Wikipedia

Gqeberha

(Aangestuur vanaf Port Elizabeth)

Gqeberha (Xhosa: [ᶢǃʱɛ̀ɓéːxà]; tot 2021 Port Elizabeth; Xhosa: iBhayi; Zoeloe: Bhayi), wat in die volksmond in Afrikaans dikwels "Die Baai" of net "PE" genoem word, is 'n hawestad geleë aan Algoabaai, in die Oos-Kaapprovinsie, Suid-Afrika, 763 km oos van Kaapstad. Met 'n bevolking van 312 390 (2011) is Gqeberha die grootste stedelike nedersetting in die Oos-Kaapprovinsie. Met die Nelson Mandela-universiteit (voorheen Universiteit van Port Elizabeth) het die stad dekades lank oor die enigste tweetalige universiteit in die land beskik.

Gqeberha

iBhayi (xh)
Bhayi (zu)

Port Elizabeth (voorheen)
Stad
'n Lugfoto van Gqeberha met die Nelson Mandelabaaistadion, 'n bekende baken, in die voorgrond.
'n Lugfoto van Gqeberha met die Nelson Mandelabaaistadion, 'n bekende baken, in die voorgrond.
Byname: 
PE, Die Baai
Leuse(s): 
Die vriendelike stad
Die winderige stad
Gqeberha is in Oos-Kaap
Gqeberha
Gqeberha
 Gqeberha se ligging in Oos-Kaap
Koördinate: 33°57′29″S 25°36′0″O / 33.95806°S 25.60000°O / -33.95806; 25.60000
LandVlag van Suid-Afrika Suid-Afrika
ProvinsieOos-Kaap
MunisipaliteitNelson Mandelabaai
Stigting1814[1]
Regering
 • TipeMetropolitaanse Munisipaliteit
 • BurgemeesterGary van Niekerk (DA)
Oppervlak
 • Stad251,03 km2 (96,92 vk. myl)
 • Metro
1 959 km2 (756 vk. myl)
Bevolking
 (2011)[2]
 • Stad312 392
 • Digtheid1 244/km2 (3 220/vk. myl)
 • Metro
1 152 915
 • Metrodigtheid590/km2 (1 500/vk. myl)
Rasverdeling (2011)
 • Wit mense37,8%
 • Indiërs/Asiërs3,2%
 • Bruin mense27,0%
 • Swart mense30,6%
 • Ander1,4%
Taal (2011)
 • Afrikaans 40,2%
 • Engels 33,3%
 • Xhosa 22,2%
 • Ander 4,3%
Poskode (strate)
6001
Poskode (posbusse)
6000
Skakelkode041
WebwerfNelson Mandelabaai-munisipaliteit
Stadsaal en Markplein

Gqeberha, wat van 'n klein militêre buitepos tot die vyfde grootste stad en die derde belangrikste seehawe in Suid-Afrika gegroei het, strek oor sestien kilometer langs die kus van die Indiese Oseaan. Die warm subtropiese klimaat, 'n polsende naglewe en lang wit strande soos King's Beach, Humewood, Hobie en Pollock, waarvan sommige in die binnestad lê, maak van die stad 'n gewilde toeristebestemming. Humewoodstrand is as 'n blouvlagstrand gesertifiseer.

In 2001 het Port Elizabeth saam met Uitenhage, Despatch en ander gebiede in die omgewing deel geword van die Nelson Mandelabaai Metropolitaanse Munisipaliteit met 'n geskatte bevolking van 1 152 915 in 2011. Sedert 26 Mei 2023 dien Gary van Niekerk van die Nasionale Alliansie (NA) as uitvoerende burgemeester van Gqeberha en omstreke.

Etimologie

wysig

In 1820 is die groeiende seehawe by Algoabaai "Port Elizabeth" genoem ter ere van die twee jaar vroeër oorlede Elizabeth Frances (née Markham), eggenote van Rufane Donkin, die destydse goewerneur van die Kaapkolonie.[3][4] Koloniste het na die nedersetting ook as "The Bay" verwys.[5] Xhosas noem die stad ook "iBhayi" of "eBhayi", 'n Xhosa-afleiding van die Afrikaanse naam "Die Baai".[6]

Gqeberha, sedert 23 Februarie 2021 die amptelike stadsnaam, is 'n Xhosa-woord wat soms gebruik word om na die Baakensrivier te verwys wat deur die stad vloei.[7][8]

Geografie en klimaat

wysig
 
Die Nelson Mandelabaai Metropolitaanse Munisipaliteit se ligging in die Oos-Kaap
St. Croix-eilandgroep in Algoabaai
Brenton-eiland in Algoabaai

Gqeberha is in die suide van Suid-Afrika en die provinsie Oos-Kaap, sowat 770 kilometer oos van Kaapstad op dieselfde breedtegraad as dié Moederstad geleë. Die stad strek oor 16 kilometer al langs die kus van Algoabaai aan die Indiese Oseaan. Van Port Elizabeth se bekende strande is in die stadsentrum geleë. Die stad staan in Suid-Afrika bekend as "die winderige stad" en "die vriendelike Stad". In die suide van Gqeberha lê Kaap Recife met die Kaap Recife-vuurtoring.

Gqeberha het 'n subtropiese klimaat met ligte reën dwarsdeur die jaar. Die gebied is tussen die winterreënval, Mediterreense klimaatstreke van die Wes-Kaap en die somerreënvalstreke van Oos-Suid-Afrika geleë. Die winters is koel maar matig en die somers is warm, maar aansienlik minder vogtig en warm as meer noordelike dele van Suid-Afrika se ooskus. Gqeberha se weer word deur die warm Agulhasstroom beïnvloed.

Die Suidoosterwind, wat veral in die somermaande sterk waai en deur strandgangers as onaangenaam ervaar word, word verbind met 'n reeks skeepsrampe en spookverhale in die streek. In Oktober 1864 is die Scindia sonder 'n enkele siel aan boord deur sterk winde kus toe gedryf. Daar is vir die ergste gevrees nadat geen oorlewendes gevind is nie. Eers later is die nuus ontvang dat die bemanning deur 'n ander skip, die Silver Eagle, wat op pad na St. Helena was, gered is. Vandaar is hulle na Londen geneem.

Die bemannings van 21 bote, wat tydens die Groot Suidoosterstorm van 31 Augustus 1902 vergaan of Noordeinde-strand toe gespoel is, was minder gelukkig. 41 bemanningslede en reddingspersoneel het verdrink. Die meeste van hulle het hul laaste rusplek op die Suideind-begraafplaas gevind.[9]

Weergegewens vir Gqeberha (1961−1990, uiterstes 1936–1990)
Maand Jan Feb Mar Apr Mei Jun Jul Aug Sep Okt Nov Des Jaar
Hoogste maksimum (°C) 39,0 40,0 40,7 39,0 35,4 32,4 33,1 36,8 39,7 39,8 40,2 36,0 40,7
Gemiddelde maksimum (°C) 25,4 25,4 24,6 23,0 21,7 20,3 19,7 19,6 20,0 20,8 22,3 24,3 22,3
Gemiddelde temperatuur (°C) 21,3 21,2 20,3 18,2 16,1 14,3 13,9 14,3 15,4 16,7 18,2 20,1 17,5
Gemiddelde minimum (°C) 17,9 17,9 16,9 14,3 11,5 9,2 8,8 9,8 11,4 13,1 14,6 16,4 13,5
Laagste minimum (°C) 7,4 7,9 7,0 4,4 −0,3 −0,5 −0,5 −0,2 1,5 3,0 5,6 6,5 −0,5
Neerslag (mm) 36 40 54 58 59 62 47 64 62 59 49 34 624
Sonskynure (u/d) 8,6 8,0 7,4 7,4 7,2 6,9 7,3 7,5 7,1 7,6 8,3 9,0 7,7
Reëndae (d) 5 5 7 6 5 5 5 7 6 7 7 5 70
Humiditeit (%) 77 80 81 80 76 73 74 76 77 78 78 77 77,2
Bron: NOAA,[10] Deutscher Wetterdienst (uiterstes),[11] Suid-Afrikaanse Weerdiens[12]

Geskiedenis

wysig

Vroeë geskiedenis

wysig
 
Nederlandse kaart van Algoabaai, ca. 1680

Die eerste bewoners van die streek rondom Algoabaai was voorsate van die San wat sowat 100 000 jaar gelede hier gejag en veldkosse versamel het. Omstreeks 2 000 jaar gelede het swart akkerbouers, wat as voorsate van die Xhosavolk beskou word, vanuit die noorde na die gebied gemigreer en die inheemse bevolking uiteindelik verdryf of geassimileer.

Die eerste Europeërs, wat die gebied verken het, was Portugese seevaarders. Bartolomeus Dias het in 1488 op St. Croix-eiland in Algoabaai geland en 'n kruis opgerig, terwyl Vasco da Gama in 1497 die nabygeleë Voëleiland ontdek het. Die streek sou vervolgens eeue lank as 'n "landingsplek met varswater" op seekaarte verskyn.

Een van die Portugese hoofdoelwitte in die Indiese Oseaan was die oorname van die winsgewende seehandel tussen die kusgebiede van Oos-Afrika en Indië wat oorspronklik deur Arabiese en Afro-Arabiese handelaars oorheers is. Met die oorname van dié handel het die Portugese handelsbande met hul Indiese kolonie Goa aangeknoop. Die Portugese naam Algoa beteken "[op pad] na Goa", net soos die naam van die seehawe, wat verder noord in die huidige Mosambiek geleë was, Delagoa, as "vanaf Goa" vertaal kan word.

Winde was 'n belangrike weersfaktor vir seevaarders, en so het die Portugese gereeld op die seisoen met gunstige winde gewag voordat hulle vanaf Algoabaai ooswaarts geseil het, terwyl Portugese skepe uit Goa juis in dié seisoen Delagoa aangedoen het wanneer winde gunstig genoeg vir hul terugvaart was.

Seehawe van die Oos-Kaap

wysig
 
Die Victoriaanse Pearson-kweekhuis is oorspronklik in Paisley, Skotland gebou en in seksies uitmekaar gehaal vir seevervoer na Port Elizabeth
 
Die Britse setlaars van 1820 land in Algoabaai, deur John Thomas Baines, 1853
 
Fort Frederick
 
'n Elektriese trem in Hoofstraat, omstreeks 1910

Gedurende die eerste Britse besetting van die Kaapkolonie tydens die Napoleontiese Oorloë is 'n steenfort in die gebied gebou wat ter ere van prins Frederick, hertog van York en Albany, Fort Frederick genoem is. Die fort is opgerig om die kusstreek teen 'n moontlike landing van Franse troepe te verdedig en het dus 'n goeie uitsig oor die plek gebied wat later as Port Elizabeth bekend sou staan. Die fort is later tot monument verklaar. Dit is die oudste klipgebou in die Oos-Kaap asook die oudste permanente struktuur wat nog bestaan.[13]

In 1804 is die nabygeleë nedersetting Uitenhage langs die Swartkopsrivier gestig. Die dorp was nie ver van die riviermonding in Algoabaai af geleë nie en het destyds deel uitgemaak van die Graaff-Reinet-distrik. In 2001 is Uitenhage saam met Gqeberha en Despatch by die nuwe Nelson Mandelabaai Munisipaliteit ingesluit.

Die plaas Strandfontein, waaruit later die voorstad Somerstrand sou ontwikkel, was tussen 1814 en 1821 in besit van die latere Voortrekkerleier Piet Retief wat in 1837 tydens onderhandelinge oor grond saam met 500 mans, vroue en kinders deur die Zoeloekoning Dingaan vermoor is. Later het Frederick Korsten, na wie die voorstad Korsten genoem is, op dié plaas geboer.

In 1820 het sowat 4 000 Britse setlaars hulle met steun van die regering van die Kaapkolonie in die gebied gevestig, Duitse immigrante het sowat drie dekades later gevolg. Die volksplanting was daarop gemik om die grensgebied tussen die kolonie en die stamland van die Xhosa te stabiliseer. Port Elizabeth is in hierdie tydperk deur Sir Rufane Shaw Donkin, die waanemende goewerneur van die Kaapkolonie, as 'n seehawe gestig en na sy vrou Elizabeth genoem wat in 1818 in Indië oorlede is. 'n Steenpiramide in die stedelike park Donkin Reserve herinner aan Elizabeth Donkin.

Van die begin af is Port Elizabeth as 'n "blanke" stad ontwikkel. So is die munisipaliteit reeds in 1847 deur die Kaapse koloniale regering aangemoedig om sogenaamde native locations (lokasies) in 'n bepaalde afstand van die middestad te vestig waar inheemse swartes gehuisves en tegelykertyd maklik beheer kon word. Na die eerste sodanige lokasie is as Native Stranger Location verwys – 'n benaming waarmee die koloniale regering net soos die munisipaliteit dit duidelik gestel het dat swartes slegs tydelik deel sou uitmaak van die stedelike bevolking.[14]

Die Apostoliese Vikariaat van die Kaap die Goeie Hoop is in 1847 hier gestig, en in 1861 het Port Elizabeth die status van selfregerende munisipaliteit gekry. Die nedersetting het vinnig gegroei en 'n kosmopolitiese bevolking van Europeërs, Kaapse Maleiers en ander immigrante gehuisves. Die bou van 'n spoorwegverbinding na Kimberley in 1873 het Port Elizabeth se groei verder aangewakker. Die Kaapse Regeringsspoorweë is in 1872 deur premier John Molteno gestig, en danksy die massiewe uitbreiding van die provinsiale spoorwegnetwerk in die volgende jare het Port Elizabeth se belangrikheid as seehawe vir die Kaapse binneland en handelsentrum verder toegeneem.

Teen die middel van die 19de eeu was Port Elizabeth se ekonomie op primêre nywerhede en die handelsbedryf gebaseer. So het hier onder meer wolwasserye en looierye ontstaan, terwyl in plaaslike fabrieke 'n verskeidenheid verbruiksgoedere soos kerse, vuurhoutjies, sigarette en leerware vervaardig is. Die groeiende nywerheidsektor en werksmoontlikhede het Europese immigrante net soos talle swartes na die stad gelok.

Tydens die Tweede Vryheidsoorlog was Port Elizabeth se hawe 'n belangrike vervoerpunt vir soldate, perde en materiale wat met treine na die frontlinie vervoer is. Terwyl die stad nie regstreeks deur die oorlogshandelinge geraak is nie, het baie oorlugsvlugtelinge na Port Elizabeth gestroom, waaronder Afrikanervroue en -kinders wat deur die Britse owerheid in 'n konsentrasiekamp geïnterneer is. Ná die oorlog is die Perdstandbeeld ter ere van die duisende perde en muile opgerig wat tydens die konflik gesterf het.

Tot in die 20ste eeu het Port Elizabeth 'n sterk Britse karakter gehad. So het die 4 900 Afrikaanssprekendes in die magistraatsdistrik Port Elizabeth in 1918 'n getalsminderheid teenoor tagtig persent Engelssprekende blankes gevorm. Die plaaslike bevolking was derhalwe merendeels lojaal aan die Britse Ryk.[15]

Port Elizabeth was al vroeg 'n sentrum van swart politieke bewegings en vakbonde. Die Industrial and Commercial Workers' Union of South Africa (I.C.U.), wat in 1919 deur Clements Kadalie, 'n boorling van Njassaland, met slegs 24 lede gestig is en waarvan in Februarie 1920 'n Port Elizabethse afdeling ontstaan het, het nog in dieselfde jaar 'n suksesvolle staking van ongeskoolde werkers georganiseer oor 'n loonverhoging van 6 pennies per dag.[16]

Port Elizabeth in die apartheidjare

wysig
 
'n Historiese woonhuis in Castle Hill

In die tyd van die Nasionale Party-bewind is Gqeberha ook deur die apartheidbeleid geraak. In 1962 is met die gedwonge verskuiwing van nieblanke inwoners volgens die Groepsgebiedewet en die oprigting van etniese woonbuurte begin. Die hele Suideinde-distrik, wat oorspronklik deur verskillende bevolkingsgroepe bewoon is, is in 1965 ontruim en gesloop om plek te maak vir eiendomsontwikkeling. Vir die Indiërgemeenskap is Malabar as etniese woonbuurt ontwikkel, terwyl bruin bewoners in New Brighton hervestig is. Verskuiwings het voortgeduur tot en met 1975.

Steve Biko, 'n plaaslike swart anti-apartheidaktivis, is deur veiligheidsmagte in Gqeberha ondervra en gemartel voordat hy na Pretoria geneem is waar hy gesterf het. Ander bekende slagoffers van dié tydperk sluit die sogenaamde Cradock-vier (Matthew Goniwe, Fort Calata, Sparrow Mkonto en Sicelo Mhlauli) wat in 1985 naby die stad vermoor is, en George Botha, 'n hoërskoolonderwyser, in.

In laat 1984 het politieke spanninge in die gebied hand oor hand toegeneem nadat die motorbedryf in 'n resessie gedompel en die omliggende landboustreke deur 'n ernstige droogte geteister is. Duisende het na die stad begin stroom waar die swart werkloosheidsyfer al 'n rekordvlak van vyftig persent bereik het en groot getalle inwoners in krotbuurte rondom die blanke stad gevestig is. In Maart 1985 is wegblyaksies in Port Elizabeth en Uitenhage georganiseer.[17]

Gqeberha in die nuwe Suid-Afrika

wysig
 
Die historiese terrashuise in Donkinstraat het tussen 1860 en 1880 ontstaan. In 1967 is die hele straat tot nasionale monument verklaar[18]

Sedert die eerste demokratiese verkiesings in 1994 is Port Elizabeth deur dieselfde moeilike vraagstukke in die gesig gestaar soos die res van die land. Die gebrek aan buitelandse en regeringsbeleggings, die impak van die MIV/vigs-pandemie en hoë vlakke van geweld en misdaad gooi 'n skadu oor Nelson Mandelabaai. Die industriële ontwikkelingsone van Coega, wat teen 'n koste van R20 miljard ontstaan het, het nie tot die verwagte ekonomiese groei gelei nie.

In 2001 is die Nelson Mandelabaai Metropolitaanse Munisipaliteit gevorm wat Port Elizabeth, die nabygeleë nedersettings Uitenhage en Despatch asook landelike gebiede in die omgewing in een administratiewe eenheid met 'n bevolking van meer as 1,3 miljoen verenig het. Die naam is ter ere van Suid-Afrika se eerste swart president, Nelson Mandela, gekies.

Gqeberha se hawe, middestad en waterfront is ter geleentheid van die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010 herontwikkel. Tydens die Sokker-Wêreldbekertoernooi is agt sokkerwedstryde in die Nelson Mandelabaaistadion aangebied, soveel as tydens die Afrikanasiesbeker 2013. Vandag is Port Elizabeth die sentrum van die Suid-Afrikaanse motornywerheid en tegelykertyd 'n gewilde vakansiebestemming.

Op 18 Mei 2015 is Danny Jordaan, hoof van Suid-Afrika se reëlingskomitee vir die FIFA Sokker-Konfederasiebeker in 2009 en die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010, as Port Elizabeth se burgemeester aangestel. Tussen 18 Augustus 2016 en 27 Augustus 2018 het Athol Trollip as burgemeester van Port Elizabeth gedien nadat hy die DA tot 'n oorwinning in die munisipale verkiesing op 3 Augustus 2016 gelei het. Die DA het 'n koalisieregering met die Afrika Christen Demokratiese Party, Congress of the People en die United Democratic Movement gevorm.[19] Tydens Athol Trollip se ampstermyn is verskeie mosies van wantroue deur die opposisie ingedien, veral deur die Ekonomiese Vryheidsvegters. Vanaf 27 Augustus 2018 het Mongameli Bobani van die United Democratic Movement as burgemeester van Gqeberha gedien, nadat Athol Trollip uit dié amp verwyder is.[20] Bobani is op 5 Desember 2019 self uit die amp verwyder, nadat hy vroeër vyf mosies van wantroue oorstaan het.[21] Op 22 November 2021 is Eugene Johnson van die African National Congress as nuwe burgemeester verkies.[22] Op 21 September 2022 is sy egter in 'n mosie van wantroue afgesit en deur Retief Odendaal van die DA vervang.[23] Op 26 Mei 2023 is Odendaal op sy beurt deur 'n mosie van wantroue verwyder en deur Gary van Niekerk van die Nasionale Alliansie (NA) opgevolg.[24]

Ekonomie

wysig
 
Gqeberha se stadsentrum in 1991
 
Die Stadsaal van 1858 het op Markplein ontstaan

Die stad Gqeberha is die belangrikste nedersetting in die Nelson Mandelabaai Munisipaliteit, die ekonomiese kragpunt van die Oos-Kaap wat meer as 35 persent van dié provinsie se bruto binnelandse produk (BBP) oplewer.[25]

Alhoewel die plaaslike produksiesyfers beskeie is in vergelyking met oorsese lande, dra Gqeberha die trotse bynaam "Detroit van Suid-Afrika". In Gqeberha en die dorp Uitenhage het vervaardigers soos General Motors, Volkswagen, Ford, Continental Tires, Aspen (farmaseutika), Johnson & Johnson en baie ander nywerhede vir die plaaslike Suid-Afrikaanse mark opgerig. Dit was ook Port Elizabeth waar in 1896 die eerste motor wat ooit op Suid-Afrikaanse paaie gery het – 'n Benz Velo uit Duitsland – aangekom het. Dit is per trein na die Zuid-Afrikaansche Republiek vervoer en op 4 Januarie 1897 in Pretoria aan president Paul Kruger vertoon.[26]

Die motorbedryf, wat 26 persent van die Oos-Kaap se BBP oplewer, stimuleer ook die vestiging van ander ondernemings, wat hoofsaaklik komponente vir motors vervaardig. So het Hi-Tech Automotive & Superformance en Perana Performance Group hul hoofkwartiere in die stad. Die belangrikste motorvervaardiger in Gqeberha is General Motors sedert hul die handelsmerk GM Ranger in die 1960's geskep het. Tans word Isuzubakkies in die plaaslike GM-aanleg vervaardig.

Die toerismebedryf is nog 'n belangrike en vinniggroeiende sektor wat met die bou van 'n nuwe Internasionale Kongressentrum, wat teen 'n koste van 800 miljoen rand opgerig is, 'n hupstoot gekry het.

Die dienstesektor steun veral op inligtings- en kommunikasietegnologie en die uitplasing van sakeprosesse. Die opening van 'n nuwe filmkantoor het die weg gebaan vir meer beleggings in die plaaslike rolprentbedryf.

Daar word verwag dat hernieubare energie tot die vinnigsgroeiende sleutelbedryf in die gebied sal ontwikkel, onder meer danksy die steun van regeringskant.

Infrastruktuur

wysig
 
'n Lugfoto van Gqeberha se seehawe
 
By die ingang tot die PE Internasionaal-lughawe word 'n Impala Mk-1-vegstraler vertoon

Die Port Elizabeth-lughawe bied verbindings na ander nasionale bestemmings en is die vierde besigste lughawe in Suid-Afrika na Johannesburg se O.R. Tambo Internasionale Lughawe, Durban se Koning Shaka Internasionale Lughawe en die Kaapstad Internasionale Lughawe. Die N2-nasionale pad verbind die stad met Durban, Oos-Londen en Kaapstad via George. Die stad is ook met 'n geëlektrifiseerde spoorlyn verbind aan die nasionale spoornetwerk en PRASA se Shosholoza Meyl verbind Gqeberha met Johannesburg via Bloemfontein. Gqeberha se ou seehawe beskik oor 'n oppervlak van 115 hektaar en meer as 3 400 meter se kaaigeriewe. Dit hanteer naas motors veral vrugte en mangaanuitvoere. 'n Tweede diepseehawe, Ngqura (uitgespreek as Coega), is voltooi en sal na verwagting die vestiging van nuwe nywerhede in die gebied bevorder.

Seehawe

wysig

Algoabaai het aanvanklik min beskerming vir skepe gebied. In 1837 het die boubedrywighede vir die eerste hawehoof begin waarvoor onder meer die oorblyfsels van 'n skeepswrak gebruik is. Hierdie vroeë kaai, wat in 1841 voltooi is, het oor 'n lengte van 147 meter uit hout bestaan, die res van 63 meter is van steen gebou. In 1841 is die kaai deur 'n storm vernietig.

'n Breekwater met 'n lengte van 400 meter, wat in die 1860's by die monding van die Baakensrivier gebou is, het onder meer weens sandafsettings onbruikbaar geword. Die huidige hoofbreekwater het tussen 1922 en 1933 ontstaan, en vervolgens kon ook groter stoomskepe in Port Elizabeth-hawe aandoen. Verdere uitbreidingswerk het in 1975 begin. Die breekwater is verleng en 'n toegangskanaal met 'n lengte van 3 kilometer is gegrawe.[27]

Lughawe

wysig
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Port Elizabeth-lughawe.

Port Elizabeth-lughawe, vroeër bekend as H.F. Verwoerd-lughawe, is sowat twee myl suid van die sakekern net buite die voorstad Walmer geleë. 'n Rit na die lughawe neem van die meeste stadsbuurte minder as tien minute, en derhalwe word dit dikwels die "Tien-minute-lughawe" genoem. Die lughawe word, net soos nege ander groot lughawens in die land, deur die Lughawemaatskappy van Suid-Afrika (ACSA) bedryf en huisves dele van die Suid-Afrikaanse Lugmagmuseum.

Die lughawe hanteer jaarliks meer as een miljoen passasiers en 800 ton vrag, waaronder blomme, bevrore kreef, vleis, volstruisvelle en sampioene. Die sentrale terminaal is ter geleentheid van die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010 uitgebrei vir 'n maksimum kapasiteit van twee miljoen passasiers per jaar.

Die lughawe is oorspronklik in 1929 deur luitenant-kolonel Miller gestig wat 'n vliegveld vir sy lugposdiens tussen Port Elizabeth en Kaapstad benodig het. Toe dit in 1936 amptelik as lughawe geopen is, het dit oor 'n enkele aanloop- en landingsbaan beskik.

Onderwys

wysig

Old Grey Institute

wysig
 
Die Old Grey Institute op Belmontterras, Port Elizabeth
 
Die biblioteek in Hoofstraat met die Koningin Victoria-standbeeld op die voorgrond

Gedurende die 1850's het Sir George Grey, goewerneur van die Kaapkolonie (1854–1861), 'n leidende rol by die stigting van opvoedkundige instellings dwarsoor die kolonie gespeel. Danksy die inisiatief van John Paterson, een van Port Elizabeth se eerste raadslede, het die munisipaliteit 'n leë erf op die heuwelpiek teenoor die Donkin-reservaat oorgeneem om 'n hoërskool op te rig. Die skool is in laat 1858 ingewy en as waardering van die goewerneur se bydrae tot die onderwys in die Kaapkolonie Grey Institute genoem.

Laerskoolklasse is vanaf Januarie 1859 aangebied, en in April van dié jaar is ook die hoërskool formeel geopen. In 1875 is 'n kloktoring by die bestaande geboue gevoeg wat van die gebouekompleks 'n bekende baken in die stad gemaak het. Soos die skool gegroei het, het sy fasiliteite uiteindelik in 1914 te klein geraak, en die hoërskool is na sy huidige terrein verskuif waar dit as Albert Jackson-skool bekend staan. Die ou kompleks het verder as voorbereidende skool gedien. Dit is op 10 Desember 1976 as nasionale monument aangewys.

Tersiêre instellings

wysig

Die Universiteit van Port Elizabeth, wat in 1964 as die enigste tweetalige Afrikaans-Engelse universiteit in Suid-Afrika gestig is en oor 'n kampus van sowat 800 hektaar beskik, vorm vanaf die jaar 2005 saam met die voormalige Technikon van Port Elizabeth en die Vista-Universiteit die nuwe Nelson Mandela-universiteit (NMU). Dit is die grootste universiteit in die oostelike en suidelike Kaapgebied met sowat 24 000 studente in sewe fakulteite en op agt kampusse.

Boukuns

wysig
 
Die Ou Poskantoor in Courtstraat
 
Port Elizabeth se stadsaal is tussen 1858 en 1862 in Neogotiese styl opgerig

Port Elizabeth se boukuns weerspieël die Europese invloed. Hier word die meeste Art Deco-geboue in Suid-Afrika aangetref, naas die oorheersende Victoriaanse en Edwardiaanse boustyle en voorbeelde van Kaaps-Hollandse argitektuur.[28]

Die hoogste gebou in die stad op 86,85 meter is Sanport 140 (ook bekend as Sanlamgebou), 'n kantoorgebou met 22 verdiepings wat in die modernistiese styl ontwerp en in 1976 voltooi is. Ook die meeste ander veelverdiepinggeboue in Gqeberha is modernistiese strukture, soos die hoofgebou van die Nelson Mandela-universiteit (82,5 meter, 21 verdiepings), die woonstelgebou The Beaches (69,7 meter, 20 verdiepings) en die nuwe Poskantoorgebou wat in 1991 voltooi is (75 meter, 19 verdiepings).[29]

Die besige Boardwalk-sentrum wes van die stad in Somerstrand is 'n voorbeeld van moderne winkelsentrum-argitektuur en huisves naas winkels ook 'n kasino en restaurante.

Demografie

wysig

Oorsig

wysig
 
Meerderheidstale in Gqeberha

   Afrikaans

   Engels

   Xhosa

   Geen meerderheidstaal

 
Etniese meerderhede in Gqeberha

   Swartes

   Bruines

   Asiërs

   Wittes

   Geen dominante nie

   Geen bevolking nie

Volgens die sensus van 2011 het Gqeberha 'n bevolking van 312 392, van wie 37,8 persent wittes, 30,6 persent swartes, 27 persent bruines en 3,2 persent Asiërs was.

Afrikaans is die belangrikste huistaal in die stad wat deur 40,2 persent van sy bewoners gebesig word. Die twee ander groot huistale is Engels (33,3 persent) en Xhosa (22,2 persent).

Jaar Totaal Bruines Swartes Wittes Asiërs Nie gespesifiseer
2001[30] 237 500 71 912 32 618 123 722 9 248 —
2011[31] 312 392 84 419 95 589 118 220 9 847 4 317

Joodse gemeenskap

wysig
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Jode in Suid-Afrika.
 
Port Elizabeth se ou sinagoge is in 1876 opgerig, maar in 1958 gesloop toe die gemeente oorgeskuif het na die nuwe Glendinningvale-sinagoge.[32]
 
Jewish Pioneer’s Memorial Museum in Port Elizabeth
 
'n Skaalmodel in die Suid-Afrikaanse Joodse Museum Kaapstad van die Raleigh-sinagoge in Port Elizabeth. Dis in 1912 as die Baai se tweede sinagoge gebou

Joodse families het saam met die 1820-Setlaars na Suid-Afrika gekom. ’n Gemeente is in 1861 of ’62 gestig en die eerste sinagoge (’n omskepte Lutherse kerk) in 1862 aangeskaf. Port Elizabeth het ’n belangrike sentrum van die wolbedryf geword waarin Joodse handelaars, veral die Mosenthal-broers, ’n belangrike rol gespeel het. Hyman Henry Salomon was burgemeester van 1873–’75 en Max Gumpert in 1900. Die eerste Joodse predikante van die Baai was Samuel Rapaport van 1873–’94, Jacob Philips van 1897–1912 en Abraham Levy van 1912–’54 (met ’n kort onderbreking). In 1923 is Adolph Schauder, handelaar en nyweraar, tot die stadsraad verkies en langer as 40 jaar lid gebly. Hy het as burgemeester gedien van 1940–’42. ’n Township vir bruin mense is Schauderville genoem ter ere van sy werk onder die gekleurde inwoners. Hy was ook enkele jare lank president van die Ortodokse Hebreeuse Gemeente. Solly Rubin het van 1972–’73 as burgemeester gedien.

Die Verenigde Hebreeuse Instellings sluit ’n hevra kaddisja en ’n liefdadigheidsorganisasie in. Port Elizabeth het twee Ortodokse sinagoges, die Port Elizabethse Hebreeuse Gemeente en die Sommerstrandse Hebreeuse Gemeente, wat in 1947 gestig is. Die Progressiewe Gemeente (Tempel Israel) dateer van 1949. Port Elizabeth is naas Johannesburg, Kaapstad en Durban die enigste stad met ’n Joodse skool (Theodor Herzl), hoewel meer as 80% van die 360 leerlinge van voorskools tot matriek nou nie-Jode is.[33] Die skool het op 21 Januarie 1959 geopen en in 1962 na sy ruim perseel in Walmer verhuis.[34]

Die hoofkwartier van die Oos-Kaapse Komitee van die Joodse Raad van Afgevaardigdes[35] en die Oostelike Provinsie-Sionistiese Raad is in Port Elizabeth.[36] Die stad se Joodse bevolking het in 1969 2 811 (1,1%) van die algemene bevolking) getel, maar het teen 2004 afgeneem tot net 450.[37]

Port Elizabeth se tweede sinagoge, die Raleigh-sinagoge in die straat met dieselfde naam, is in 1912 in die Art Noveau-styl deur Orlando Middleton ontwerp. Dit was in gebruik tot 1954. Die sinagoge is in 1986 tot 'n nasionale gedenkwaardigheid verklaar en in die Joodse Pioniersgedenkmuseum omskep, wat elke Sondag van 10:00 tot 12:00 oop is.

Sport

wysig
 
Oorblyfsels van die Boet Erasmus-stadion in 2016
 
Port Elizabeth se St. Georgespark

Gqeberha bied baie geriewe wat sportsoorte soos krieket, rugby, atletiek, sokker en veldhokkie kan aanbied. Sy kusligging maak die stad ook vir watersport geskik.

Gqeberha se St. Georgespark is 'n toetskrieketstadion en huisves gereeld internasionale krieketwedstryde van die Proteas, Suid-Afrika se nasionale krieketspan. Dit is die oudste krieketveld in Suid-Afrika en hier is die eerste toetswedstryd buite Australië en Engeland, tussen Suid-Afrika en Engeland op 12 en 13 Maart 1889 gespeel. Die Warriors, 'n franchise-krieketspan in Suid-Afrika, het hul tuiste in Port Elizabeth gehad. Ná afloop van die 2020/21-seisoen is die span tydens 'n hervorming van Suid-Afrikaanse krieket ontbind.[38] Die stadion is ook bekend vir sy blaasorkes wat aanhangers by die Proteas-spele vermaak. Tydens die Krieketwêreldbeker 2003 is vyf wedstryde op Gqeberha se St. Georgespark aangebied.

Gqeberha was die tuiste van die Southern Kings in Superrugby. Die voormalige Oos-Kaapse rugbyunie, nou bekend as die Oostelike Provinsie, het saam met Oos-Londen se Grens Bulldogs die grondslag vir die Spears-franchise gevorm. Die oorblyfsels van die Spears is later by die Southern Kings ingelyf en het in 2013 by Superrugby meegeding. Die Southern Kings kon egter nóg in 2014 nóg in 2015 aan die Superrugby deelneem en het in 2016 en 2017 na Superrugby teruggekeer, maar is weens ekonomiese redes deur die Suid-Afrikaanse Rugbyunie afgegradeer. Die span speel nou in die Pro14toernooi. Die Oostelike Provinsie beslis hul tuiswedstryde in die Nelson Mandelabaaistadion wat vir die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010 opgerig is.[39] Vervolgens is die stadion ook tydens die Afrikanasiesbeker 2013 ingespan en het agt wedstryde gehuisves, waaronder ses groepwedstryde, een kwarteindstryd en die klein finale.[40]

In Desember 2011 het die Nelson Mandelabaaistadion die nuwe tuiste van die Suid-Afrika Sewes, die land se afdeling van die jaarlikse Wêreldrugby Sewesreeks in sewesrugby, geword. Die geleentheid is voorheen in drie ander stede aangebied, naamlik Stellenbosch, Durban en George. Tussen 2011 en 2015 is dit jaarliks in Gqeberha gehou. Sedertdien word dit in Kaapstad beslis.

Die stad se vernaamste sokkerspan is Chippa United wat in die Premier Sokkerliga meeding en die Nelson Mandelabaaistadion as hul tuisveld gebruik. Van die vorige klubs wat in die land se topvlak gespeel het, sluit in Bay United, Michau Warriors, Port Elizabeth Blackpool, Hotspur FC, Port Elizabeth City en Westview Apollon. Die ou Boet Erasmus-stadion is in 2010 deur die nuwe Nelson Mandelabaaistadion vervang en het voorheen drie wedstryde tydens die Rugbywêreldbeker 1995 en sewe wedstryde tydens die Afrikanasiesbeker 1996 aangebied.

Besienswaardighede

wysig
 
Die Donkinreservaat met die monument en vuurtoring
 
Hobiestrand
 
Die Perdstandbeeld op die hoek van Kaap- en Russellweg is in 1905 deur Joseph Whitehead gemaak nadat fondse deur die diereliefhebber Harriet Meyer ingesamel is. Gedurende die Anglo-Boereoorlog was Port Elizabeth die belangrikste invoerhawe vir perde[41]
 
Lugbeeld van die Nelson Mandelabaaistadion
  • Die Donkinreservaat met sy kenmerkende steenpiramide is een van die bekendste bakens in die stad. Die vuurtoring langs die piramide is in 1861 opgerig en huisves vandag 'n militêre museum. Die gerestoureerde privaathuise van Donkinstraat is pragtige voorbeelde van die Victoriaanse boustyl.
  • No. 7 Castle Hill van 1827 is die oudste gebou van Gqeberha wat bewaar is. Dit is oorspronklik die tuiste van die eerste geestelike in die gebied, Eerwaarde F. McCleland. Die gebou is 'n tipiese voorbeeld van 'n 19de eeuse stadhuis en nou 'n museum en nasionale monument. Die museum beskik oor 'n versameling van meubels, huisgereedskap en poppe uit die 19de eeu.
  • Die Wit Huis of Old Harbour Board Building van 1904 is 'n pragtige voorbeeld van die Art-Nouveau-boustyl in Suid-Afrika. Oorspronklik dien dit as 'n administratiewe gebou vir die Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens.
  • Die Settlers' Cemetery is die begraafplaas van baie van die Britse 1820-Setlaars.
  • Die Campanile (Kloktoring) is in 1923 ter herdenking aan die landing van die 1820-Setlaars opgerig. 'n Wenteltrap met 204 trappies lei na die uitkykplek van die toring met 'n hoogte van 53 meter, wat 'n pragtige uitsig oor die stad bied. Die kloktoring beskik oor 23 klokke, waarvan tien daagliks om 8h32, 13h32 en 18h02 gelui word.
  • Fort Frederick, wat in 1799 ter beskerming van die monding van die Baakensrivier deur Britse troepe opgerig is, staan bekend as die eerste steengebou in die Oos-Kaap. Die fort is genoem na die Hertog van York. Vandag is die gebou 'n nasionale gedenkwaardigheid, wat onder meer oor 'n versameling van historiese kanonne beskik. Die fort is ook 'n uitstekende uitsigpunt oor Algoabaai.
  • Die Port Elizabeth-konsentrasiekamp en Begraafplaasgedenkteken ter herinnering aan die 230 Vroue en 85 kinders wie van 1901 hier, ver van hul oop Vrystaatse vlaktes, vertoef het en die 14 wie hier oorlede is voordat die kamp in November 1902 ontbind is.
  • Die Prins van Wallis-obelisk is ter ere van die huweliksbevestiging van Albert, Prins van Wallis, later koning Edward VII van die Verenigde Koninkryk en Alexandra van Denemarke opgerig, maar nie oorspronklik vir hul bedoel nie.
  • Die St. Georgespark is die oudste park in Gqeberha en huisves die St. George's Oval, 'n bekende krieketstadion.
  • Die Nelson Mandelabaaistadion is vir die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010 opgerig en ook tydens die Afrikanasiesbeker 2013 ingespan. Dit huisves rugby- en sokkerwedstryde.

Internasionale betrekkinge

wysig
Stad Land
  Gotenburg   Swede

Sien ook

wysig

Kerkgemeentes

wysig

Historiese kiesafdelings

wysig

Koerante

wysig

Skole

wysig

Diverse

wysig

Verwysings

wysig
  1. ↑ (en) "Chronological order of town establishment in South Africa based on Floyd (1960:20-26)" (PDF). pp. xlv–lii. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 13 Julie 2019. Besoek op 6 Oktober 2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 "Hoofplek Gqeberha". Sensus 2011.
  3. ↑ (en) Peter E. Raper (1987). Dictionary of Southern African Place Names. Internet Archive. p. 371. Besoek op 23 Mei 2024.
  4. ↑ (en) "The Port Elizabeth Pyramid". Internet Archive. 1891. Besoek op 23 Mei 2024.
  5. ↑ (en) Charles Pettman (1913). Africanderisms; a glossary of South African colloquial words and phrases and of place and other names. Longmans, Green and Co. p. 51.
  6. ↑ (en) "Ibhayi – definition of Ibhayi in A Dictionary of South African English – DSAE". dsae.co.za. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Junie 2021. Besoek op 3 Junie 2021.
  7. ↑ (en) Pieter Meiring (10 November 2019). "New Port Elizabeth name announced". Cape Business News. Besoek op 23 Mei 2024.
  8. ↑ (en) "BREAKING | It is official, Port Elizabeth has a new name — Gqeberha". Daily Dispatch. Besoek op 23 Mei 2024.
  9. ↑ (en) Pat Hopkins: Ghosts of South Africa. Cape Town: Zebra Press 2006, bl. 44–45
  10. ↑ (en) "Port Elizabeth Climate Normals 1961−1990". National Oceanic and Atmospheric Administration. Besoek op 16 Maart 2015.
  11. ↑ (de) "Klimatafel von Port Elizabeth (Flugh.), Prov. Eastern Cape / Südafrika" (PDF). Baseline climate means (1961–1990) from stations all over the world. Deutscher Wetterdienst. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 20 September 2019. Besoek op 7 Februarie 2016.
  12. ↑ (en) "Climate data for Port Elizabeth". Suid-Afrikaanse Weerdiens. Junie 2011. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Maart 2012. Besoek op 6 Maart 2010.
  13. ↑ (af) Van Lill, Dawid: Van Lill se Suid-Afrikaanse Trivia. Kaapstad: Zebra Press 2004, bl. 32
  14. ↑ (en) Vuyisile Msila: A Place to Live. Red Location and its history from 1903 to 2013. Stellenbosch: AFRICAN SUN MeDIA 2014, bl. 29
  15. ↑ (en) Bureau for Scientific Publications at the Foundation for Education, Science and Technology: Cultural History, jaargang 1, uitgawe 11, bl. 61
  16. ↑ (en) C.L.R. James: A History of Pan-African Revolt. Inleiding deur Robin D.G. Kelley. Oakland: PM Press 2012, bl. 82
  17. ↑ (en) Gail M. Gerhart en Clive L. Glaser: From Protest to Challenge. A Documentary History of African Politics in South Africa, 1882–1990. Volume 6: Challenge and Victory, 1980–1990. Bloomington, Indiana: Indiana University Press 2010, bl. 72
  18. ↑ (en) Michael Brett, Philip Briggs, Brian Johnson Barker and Mariëlle Renssen: Eyewitness Travel South Africa. London: Dorling Kindersley 2015, bl. 251
  19. ↑ (en) "DA locks down Nelson Mandela Bay with multi-party coalition". 17 Augustus 2016. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2019. Besoek op 13 November 2017.
  20. ↑ (af) "Nuwe burgemeester vir Nelson Mandelabaai". Maroela Media. 27 Augustus 2018. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 April 2020. Besoek op 12 Februarie 2019.
  21. ↑ (en) "Mongameli Bobani voted out as mayor of Nelson Mandela Bay". HeraldLIVE. 5 Desember 2019. Besoek op 5 Desember 2019.
  22. ↑ (en) Candice Bezuidenhout. "ANC's Eugene Johnson elected Nelson Mandela Bay's new executive mayor". News24. Besoek op 15 November 2021.
  23. ↑ (en) "Nelson Mandela Bay mayor removed via motion of no confidence". The Citizen. 21 September 2022. Besoek op 2 Oktober 2022.
  24. ↑ (en) "Gary Van Niekerk takes over Nelson Mandela Bay mayorship". The Herald. Besoek op 23 Mei 2024.
  25. ↑ (en) www.investinnelsonmandelabay.co.za: Beleggings in Nelson Mandelabaai Geargiveer 5 Februarie 2013 op Wayback Machine
  26. ↑ (en) James Hall Museum of Transport – Motor cars. Besoek op 1 Maart 2016
  27. ↑ (en) Nicholas C. Kraus: History and Heritage of Coastal Engineering. American Society of Civil Engineers 1996, bl. 437
  28. ↑ (de) Südafrika. Eine Bilderreise. Hamburg: National Geographic Deutschland 2009, bl. 192
  29. ↑ (en) Emporis: Buildings in Port Elizabeth
  30. ↑ (en) Die 2001-sensussyfers soos weergegee deur Adrian Frith. URL besoek op 13 November 2017.
  31. ↑ (en) Die 2011-sensussyfers soos weergegee deur Adrian Frith. URL besoek op 13 November 2017.
  32. ↑ (en) Artefacts.co.za. URL besoek op 10 November 2017.
  33. ↑ (en) Independent Schools Association of Southern Africa Geargiveer 18 Mei 2020 op Wayback Machine. URL besoek op 13 November 2017.
  34. ↑ (en) Die geskiedenis van die Theodor Herzl Schools Geargiveer 18 Augustus 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 10 November 2017.
  35. ↑ (en) Webtuiste van die SA Raad van Joodse Afgevaardigdes Geargiveer 10 November 2017 op Wayback Machine. URL besoek op 11 November 2017.
  36. ↑ (en) Webtuiste van die Suid-Afrikaanse Sionistiese Federasie. URL besoek op 11 November 2017.
  37. ↑ (en) Jewish Virtual Library. URL besoek op 10 November 2017.
  38. ↑ (en) Firdose Moonda (8 Maart 2021). "Revamped two-tier South African domestic structure ready to take off". ESPNcricinfo. Besoek op 3 Mei 2021.
  39. ↑ (en) "Matches". FIFA. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Julie 2019. Besoek op 30 April 2019.
  40. ↑ (en) "Nelson Mandela Bay Stadium and training venues ready for AFCON". Nelson Mandelabaai Metropolitaanse Munisipaliteit. 8 Januarie 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Julie 2017. Besoek op 30 April 2019.
  41. ↑ (af) Marion Boddy-Evans, Narina Exelby, Jazz Kuschke, Robyn Daly, David Bristow: Getaway se 1001 Móét-sien plekke in Suider-Afrika. Kaapstad: Struik 2006, bl. 245

Bibliografie

wysig
  • (af) Port Elizabeth vandag. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 10, nr. 1, September 1960
  • (af) Redgrave, J.J.: Port Elizabeth – verlede en hede. Die geskiedenis van Port Elizabeth. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 10, nr. 1, September 1960

Eksterne skakels

wysig
Algemene inligting
Afrikaanse skole
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Gqeberha&oldid=2674900"