Hans van Rensburg

Dr. Johannes Frederik (Hans) Janse van Rensburg (Winburg, 24 September 1898 – Kaapstad, 25 September 1966) was ’n Vrystaatse administrateur en hoofleier van die Ossewa-Brandwag.

Herkoms en opleiding

Van Rensburg was die seun van Johannes Frederik Janse van Rensburg en Louise de Villiers (’n niggie van hoofregter Jacob de Villiers), bekend inwoners van Winburg. Dertien maande ná Van Rensburg se geboorte het die Tweede Vryheidsoorlog (1899–1902) uitgebreek en het sy vader op kommando gegaan. Die stryd en die nederlaag teen die Engelse was 'n onderwerp wat in die Van Rensburg-huishouding driftig bespreek is. Dit, tesame met die doelbewuste verengelsingsbeleid ná die Driejarige Oorlog, het 'n belangrike rol in sy vormingsjare gespeel en hom vervul met bewondering vir dit wat militêr is en met afsku teenoor die Britse administrasie.

Nadat hy sy matrikulasie-eksamen in 1918 suksesvol op Winburg afgelê het, is hy na Stellenbosch waar hy die M.A.-graad in Duits behaal het. Hier is hy veral beïnvloed deur sy dosent in Duits, dr. E. Friedlaender, wat die glorie van militêre deugde en 'n liefde vir die Duitse letterkunde by hom ingeskerp het. Op aandrang van adv. Tielman Roos, wat getroud was met sy niggie, is hy daarna na Pretoria om hom as regsgeleerde te bekwaam en het die graad LL.B. verwerf.

Vroeë loopbaan

Met die bewindsaanvaarding van die Pakt-regering is hy in 1924 as privaat sekretaris van Roos, minister van justisie, aangestel. In 1925 het hy 'n regsadviseur van die regering in die kantoor van die prokureur-generaal geword en in 1930 ’n doktorsgraad in die regte aan die Universiteit van Stellenbosch behaal. Van Rensburg se loopbaan in hierdie jare is gekenmerk deur buitengewone vinnige bevordering. In 1930 is hy aangestel as ondersekretaris en drie jaar later as sekretaris van justisie. In dié hoedanigheid het hy Suid-Afrika op 'n internasionale konferensie in België verteenwoordig waar die Duitse opperbevel hom uitgenooi het om militêre maneuvers by te woon. Tydens hierdie geleentheid het hy Adolf Hitler, Hermann Göring en ander Duitse leiers ontmoet en sy bewondering vir die Duitse taal en kultuur is intens versterk deur die aanskouing van Duitse gedissiplineerdheid en Hitler se dinamiese leierskap. Ook die ideologie van nasionaal-sosialisme het hom algaande sterker beïndruk.

Administrateur

Op die buitengewoon jeugdige leeftyd van 38 jaar is Van Rensburg op 1 Desember 1936 as administrateur van die Vrystaat aangestel. Sy aanstelling is as 'n verrassing beskou omdat die amp van administrateur deur die verskillende regerings van die Unie uit die geledere van meer bejaarde politieke strydrosse gevul is. Van Rensburg het sy ampstermyn op 'n moeilike tydstip begin toe die Vrystaatse administrasie, net soos die res van die land, ernstige finansiële probleme ervaar het.

Intussen het hy ook opgang as militêr gemaak. In Julie 1928 het hy hom by die Pretoria-regiment as gewone manskap aangesluit en twee jaar later is hy tot luitenant bevorder. Sy intense belangstelling in en natuurlike aanleg vir militêre sake het tot vinnige bevordering gelei en eindelik tot sy aanstelling as bevelvoerder van die sesde brigade in Augustus 1934. In Desember 1936 het hy bevel van die vierde brigade oorgeneem en met die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog in 1939 het hy die rang van kolonel van die Vrystaatse sesde brigade beklee. Hy was die eerste offisier in Suid-Afrika wat paradebevele in Afrikaans gegee het.

Tweede Wêreldoorlog

Dr. Hans van Rensburg (staande, derde van links) en lede van die Ossewabrandwag se Transvaalse beheerraad. Voor: N.J.R. Roets, J.P.S. Rossouw, M.S.F. Grobler, P. Bothma, G.J. Puren. Staande: Onbekend, Louis Botha, Hans van Rensburg, onbekend, M.C. Eloff, adv. J.D. Jerling, Hendrik Neethling, onbekend, onbekend, ds. S.J. Stander (van die NG gemeente Hartebeestfontein), kap. Henri Slegtkamp (van Spioenkop), G. Opperman.

Genl. J.C. Smuts se bewindsaanvaarding in 1939 het Van Rensburg se posisie uitermate bemoeilik. Sy sienswyse oor die belange van die Afrikanerdom (en veral die Reddingsdaadbond) het dit eindelik vir hom feitlik onmoontlik gemaak om as administrateur so op te tree dat hy die nuwe regering nie in die verleentheid stel nie. Toe daar boonop by hom aangedring is om die leierskap van die Ossewabrandwagbeweging (OB) sowat twee jaar ná sy stigting te aanvaar, het hy einde 1940 besluit om as administrateur te bedank.

So het Van Rensburg op 15 Januarie 1941 kommandant-generaal geword van 'n beweging wat in die vroeë veertigerjare derduisende Afrikaners gelok het. Die OB het onder meer sy oorsprong gehad in die simboliese ossewatrek van 1938 wat Afrikanerpatriotisme tot 'n spits gedryf het, en ook in die vyandelikhede tussen Duitsland en Brittanje waarin baie Afrikaners die geleentheid gesien het om totale onafhanklikheid te verkry. In wese was die OB vir sy lede 'n volksbeweging op 'n semi-militêre grondslag georganiseer, met die ideaal om Suid-Afrika in 'n republiek te omskep. Hoewel aanvanklik 'n suiwer Afrikaner-kultuurorganisasie, het die OB veral ná die Duitse militêre suksesse in Junie 1940 mettertyd sy beleid in ooreenstemming gebring met dié van 'n gesagstaat. Daar is naamlik voorsiening gemaak vir 'n verenigde volkspolitiek met burgerskap slegs aan “volksgenote”, Christelike nasionalisme in plaas van liberalisme, geen kapitalisme of kommunisme, geleidelike rasseskeiding, landsrykdom vir volksdiens, die bekamping van werkloosheid en verteenwoordiging vir die beroepe in die landsbestuur.

Omdat die OB nie 'n afgebakende terrein vir sy bedrywighede gehad het nie, is 'n ooreenkoms met die Herenigde Nasionale Party of Volksparty in 1940 op Cradock gesluit. Die Party sou op die politieke terrein werksaam wees en die OB op die niepolitieke terrein, soos byvoorbeeld beskerming en uitlewing van die Voortrekkerbeginsels en -ideale, insluitende die godsdienstige, morele en ekonomiese opbou van die Afrikanervolk. In die stormagtige dae van 1941 was die persoonlike optrede van Van Rensburg in enkele gevalle deurslaggewend in die voorkoming van geweld in Suid-Afrika. Deur die dissipline wat hy binne die OB kon handhaaf, het hy voorkom dat soldate-onluste in Johannesburg in Februarie 1941 handuit ruk, dat die verbod op staatsamptenare (in Maart) om aan die OB te behoort tot radikale optrede lei en dat Robey Leibbrandt in die winter van 1941 'n houvas op die militante vleuel van die OB kry.

Aanvanklik het die OB en die HNP goed saamgewerk, maar ná 'n vergadering in Elsburg in Augustus 1941 waarop Van Rensburg 'n sydelingse aanval op die HNP gedoen het, het die verhouding begin versleg. 'n Belangrike rede vir die toenemende vervreemding was die feit dat die OB al meer op die politieke terrein begin beweeg en selfs verklaar het dat net hy in staat sou wees om 'n republiek vir Suid-Afrika te verkry. Intussen het die OB duisende pamflette versprei oor die soort republiek wat beoog word en hiermee het hy nie net daadwerklik op die politieke terrein oortree nie, maar ook nasionaal-sosialistiese idees wat vir baie Afrikaners 'n vreemde en onaanvaarbare ideologie was, verkondig.

Toe die OB in 1942 begin spot met die futiliteit van demokratiese verkiesings en die leiers van die HNP aangeval het, het die twee organisasies openlik vyandig teenoor mekaar begin staan en 'n groeiende stroom Nasionaliste het die OB verlaat. Ná die breuk tussen die HNP en Van Rensburg het hy sy volgelinge aangemoedig om hulle by die Afrikanerparty aan te sluit en behulpsaam te wees met die organisasie van die party.

Ná die oorlog

Die verkiesingsooreenkoms tussen die HNP en die AP in 1947 het Van Rensburg opnuut in botsing met die leiers van die HNP gebring. Ná die oorwinning van die HNP en AP in 1948 was die OB nie meer 'n belangrike faktor in die politiek nie, maar Van Rensburg het as hoofleier aangebly tot 1952. Vervolgens het hy in verskeie raadgewende regeringsliggame met betrekking tot groepsgebiede gedien, eers in Kaapstad en daarna in Port Elizabeth. In 1962 het hy finaal uit die openbare lewe getree en hom gevestig op sy plaas Mooi Eiland in die distrik Parys, wat sy OB-ondersteuners aan hom geskenk het. Hy het egter lid gebly van die direksies van Sanlam, Santam en Federale Mynbou.

Skrywer

Van Rensburg het talle pamflette gepubliseer, onder meer Die Ossewa-Brandwag en die verkiesing (Pretoria, 1943); Die Ossewa-Brandwag en die parlementsverkiesing, die soldate en die kommunisme (Johannesburg, 1943); Een volksfront in plaas van verskeie partyfronte (Stellenbosch, 1944) en Samewerking (Stellenbosch, 1947). Twee boeke het uit sy pen verskyn: Sonder gewere; 'n verhaal van nog 'n rondte (Johannesburg, 1946), onder die skuilnaam S.J. de Jongh en sy outobiografie Their paths crossed mine; memoirs of the commandant-general of the Ossewa-Brandwag (Kaapstad, 1956). Dit het ook in Duits verskyn as Der weisse Sündenbock (Göttingen, 1964), met bykomende gegewens oor onder meer apartheid.

Afsterwe

Hy is op 1 Oktober 1966 onder blyke van groot belangstelling en met militêre eer vanuit die NG kerk Pretoria-Oos begrawe. 'n Klein monument op sy grafsteen, ontwerp deur Elly Holm, is op 10 Oktober 1967 deur die destydse eerste minister, adv. B.J. Vorster onthul.

Waardering

J.C. Moll skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek: “In die vroeë oorlogsjare het Van Rensburg 'n betekenisvolle rol in die volksdenke gespeel en gedurende 1941–1942 was hy sekerlik 'n gewilde leier in Suid-Afrika. Hy was 'n man met 'n rustelose intellek, skerpsinnig, wakker in sy optrede en met 'n sterk lojaliteit teenoor sy vriende en kamerade. Daarbenewens was hy 'n fyn kultuurmens. Op die duur het sy leierskap egter nie stand gehou nie, veral omdat die Afrikaner die beproefde partyleiers aanvaar het as die werklike verteenwoordigers van sy diepgewortelde demokratiese politieke opvattinge. Van Rensburg, wat 'n tyd lank die verbeelding sterk aangegryp het, kon daardie rol nie vervul nie.”

Gesinslewe

Uit sy huwelik in 1925 met Catharina Johanna Joubert van Worcester is 'n dogter en 'n seun gebore.

Bronne

(af) Van der Walt, A.J.H. 1944. 'n Volk op trek: 'n Kort geskiedenis van die ontstaan en ontwikkeling van die Ossewa-Brandwag: Johannesburg: Kultuur en Voorligtingsdiens van die Ossewa-Brandwag.
(af) "Goddank dis hoogverraad en nie laagverraad nie!": Die rol van vroue in die Ossewa-Brandwag se verset teen Suid-Afrika se deelname aan die Tweede Wêreldoorlog, deur Charl Blignaut. URL besoek op 2 September 2015.
(af) Beyers, C.J. 1981. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel IV. Durban: Butterworth & Kie (SA (Edms) Bpk.

Sien ook

Oumatjie Stoffberg