Oumatjie Stoffberg

Francina Susanna Aletta (bynaam Cinie, erenaam Oumatjie) Stoffberg (die plaas Nabygelegen, distrik Wellington, 24 Augustus 1865 – Johannesburg 1 Oktober 1966) was ’n legendariese onderwyseres, huisvrou en alombekende volksmoeder wat reeds vroeg in die 20ste eeu bekendheid verwerf het vir haar welsyns- en opheffingswerk onder Afrikaners.

Oumatjie Stoffberg.

Herkoms en opleiding

Stoffberg was die tweede jongste van ses kinders uit die huwelik van Pieter Rossouw en die weduwee Francina Malan. Haar sterk godsdienstige opvoeding en die prediking van ds. Andrew Murray het daartoe bygedra dat sy op agtjarige ouderdom godsdienstig ingestel geraak het, waardeur 'n evangelisasie- en sendingywer ontketen is wat haar hele lewe gerig het. Sy het haar skoolopleiding aan die Groenberg-skool op Wellington ondergaan, hoofsaaklik onder C.P. Hoogenhout, en op 16 as onderwyseres aan die Hugenote-seminarium gekwalifiseer, waarna sy twee jaar in die distrik Piketberg onderwys gegee het.

Huwelikslewe

Oumatjie Stoffberg se dogter Francina (Lassie) was getroud met ds. Georg Hofmeyr.

Die egpaar Stoffberg was koshuisouers van Die Ark op Riebeek-Wes waar onder andere Jan Smuts en D.F. Malan, albei later eerste minister van Suid-Afrika, kosgangers was. Smuts het sy oudste broer, Michael, se plek in die skool op 12-jarige leeftyd ingeneem nadat dié oorlede is aan ingewandskoors.

Jan Smuts op 18-jarige leeftyd. Hy was 'n kosganger in Die Ark, waarvan Cinie Stoffberg koshuismoeder was, maar omdat die skool op Riebeek-Wes nie matriek aangebied het nie, het hy in 1886 ingeskryf aan die Stellenbosse Gymnasium. Smuts en Oumatjie Stoffberg het tot sy dood gekorrespondeer.

Op 2 Oktober 1883 is sy op Wellington met Theunis Christoffel Stoffberg (1861–1937) getroud. Hy was onderwyser op Riebeek-Wes, waar hulle as koshuisouers van Die Ark opgetree het. Dr. D.F. Malan, seun van haar halfbroer, en J.C. Smuts was albei destyds skoliere daar.

Stoffberg se dogter Francina (bynaam Lassie, 17 September 1889 – Oos-Londen, 27 Januarie 1979) is op 24 Mei 1910 getroud met ds. Georg Hofmeyr, destyds leraar van die jong en hulpbehoewende NG gemeente Port Elizabeth. Vier kinders is uit dié huwelik gebore: Francina Gardiol (gebore in 1911 in Port Elizabeth), Jan Hendrik (1914, Port Elizabeth), in ’n stadium chirurg in Oos-Londen, Theunis Christoffel Stoffberg (1922, Bedford), in ’n stadium munisipale tesourier in Pretoria, en Isabella Murray (1928, Greytown), later professor in verpleegkunde aan die Universiteit van Stellenbosch. Lassie Hofmeyr was die skrywer van Brandhout uit die vuur (1950) wat die verhaal van die Kinderhawe in Johannesburg vertel.

Een van Stoffberg se seuns, Pieter Andries (geb. 26 September 1890), is in 1922 aangestel as hoof van die Rapportryerskool op Randfontein. In 1949 is hy verkies tot lid van die Transvaalse provinsiale raad vir Randfontein, en in 1954 en 1959 herkies. Hy is in 1954 aangestel as voorsitter van die Gesondheidsraad vir Buitestedelike Gebiede en van 1949 af het hy gedien as sekretaris van die onderwysgroep van die NP-koukus. In 1960 word hy verkies tot president van die Transvaalse Munisipale Vereeniging en in November daardie jaar word hy senator. Pieter Stoffberg is op 10 April 1922 getroud met Johanna Lombard.

Die egpaar het in 1890 na Vryheid in Natal verhuis, later na Utrecht in dieselfde provinsie en eindelik na Rustenburg in Transvaal, waar hulle hul op Kroondal, 'n Duitse nedersetting in die distrik, gevestig het. Tydens die Tweede Anglo-Boereoorlog (1899–1902), met haar man op kommando, is sy en haar gesin deur die Britse magte na Pretoria gestuur, maar deur bemiddeling van mevv. Louis Botha en Lucas Meyer het sy toestemming gekry om haar kinders na Riebeek-Wes te stuur, waarheen sy hulle later gevolg het.

In die 20ste eeu

Die eerste personeel van die Langlaagte-weeshuis. Geen name word by die foto aangegee nie, maar sittende is dit waarskynlik Theunis Stoffberg derde van links, dan ds. Abraham Kriel en Francina Stoffberg. Sy was die eerste huismoeder van die weeshuis.

Ná die Driejarige Oorlog het haar man op haar aandrang die betrekking van superintendent-huisvader van die Langlaagte-weeshuis onder ds. A.P. Kriel aanvaar. Ten spyte van swak gesondheid en nege kinders van haar eie, het sy as moeder en verpleegster vir die oorlogswesies opgetree, tot 40 tande per dag getrek en selfs met sukses 'n afgesnyde vinger aangewerk. Sy het later hierdie jare beskryf as 'n “Hoër Skool of Universiteit van die Here” wat haar vir die latere lewe bekwaam het. Die Stoffbergs se vertrek van die kinderhuis was 'n gevoelige slag wat ds. Kriel diep ter harte gegaan het. In 'n verslag wat destyds opgestel het, skryf hy onder meer: "Veel het ons Kerk aan die huisvader en sy eggenote te dank vir die bloei en seën wat op die weeshuis rus."

Van 1908 tot 1915, terwyl haar man inspekteur van skole was, het sy haar aan die Rand besig gehou met opheffingswerk onder oorlogsverarmdes. Stoffberg het deurgaans 'n besondere belangstelling in wêreldsake, die politiek en veral die Afrikanersaak gehad. Ná die Rebellie van 1914–‘15 het sy deelgeneem aan die vroueoptog na die Uniegebou om die vrylating van genl. Christiaan de Wet en ander rebelle te vra. Sy was ook ’n steunpilaar vir haar man in sy politieke loopbaan, eers as lid van die provinsiale raad van Transvaal van 1923 tot 1928 en van laasgenoemde jaar tot 1937 as senator.

Politieke bewuswording

Die onderskrif by dié foto in Die Huisgenoot van 12 Julie 1940 het gelui: "Die groot skare vroue wat op die Pretoriase Kerkplein byeengekom en daarna in optog na die Uniegebou gegaan het om 'n vredespetisie aan die Regering voor te lê."

Oumatjie Stoffberg (links) en haar twee mede-"oorhandigsters" van die versoekskrif aan min. Jannie Hofmeyr tydens die vroueoptog na die Uniegebou op 22 Junie 1940.

Sen. T.C. en mev. F.S.A. (Oumatjie) Stoffberg.

Oumatjie Stoffberg onthul die herstelde gedenksteen in die Johannesburgse konsentrasiekampkerkhof tydens die Krugerdagviering (waarskynlik op 10 Oktober) 1957 nadat die oorspronklike, wat in 1941 onthul is, kwaadwillig vernietig is.

Eers op 71 het Stoffberg in werklikheid aktief aan die openbare lewe begin deelneem. Sy het die Nasionale Party met daad en geld gesteun, erelid van die Vroueraad van die Herenigde Nasionale Party of Volksparty van Transvaal geword, haar by die Ossewa-Brandwag as voorbidder aangesluit en as beskermvrou van die Vroue-vryheidsbeweging opgetree. By talle geleenthede het sy voorspraak gemaak vir onderwys in Afrikaans, ruim steun aan sendingwerk verleen en nou gemoeid gebly met liefdadigheidswerk. In die Ossewa-Brandwag is die Cinie Stoffberg-kommando, wat spesifiek gewerk het aan die rehabilitasie van "minderbevoorregte" Afrikaners (die Armblankes) gewerk het, na haar genoem.

Op Saterdag 22 Junie 1940 het Stoffberg deelgeneem aan ’n protesoptog deur vroue na die Uniegebou. Dit is binne vyf gereël om vroue kans te gee om hul stem te hoor in verset teen die Tweede Wêreldoorlog. Die Ossewa-Brandwag, waarvan dr. Hans van Rensburg die hoofleier was, het ’n belangrike rol in die reëlings gespeel. Sowat 6 000 uit alle dele van die land het van Kerkplein tot by die Uniegebou. Op pad het nog vroue aangesluit sodat amper 9 900 eindelik in gelid gestap het. Langs die pad was duisende toeskouers, meestal mans. 'n Deputasie van drie vroue, beskryf as "bejaarde volksmoeders", het die versoekskrif om neutraliteit by die Uniegebou aan die destydse eerste minister, genl. J.C. Smuts se adjunk, min. J.H. Hofmeyr, oorhandig. Dit was nadat Smuts se privaat sekretaris, J.D. Pohl, in antwoord op die vroue se versoek dat hy die versoekskrif ontvang, laat weet het "dat die Generaal nie bereid is om die afvaardiging te ontvang nie, daar hul versoek in stryd is met die beleid van die regering en die besluite van die Parlement. Die Eerste Minister het geen tyd vir party politieke propaganda (sic) in stryd met die aangenome landsbeleid nie".

Die versoekskrif se presiese bewoording was: "Namens die Afrikaanse moeders, vroue en dogters en die tienduisende wat in die gees aanwesig is en ons versoekskrif steun, wens ek ons die Hoogedele Regering in alle beskeidenheid met die diepste erns waaroor ons beskik te versoek om, eerstens, nie langer toe te laat dat met dreigemente van ontslag, verplasing of watter vorm van behandeling ookal (sic), druk uitgeoefen word op die burgers van ons staat ten einde hulself beskikbaar te stel vir militêre diens buite die Unie nie – hetsy deur privaat werkgewers of deur die staat, en, tweedens, onmiddellik (sic) 'n eerbare en regverdige vrede met die lande met wie ons in oorlog verkeer, te sluit. Geteken, H. Armstrong"

Stoffberg het in haar hoedanigheid as “bejaarde volksmoeder” haar rol as afgevaardigde en lidmaatskap van die OB in dieselfde asem verduidelik: “Toe die versoek kom: ‘Sal Oumatjie aan die Vroue-optog as één van die leidsters deelneem, sal sy saam met die afvaardiging gaan om genl. Smuts te ontmoet?’ was dit my ’n duidelike stem van my geliefde volk wat my roep. Toe 'n versoek kom wat reeds as 'n innige verlange in my hart gebrand het, om die vroue van Suid-Afrika op te roep tot gebed vir die Volksraadsitting en die vredesversoek van duisende wat voor die Parlement gelê moes word, was dit 'n nuwe roepstem van my volk. Toe kom daar 'n versoek van die Ossewabrandwag: ‘Sal Oumatjie nie by die beweging aansluit om op te tree as ons voorbidder nie?’ Hoe kon ek weier as my volk my nodig het?” Sy het, tydens die oorhandiging aan min. Hofmeyr by die Uniegebou, gesê dat sy met haar familie dit 'n saak van gebed gemaak het om te vra of dit die Here se wil was dat die vroue die Bedevaart moes onderneem, en sy is seker dat dit die Here is.

Intussen het sy ontwikkel in ’n ywerige, onderhoudende briefskrywer met ’n mooi humorsin. Sy het gemiddeld 500 briewe per jaar geskryf, soms tot 30 per week. Dit was briewe van bemoediging, vermaning en bestraffing aan bekendes en onbekendes in Suid-Afrika en in die buiteland. Alle briewe het sy as “Oumatjie Stoffberg” onderteken en so dié erenaam verwerf. Onder haar wye vriendekring het dr. J.D. Kestell en ses van Suid-Afrika se eerste ministers getel. Dr. D.F. Malan het haar op ’n keer bestempel as ’n “onmisbare geestelike kragsentrale” wat deur haar briewe al die jare ’n skakel was tussen my en Jannie Smuts en myself”. Genl. Smuts het na haar verwys as “my ou moedertjie”, wie se voorbidding hy waardeer het en wie se liefde vir hom dierbaar was. Elke besoeker aan haar huis moes sy naam in ’n besoekersboek skryf om te verseker dat sy gereeld vir hom bid.

Skrywer

Uit haar pen het bydraes in Die Boerevrou, Die Burger, die kinderafdeling van Die Kerkbode en Die Vaderland verskyn, asook vertellings, outobiografiese aantekeninge en ander pennevruggries.

Verering

Voorblad van die eerste Die Transvaler, 1 Oktober 1937, waarop berig is oor hoe Oumatjie Stoffberg die rolpers aangeskakel het.

Oumatjie Stoffberg was die model vir die figuur regs op die tweede van 27 panele in die historiese fries in die Voortrekkermonument. Dié paneel beeld die oorhandiging van 'n Bybel aan Jacobus Uys deur Grahamstad se vrederegter, Thomas Philipps, uit.

Nasionaliste het alle dele van Transvaal en die land het op 30 September 1937 in die Voortrekkerpersgebou byeenkom om te aanskou hoe Stoffberg, 'n groot voorstander van die Afrikaanse taal en kultuur, die groot Vomag-rolpers aan die gang sit om Die Transvaler, wie se naam gekies is uit voorstelle soos Boeretrots en Vastrapper, te druk. Die volgende dag het die koerant op sy voorblad berig: “Die Transvaler is gistermiddag op gedenkwaardige wyse amptelik geopen in die gebou van die Voortrekkerpers toe mev. (sen.) T.C.B. Stoffberg ’n elektriese koppie gedruk en die groot rolpers in beweging gebring het. Dr. D.F. Malan, Hoofleier van die Nasionale Party, het later in die Wandererssaal voor ’n verteenwoordigende en geesdriftige gehoor in kragtige en besielende taal die feesrede gelewer. Etlike honderde Afrikaners, wat alle Afrikaanse organisasies aan die Witwatersrand verteenwoordig, Afrikaanse predikante, onderwysers en baie ander gaste uit alle dele van Transvaal, die Vrystaat en selfs uit Kaapland het om 2.30 nm. in die masjienkamer van Die Transvaler vir die openingsgeleentheid byeengekom. ’n Spontane en hartlike toejuiging het losgebreek toe dr. D.F. Malan vergesel deur die Hoofredakteur, dr. H.F. Verwoerd, op die tydelike verhogie verskyn, van waar mev. E.G. Jansen die skare kortliks toegespreek het. Nadat mev. Stoffberg die rolpers in bewering gebring het, is ’n keurige program van die verrigtinge afgedruk wat as aandenking aan die aanwesiges gegee is.”

Stoffberg het as model poseer vir die ou moeder in die tweede paneel (daar is 27) van die historiese fries in die heldesaal van die Voortrekkermonument waarop Grahamstad se vrederegter, Thomas Philipps, 'n Bybel aan die trekleier Jacobus Uys oorhandig. Al is modelle, onder wie Stoffberg, vir al die ander figure in die paneel gebruik, is die skenker 'n lewensgetroue voorstelling van William Rowland Thompson wat die rede by die plegtigheid gevoer het (maar nié die Bybel oorhandig het nie), danksy 'n portret van hom wat deur sy kleinseun, regter C. Newton Thompson, beskikbaar gestel is. Stoffberg wou aanvanklik nie vir 'n "gesnede beeld" poseer nie, maar het eindelik ingestem, solank sy 'n Bybel mag vashou, aldus die Erfenisstigting.

Op haar 101ste verjaardag het die FAK ’n oorkonde aan haar toegeken as blyk van waardering vir haar onbaatsugtige liefde teenoor gesin, medemens, volk en taal.

Haar dood

Sy is oorlede aan huis van haar skoondogter E. Otto op Alberton en begrawe in die Rebeccastraat-begraafplaas in Pretoria. Op haar grafsteen staan: “Jesus alleen.”

Die Argief vir Eietydse Aangeleenthede van die Universiteit van die Vrystaat bewaar Stoffberg se privaat dokumente wat die tydperk tussen 1887 en 1970 dek en 79 lêers beslaan.

Bronne

• (af) Van der Walt, A.J.H. 1944. ’n Volk op trek: 'n Kort geskiedenis van die ontstaan en ontwikkeling van die Ossewa-Brandwag: Johannesburg: Kultuur en Voorligtingsdiens van die Ossewa-Brandwag.
• (af) "Goddank dis hoogverraad en nie laagverraad nie!": Die rol van vroue in die Ossewa-Brandwag se verset teen Suid-Afrika se deelname aan die Tweede Wêreldoorlog, deur Charl Blignaut. URL besoek op 2 September 2015.
• (af) Beyers, C.J. 1981. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel IV. Durban: Butterworth & Kie (SA (Edms) Bpk.
• (af) Hofmeyr, W. Lou(w); Hofmeyr, Nico J.; Hofmeyr, S.M.; Hofmeyr, George S.; Hofmeyr, Johannes W. (samestellers). 1987. Die Hofmeyrs: 'n Familiegeskiedenis. Lynnwoodrif en Bloemfontein: Die Samestellers.
• (en) Cameron, Trewhella. 1994. Jan Smuts An Illustrated Biography. Cape Town, Johannesburg, Pretoria: Human & Rousseau.
• (af) (en) Kruger, dr. D.F. 1963. Wie is wie in Suid-Afrika. Johannesburg: Vitae Uitgewers.

Sien ook

• Mabel Malherbe

Eksterne skakels

• (en) Die geskiedenis van die plaas Nabygelegen waar Oumatjie Stoffberg gebore is Geargiveer 6 September 2015 op Wayback Machine. URL besoek op 2 September 20915.