreek as Dagbreek en LANDSTEM. Dit het verkope in Kaapland, waar Landstem die sterkste was met 'n sirkulasie van 70 000 tot 80 000, aangehelp waar Dagbreek sowat 10 000 verkoop het teenoor Die Beeld se sowat 60 000.

Sondae het die koerant verskyn as DAGBREEK en Landstem. Vir amptelike sirkulasiedoeleindes is die twee uitgawes se sirkulasie saam bereken. Toe Die Beeld teen Junie 1968 sy verkope opskuif tot 289 297, was Dagbreek en Landstem hom steeds ver voor op 324 082. Die twee uitgawes op twee verskillende dae het net tot 20 Maart 1968 aangehou toe Dagbreek en Landstem een word. Dit sou voortaan net Sondae verskyn, maar met 'n later uitgawe wat deur die loop van die week versprei kon word.

Persstryd

Twee noordelike mededingers

Sirkulasie van Afrikaanse weekblaaie voor en tydens die persstryd.

In 1964, 'n jaar voor die Afrikaanse persstryd begin het met Naspers se stigting van die Sondagkoerant Die Beeld, brei Dagbreek en Sondagnuus asook die Sondagstem uit na Kaapstad, bakermat van die Nasionale Pers. Sondagstem is 1958 in Johannesburg opgerig as die Verenigde Party se teenvoeter vir die Nasionale Party-gesinde Dagbreek en Sondagnuus en kon ondanks geldelike probleme 'n sirkulasie van 94 000 teen 1962 bereik, 115 105 in die eerste helfte van 1965 en 138 694 in die tweede helfte van daardie jaar. In die ooreenstemmende tydperke het Dagbreek en Sondagnuus se sirkulasie op onderskeidelik 164 087 en 177 037 gestaan. Hoewel die laaste dagblad wat die Verenigde Party ondersteun het, Die Volkstem, reeds in 1951 in Johannesburg gesluit het en ondanks die Nasionale Party se oorheersing in die Volksraad met 126 setels vergeleke met die Verenigde Party se 39 en die Progressiewe Party se een ná die verkiesing van 1966, was amper 44% van alle Afrikaanse Sondagkoerantverkope in die tweede helfte dié van 'n opposisiekoerant.

Sondagstem sluit

Die Argus-groep het Sondagstem in 1959 oorgeneem, maar weens die ongekende wedywering in die Afrikaanse Sondagmark verskyn die laaste uitgawe van die koerant op 26 November 1967. Dagbreek en Landstem en Die Beeld het alles in die stryd gewerp om Sondagstem se lesers te lok en die groot trekpleister was strokiesverhale. Die Beeld het Willie van Rensburg, skepper van die Dr. Marius Hugo-vervolgverhaal oorreed om dit by hulle voort te sit en so meer as 50 000 nuwe lesers getrek. Al het albei se sirkulasie ongekende hoogtes bereik, het die wedywering Naspers en die Afrikaanse Pers 'n fortuin gekos.

Nasionale Pers betree Transvaalse mark

Die direksie van die Nasionale Pers het op 4 Junie 1965 in beginsel besluit om 'n Sondagkoerant in Johannesburg te vestig in 'n stadium toe die mark daar oorheers is deur Dagbreek en Sondagnuus en Sondagstem. Die grootste Afrikaanse weekblad in Kaapland was die Landstem, wat Woensdae verskyn het. Die Nasionale Pers se besluit, hoewel dit al in die vroeë vyftigerjare oorweeg is maar weens druk vanuit die Nasionale Party laat vaar is, om die moordende Sondagmark in Transvaal te betree, was die gevolg van die twee bestaande Afrikaanse Sondagkoerante, die Sunday Times en Sunday Express in 1964 om tot die Kaapse mark toe te tree. Vir die Nasionale Pers het dié toetrede tot sy tuismark 'n bedreiging ingehou en Hubert Coetzee, besturende direkteur, oorreed die direksie tot optrede. Schalk Pienaar, destyds assistentredakteur van Die Burger, sou die nuwe Sondagkoerant se redakteur wees en Dirk de Villiers, redakteur van die Huisgenoot, bestuurder.

Invloedryke ondersteuners van die gevestigde Afrikaanse koerante in Transvaal het op 7 Augustus 1965 in die eerste minister se ampswoning Libertas in Pretoria byeengekom, hoofsaaklik om die gerug oor 'n Sondagkoerant van die Nasionale Pers te bespreek. Dr. H.F. Verwoerd was buiten eerste minister ook voorsitter van die direksies van sowel die Voortrekkerpers, wat Die Transvaler (Johannesburgse oggendblad) en die Afrikaanse Pers, uitgewer van Die Vaderland (Johannesburgse middagblad). Verteenwoordigers van die Afrikaanse Pers en Nasionale Pers het ook die vergadering bygewoon. Al was daar nog geen amptelike aankondiging, het dr. Verwoerd gesê na sy mening is daar net plek vir een Afrikaanse Nasionale Sondagkoerant. Naspers se verteenwoordigers het stilgebly oor die besluit van twee maande gelede omdat verteenwoordigers van hul toekomstige teenstander nie so gou al van die besluit moes weet nie. Die direksie skryf wel op 11 Augustus 1965 aan dr. Verwoerd om hom in te lig van die besluit om 'n landswye Sondagkoerant uit te gee.

Voorbereiding op Die Beeld se opwagting

Op Saterdag 21 Augustus 1965 maak Die Burger die nuus van die nuwe koerant bekend. Die koerant was nog sonder naam, redaksie, kantoor, toebehore of verwagte geboortedag, maar dit was bekend dat hy in Kaapstad en Bloemfontein gedruk sou moes word omdat die Nasionale Pers geen infrastruktuur oorkant die Vaalrivier gehad het nie, buiten enkele kantore in Johannesburg vir 'n paar redaksielede en advertensieverteenwoordigers. Die eerste verskyningsdatum is later op 31 Oktober vasgestel. Daar was skaars twee maande oor om alles gereed te kry. Die direksie gee Coetzee toestemming om 'n Super Albertrolpers uit Duitsland te bestel wat in Johannesburg opgerig sou word. Dit sou egter etlike jare duur voordat die rolpers wel opgerig is.

Lesers van Die Burger, Die Volksblad en Oosterlig (Naspers se drie dagblaaie) is genooi om voorstelle vir 'n naam in te stuur in 'n wedstryd waarvan die prysgeld R25 was. Uiteindelik het 'n redaksielid van Die Burger, W.O. Kühne, met die wennaam, Die Beeld, vorendag gekom. Pienaar, aangewese redakteur, het senior verslaggewers uit die geledere van die Nasionale Pers se redaksies gekies met H.J. Grosskopf as assistentredakteur, Tobie Boshoff as nuusredakteur, Roelf Theunissen as sportredakteur en Rykie van Reenen as rubriekskrywer en senior joernalis. Die eerste skoot in die naderende persstryd het geklap toe die te stigte koerant vir Ton Vosloo, wat toe 'n senior betrekking by Dagbreek en Sondagnuus beklee het, as politieke korrespondent teen 'n betaling van R300 per maand gewerf het.

In sy voorsittersrede op die Afrikaanse Pers (1962) Beperk se jaarvergadering van 1965 het dr. Verwoerd omtrent sy enigste openbare geluid oor die koms van die "indringer" uit die Suide gemaak toe hy wou weet "of daar wel voldoende lesers en adverteerders is om 'n bykomende Afrikaanse koerant in hierdie veld lonend te maak sonder skade aan bestaande publikasies". In Transvaalse Nasionale Partykringe was die teenstand baie meer uitgesproke, maar Verwoerd het die party opdrag gegee om die nuweling dieselfde as die drie bestaande Nasionale koerante in Transvaal te behandel. Op 31 Oktober 1965 verskyn Die Beeld toe die eerste keer. Die Sunday Chronicle, met 'n sirkulasie van net 40 000, het sowat 'n maand voor die tyd van die Johannesburgse toneel verdwyn. Twee jaar later het Sondagstem en die Landstem, 'n week uitmekaar, gevolg en vyf jaar later ook Dagbreek en Sondagstem. In die eerste ses maande van 1965 het die bestaande vier Sondagblaaie in Johannesburg 'n gesamentlike sirkulasie van 860 000 gehad. Die Afrikaanse koerante s'n was 279 000. Baie waarnemers het nie veel hoop vir die nuweling in dié mark gehad nie, maar teen die eerste helfte van 1969 toe net Die Beeld en Dagbreek (waarby die Landstem ingelyf is) oorgebly het, was die twee koerante se gesamentlike sirkulasie 'n verstommende 725 000.

Die verbete wedywering wat op die stigting van die Nasionale Pers se Sondagkoerant gevolg het, was in wese 'n stryd tussen die noordelike en suidelike, die verkrampte en verligte faksies van die Nasionale Party.

Sirkulasie

Tydens die eerste helfte van 1959 het Dagbreek en Sondagnuus se sirkulasie gestaan op 123 534 en dié van Die Landstem op 146 170. Skouspelagtige groei volg, met Dagbreek en Sondagnuus wat in 1962 op 150 000 staan en Die Landstem op 165 000. In 1967, die jaar voor die koerante saamsmelt, bereik Dagbreek en Sondagnuus 211 500, moontlik danksy die verdwyning van die Verenigde Party-gesinde Sondagstem, waarvan die sirkulasie in 1962 94 000 was, maar Die Landstem sak terug tot 163 000. Intussen het Die Beeld, Naspers se teenvoeter vir Dagbreek en Sondagnuus in 1965 tot die mark toegetree met 'n in 1967 sirkulasie van 196 000.

Eksterne skakels

• Die Landstem begin Mej. Suid-Afrika-wedstryd, Dagbreek en Landstem neem die regte oor.
• Ton Vosloo, verslaggewer by Die Landstem en later by Dagbreek en Landstem, later besturende direkteur van Naspers. Geargiveer 21 Julie 2011 op Wayback Machine
• Verwysing by International Coalition of Newspapers na Dagbreek en Landstem.^{[dooie skakel]}
• Verwysing by International Coalition of Newspapers na Dagbreek en Sondagnuus.^{[dooie skakel]}
• Verwysing by International Coalition of Newspapers na Die Landstem.^{[dooie skakel]}
• Mike van Niekerk, eerstydse werknemer, oorlede, Beeld, 11 Februarie 2001
• Hans Strydom, Sondagstem-verslaggewer, sterf
• Die Burger, 31 Julie 2004, oor Sakkie Perold, oudredakteur van Die Landstem.
• Praag oor Sakkie Perold, Die Landstem- en Rapport-redakteur^{[dooie skakel]}
• Rapport berig oor oudverslaggewer Gielie de Kock se dood
• Beeld berig oor Dirk Richard se dood