E.G. Jansen
Dr. Ernest George Jansen (Dundee, 7 Augustus 1881 – 25 November 1959) was ’n kultuurleier, skrywer, kabinetsminister, Speaker van die Volksraad en voorlaaste goewerneur-generaal van die Unie van Suid-Afrika. Hoewel hy in 1934 saam met ander leiers van die Nasionale Party met die Suid-Afrikaanse Party saamgewerk het om die Verenigde Party te stig, het hy skaars vyf jaar later uit dié party bedank en teruggekeer na die sogenaamde Herenigde Nasionale Party nadat die eerste minister genl. J.B.M. Hertzog se mosie van neutraliteit in die Volksraad verslaan is en Suid-Afrika oorlog teen Duitsland verklaar het. In die vyf jaar dat hy in die Verenigde Party was, het sy vrou, Mabel Jansen, deurentyd 'n stoere Nasionalis gebly.[1]
Jeugjare
wysigJansen is op Strathearn naby Dundee in Natal gebore as die seun van Andries Louis Jansen en Cornelia Carolina Wohlitz.[2] Sy vader was ’n onderwyser wat hom later tot die landbou wend. Hy ontvang sy eerste skoolopleiding tuis van sy vader, maar gaan daarna na Ladysmith en matrikuleer uiteindelik aan die Hoërskool Durban in 1898 waar hy die enigste Afrikaanssprekende leerling was. Op skool het Jansen uitgeblink in sport en het hy vir die skool se eerste span krieket en sokker gespeel, en hy was ook twee agtereenvolgende jare victor ludorum. In 1902 het die jong Ernest (so gedoop weens ’n klerikale fout omdat hy na sy oupa aan moederskant, ’n Duitse boer, Ernst Georg moes geheet het) by ’n prokureursfirma in Pietermaritzburg begin met sy leerkontrak en deur afstandonderrig in die regte studeer aan die Universiteit van die Kaap die Goeie Hoop en behaal die grade B.A. en L.L.B. Hy is in 1906 as prokureur toegelaat en vier jaar later begin hy en H. Murray die prokureursfirma Murray en Jansen. In 1913 word hy as advokaat tot die balie toegelaat. Hy trou met Martha Mabel Pellissier en hulle het een kind, Erns Louis Jansen, wat ’n Transvaalse regter en later appèlregter geword het en oorlede is in Pretoria op 23 Mei 2011.
Kultuurleier
wysigIn die oorwegend Engelssprekende Natal het Jansen ’n leidende rol in die bevordering van die Afrikaanse taal en kultuur gespeel. Hy was prominent in die kultuur-historiese verenigingslewe van dié provinsie. Hy het onder meer in die besture van die Debats- en Letterkundige Vereniging van Pietermaritzburg gedien, wat hy in 1908 gestig het, en ook van die Voortrekkermuseumkomitee. Hy het die stigting van soortgelyke verenigings elders in die Tuinprovinsie aangemoedig, wat in Maart 1910 saamgebind is in die Unie van Debatsverenigingen. Dit het weer gelei tot die stigting van De Organisatie van Hollandse Taalvrienden in 1914. Hierin speel Jansen ’n groot rol in die stryd om Afrikaans erken te kry as onderrigmedium. ’n Blywende bydrae was die stigting saam met sy vrou en prof. G. Besselaar in Pietermaritzburg van die Saamwerk-Unie van Natalse Vereniginge in 1917, waarvan hy voorsitter gebly het tot 1924 en wat die voorloper was van die Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge. Jansen was ’n stigterslid van die F.A.K. Onder leiding van die Jansen-egpaar begin die Saamwerk-Unie die eerste eksamens in die Afrikaanse taal, wat aanvanklik deur hulle gereël, gevoer en bestuur is.
Jansen het lewendig belanggestel in die Suid-Afrikaanse geskiedenis en skryf die gesaghebbende Die Voortrekkers in Natal in 1938, Uit die Voortrekkertyd in 1939[3] en Die Boerekongres in Natal in 1942. Deur sy, sy vrou en sy swaer ds. (later prof.) George Murray Pellissier se ywer is die Geloftekerk in Pietermaritzburg bewaar. Hy het ook ’n groot aandeel daarin gehad dat die Engelenburg-huis vir die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns bekom is. Van die Akademie was hy in 1909 ’n stigterslid. Dit het destyds nog bekend gestaan as die Zuid-Afrikaanse Akademie voor Taal, Letteren en Kunst. Jansen was sedert 1938 voorsitter van die Sentrale Volksmonumentekomitee en Eeufeeskommissie, wat vir die organisasie, oprigting en hoeksteenlegging van die Voortrekkermonument verantwoordelik was. In 1949 tree hy weer as voorsitter van die Voortrekkermonument se Inhuldigingskomitee op. Hy was seremoniemeester tydens die hoeksteenlegging in 1938 en die inhuldiging van die Voortrekkermonument in Desember 1949.
Koerantredakteur
wysig
Die Nasionale Pers het in 1918 besluit om De Afrikaner, wat toe lank reeds Dinsdae en Vrydae in Pietermaritzburg verskyn het, aan te koop. Jansen was destyds een van die vernaamste Nasionaliste in die Natalse hoofstad wat druk op die Nasionale Pers uitgeoefen het om De Afrikaner as sakeonderneming, met sy drukkery, uitgewery en boekhandel oor te neem. Jansen het soos baie ander Afrikaners in Natal gevoel die koerant, onder redakteurskap van ’n eksentrieke Hollander, dr. J. Vrolik, verleen onvoldoende en inkonsekwente steun aan die Nasionale saak. Die Nasionale Pers neem die koerant in November daardie jaar oor en op 18 September 1919 besluit die direksie om Jansen te nader en die redakteurskap aan hom aan te bied teen ’n salaris van £30 per maand, met die reg om as advokaat te bly praktiseer. Jansen aanvaar die pos op 1 Desember 1919, maar na nog onderhandelings berig die hoofbestuur in April 1920 dat hy teen ’n salaris van £50 per maand aangestel sal word, waarvan die Nasionale Party gevra is om in die eerste jaar of twee £150 by te dra.
Jansen bedank ná net nege maande as redakteur. Hy was nou die Natalse leier van die Nasionale Party en het gemeen hy kon geldelik beter vaar as hy sy regspraktyk voortsit. Nietemin het die egpaar Jansen in hierdie jare albei skrywers geword. Hy het aan die geskiedenis van die Voortrekkers in Natal gewerk en sy vrou het haar eerste drama, “Afrikaner harte” gelewer wat by die Pers in Pietermaritzburg gedruk en oral in Natal opgevoer is. Deur die nuwe blad het die Jansens ’n aansienlike stoot aan die Afrikaanse kultuurlewe in Natal gegee. Onder die leiding van die egpaar het die Saamwerk-Unie in ’n reeks los bylaes in Die Afrikaner sy kultuurwerk onder die Afrikaners in Natal bevorder. Die egpaar was in die jare wat die Nasionale Pers die koerant besit het (1918 tot ’25), in verskeie hoedanighede op die voorgrond.
Adv. Jansen was die aanvaarde leier van die Afrikaners in Natal as toonaangewende regsgeleerde, sakeman, politikus, kultuurleier, joernalis en geskiedskrywer. Mev. Jansen as kultuurleidster, skryfster, joernalis en politikus. C.F.J. Muller skryf in Sonop in die Suide:[4] “Sy het haar oortuigings nie weggesteek nie en was soms voortvarend . . . Maar twee swaeltjies kon nie somer maak nie. Van 1921 af moes die Jansens sittings van die Parlement bywoon. Dit het ’n gaping gelaat; die ander Afrikanerleiers in Natal was nie van dieselfde statuur nie.” Daarom verkoop die Nasionale Pers die Natalse tak in 1925 aan mnr. S. Ferreira van Pietermaritzburg.
Politieke loopbaan
wysig
Hy betree die politiek kort voor Uniewording as sekretaris van die Afrikanerorganisasie Het Kongres en neem aktief aan die verkiesingsveldtog van 1910 deel, maar stel hom nie verkiesbaar nie. Hy bly in die amp van sekretaris toe Het Kongres De Volksvereniging word. Ná Uniewording, en nadat De Volksvereniging in die SAP opgeneem is, beklee hy die amp van sekretaris van die Suid-Afrikaanse Party in Natal tot 1915 terwyl hy ook op die party se hoofbestuur gedien het. Met die wegbreek van genl. J.B.M. Hertzog uit die SAP in 1914, het Jansen hom nie onmiddellik gevolg nie. Hy was van mening dat die beginselbasis van Hertzog reg was, maar dat die Nasionale Party nie die regte taktiek gevolg het nie. Met die samenstelling van die NP in Natal was Jansen nie teenwoordig nie en dit was eers met sy benoeming as kandidaat vir Umvoti in Julie 1915 dat hy hom met die NP vereenselwig het. Tydens die verkiesing verloor hy met 143 stemme teen G. Leuchars van die Suid-Afrikaanse Party.
Met die samestelling van die Vryheidsdeputasie in 1919 is Jansen en A.T. Spies as Natalse verteenwoordigers aangewys. Hulle het onder leiding van Hertzog op 4 Maart 1919 met die Nederlandse skip Bawean na Europa vertrek om ooreenkomstig ’n bepaling in die Veertien Punte van pres. Woodrow Wilson van die VSA betreffende die regte van kleiner nasies en die waarborg van hul vryheid, te eis dat die onafhanklikheid van Transvaal en die Oranje-Vrystaat herstel moet word. Na heelwat wedervaringe en talle teleurstellings het die deputasie uiteindelik Lloyd George, premier van Brittanje, op 5 Junie 1919 in Parys te spreke gekry. Hy het hulle per brief laat weet dat hul standpunt nie verteenwoordigend van die mening van die meerderheid Suid-Afrikaners was nie. Met Wilson kon hulle nie ’n afspraak gereël kry nie en na ’n lang omweg het die deputasie op 3 September 1919 in Durban aangeland. Alhoewel die sending misluk het, het Jansen en sy kollegas se deelname aan die deputasie tot gevolg gehad dat Afrikanernasionalisme ná hul terugkeer ’n faktor in die Suid-Afrikaanse politiek sou word.
As afgevaardigde na die Afrikaner-Herenigingskongres in Bloemfontein op 22 September 1919 het Jansen ook ’n rol gespeel in die pogings om die Afrikaners in die NP en die SAP weer polities bymekaar te bring. Hy is aangewys as een van die vyf NP-lede van die Versoeningskommissie wat met vyf SAP-lede moes onderhandel. Hul pogings het egter misluk en die twee partye het mekaar weer tydens die 1920-verkiesing geopponeer. In Vryheid is Jansen deur J.J.C. Emmett van die SAP met 81 stemme verslaan, maar met die verkiesing die volgende jaar het hy Emmett met drie stemme gewen. Jansen het hierdie kiesafdeling 22 jaar in die Volksraad verteenwoordig en was die eerste verteenwoordiger van die NP in Natal.
In 1920 word hy leier van die NP in Natal en beklee die posisie tot 1924 toe hy speaker van die Unie-Volksraad geword het, ’n pos wat hy met groot welslae beklee tot 1929, toe hy Minister van Naturellesake word. In 1924 wen hy Vryheid met ’n meerderheid van 176 stemme teen B.J.E. Human van die Suid-Afrikaanse Party, in 1929 teen dieselfde party se P.J. Wessels met ’n meerderheid van 331, in 1933 as N.P.-Koalisie-kandidaat met 1 877 stemme teen die onafhanklike D. Hampton en in 1938 vir die Verenigde Party met ’n meerderheid van 1 334 teen die N.P.-kandidaat, D.P. du Toit. Ná sy terugkeer na die N.P. met genl. Hertzog se bedanking in 1939, staan hy in 1943 in Vryheid as N.P.-kandidaat, maar verloor met 150 stemme teen die V.P.-kandidaat, L.S. Steenkamp. Hy neem op 15 Januarie 1947 deel as N.P.-kandidaat in die tussenverkiesing in die kiesafdeling Zoeloeland, maar verloor met 1 684 stemme teen die V.P. se A.W.S. Mortifee. Drie maande later (26 Maart 1947) staan hy in die tussenverkiesing in Wolmaransstad, nadat genl. J.C.G. Kemp kort van tevoren oorlede is, en klop die V.P.-kandidaat, J.D.M. Prinsloo, met 1 881 stemme. Net die jaar daarna, tydens die verkiesing van 1948, staan hy weer in Wolmaransstad en klop die V.P.-kandidaat, L. van Wyk, met ’n meerderheid van 2 289.
Van 1929 tot 1933 was hy die Pakt-regering se minister van naturellesake en besproeiing in Hertzog se kabinet. Hy was leier van die Suid-Afrikaanse afvaardiging parlementariërs wat Kanada in 1928 besoek het. Nog voor die stigting van die Verenigde Party word hy vir die tweede maal speaker van die Unie-Volksraad op 26 Mei 1933 omdat sy integriteit deur alle Unie-Volksraadslede hoog geag is. Hy beklee dié amp tot hy in 1939 uit die Verenigde Party tree en as Nasionalis die kiesafdeling Vryheid in die algemene verkiesing van 1943 verloor, maar tree weer toe in 1947, toe hy in Wolmaransstad slaag en word in 1948 weereens minister van naturellesake, dié keer in dr. D.F. Malan se kabinet.
Op 23 Oktober 1950 stel die Britse regering hom aan as eerste Afrikaanssprekende goewerneur-generaal. As stoere republikein weier hy om die eed van trou aan die Britse monarg af te lê of om die ampsgewaad te dra met sy inhuldiging op 1 Januarie 1951. Hy is in 1959 in die amp oorlede.[5]
Verkiesingsuitslae
wysigDatum Kiesafdeling Kandidaat Party Stemme Persentasie 1915 Umvoti G. Leugars SAP 636 42% E.G. Jansen NP 493 32,5% W.A. Deane Onafh. 378 24,9% 1920 Vryheid J.J.C. Emmett SAP 746 52,3% E.G. Jansen NP 683 46,7% 1921 Vryheid E.G. Jansen NP 765 49,9% J.J.C. Emmett SAP 762 49,7% 1924 Vryheid E.G. Jansen NP 999 54,5% B.J.E. Human SAP 823 44,9% 1929 Vryheid E.G. Jansen NP 1 157 58%% P.J. Wessels SAP 826 41,4% 1933 Vryheid E.G. Jansen NP-koal 3 082 71,3% D. Hampton Onafh. 1 205 27,9% 1938 Vryheid E.G. Jansen VP 2 658 59,9% D.P. du Toit NP 1 324 29,8% T. Stofberg Grysh. 418 9,4% 1943 Vryheid L.S. Steenkamp VP 2 797 51,1% E.G. Jansen HNP 2 647 48,4% 15 Januarie 1947 Zoeloeland A.W.S. Mortifee VP 3 318 66,1% E.G. Jansen HNP 1 454 30,6% W.S. Cameron SA Party 137 2,9% 26 Maart 1947 Wolmaransstad E.G. Jansen HNP 3 687 66,6% J.D.M. Prinsloo VP 1 806 32,6% 1948 Wolmaransstad E.G. Jansen HNP 4 285 67,7% L. van Wyk VP 1 996 31,5%
Die Jansen-versameling en Huis Jansen
wysig
Huis Jansen, vandag ’n boetiekhotel by Kingstraat 9, Irene,[6] is een van die eerste huise wat deur Bertie van der Byl in 1904 in Irene gebou is. Die naam daarvan was toe Moorhurst. In 1943 word dit deur die Jansen-egpaar gekoop. Mev. Jansen se neef, dr. Samuel Henri Pellissier, het in die huis gewoon gedurende die tyd dat adv. Jansen goewerneur-generaal was. Twee jaar ná Jansen se dood en wel in 1961 is dit van die vroeër Victoriaanse styl na Kaaps-Hollands verander.[7] Die argitek was ene mnr. Doherty van die argiteksfirma Burg, Lodge en Burg in Pretoria. Mev. Jansen was ’n kranige versamelaar van Kaapse silwer, Kaapse meubels en erdewerk, en van skilderye van al die groot skilders van die tyd. Daar was selfs stukke uit die tyd van die V.O.C., Kaapse erdewerk ens. Sy verkoop die huis in die sewentigerjare aan dr. Peter Lamb en die hele kunsversameling, wat toe sowat 600 stukke gestel het, aan die staat tesame met Jansen se versameling Africana-boeke en -dokumente.
Die Erfenisvereniging van Centurion het in sy 2005-jaarverslag berig dat die destydse eienaars, Sep en Marlene Serfontein, die huis wou verkoop omdat hulle na die Suid-Kaap wou verhuis. “Toe ons hoor dat die huis in die mark is, is ’n baie omvattende voorlegging op 30 Junie 2004, tesame met foto-materiaal van die huis en sekere stukke van die kunsversameling, aan Historiese Huise van Suid-Afrika (die Rupert-stigting) op Stellenbosch voorgelê, met die suggestie dat die verkryging van die huis hulle ’n geleentheid (sal) bied om ook in die noorde van die land in ’n geskiedenisryke Kaaps-Hollandse huis te belê. Die antwoord op ons vertoë, sonder enige navraag omtrent die kosprys van die huis, was net dat hulle nie geld daarvoor het nie.”
Die verslag lui verder: “Die Kunsversameling lê tans in kiste toegespyker by die ‘Northern Flagship’ (Nasionale Kultuurhistoriese Museum) nadat die staat ook hierdie versameling van mev. Jansen gekoop het. Die Vereniging koester lank reeds die hoop dat die versameling uiteindelik tog weer in Irene tereg sal kom omdat … Irene die bakermat van die geskiedenis van ons dorp is.”
Dit is ironies dat dit Jansen was wat ’n ander geskiedkundige versameling in Pretoria gered het, terwyl sy vrou se versameling lê en stof vergader. Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns skryf[8] oor die Engelenburghuis-museum, laaste blyplek van die redakteur van Die Volkstem, dr. Frans Engelenburg: “Deur die beywering van goew.genl. E.G. Jansen het die regering die waardevolle inhoud van die woning teen £2 000 van die boedel gekoop en is ’n gedeelte van die huis as ’n museum ingerig. Die onkoste vir die instandhouding en uitstal van die versameling sou vir die rekening van die Regering wees. Die museum is onder die kuratorskap van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns geplaas. Later het die huis en sy inhoud die eiendom van die S.A. Akademie geword. Die huis met sy versameling kosbaarhede is ’n verklaarde kulturele inrigting.”
Skryfwerk
wysigSy besonderse belangstelling in die geskiedenis lei tot ’n aantal publikasies, waaronder Die Voortrekkers in Natal, Uit die Voortrekkertyd, herinneringe van Louis Jacobus Nel en Die Natalse Boerekongres. Laasgenoemde boek behandel die stryd van die enkelinge in Natal aan die begin van die twintigste eeu wat die Afrikaner in die politiek wil bevorder.
Eerbewyse
wysigHy ontvang eredoktorsgrade van die Universiteit van die Witwatersrand in 1938 en die Universiteit van Stellenbosch in 1959, terwyl die Akademie hom in 1959 ook vereer as die laaste oorlewende stigterslid. Die Saamwerk-Unie ken in Julie 1959 ook ’n goue erepenning aan hom toe as huldeblyk vir sy kultuurwerk.
Publikasies
wysigWerke uit sy pen sluit in:[9][10]
- Die Voortrekkers in Natal. (1938)
- Jansen, E.G.; Nel, L.J. (1939). Uit die Voortrekkertyd: herinneringe van Louis Jacobus Nel. Natalse Pers. p. 78.
- Jansen, E.G. (1942). Die Natalse Boerekongres. Van Schaik. p. 98.
Verwysings
wysig- ↑ Afrikaner Geskiedenis: http://www.afrikanergeskiedenis.co.za/7-augustus/
- ↑ Geni: https://www.geni.com/people/Dr-Ernest-G/6000000028949409336
- ↑ Open Library
- ↑ Muller, C.F.J. 1990. Sonop in die Suide. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.
- ↑ Afrikaner Geskiedenis: http://www.afrikanergeskiedenis.co.za/25-november/
- ↑ Jansen House Boutique Manor
- ↑ Die huis se sy-aansig op Google Maps
- ↑ "SA Akademie se webtuiste". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Februarie 2012. Besoek op 17 Maart 2012.
- ↑ Digitale Bibliotheek voor Nederlandse Letteren: http://www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=jans097
- ↑ Worldcat: http://www.worldcat.org/identities/lccn-no98-76566/
Bronne
wysig- Potgieter, D.J. (red.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Kaapstad: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
- Rosenthal, Eric. 1978. Encyclopaedia of Southern Africa. Juta and Company Limited, Kaapstad en Johannesburg.
- Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
- Basson, J.L. Beyers, C.J. (red.). Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek. Pretoria: Chris van Rensburg nms. die RGN. p. 962. ISBN 0-7969-0419-7.
- Schoeman, B.M. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika, 1910–1976. Pretoria: Aktuele Publikasies. p. 513. ISBN 0-620-02368-6.
- (af) Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910–1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.
- Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
- Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
- Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949
- Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
Eksterne skakels
wysig- Dr. Jansen se bedankingsrede tydens die inwyding van die Voortrekkermonument op 16 Desember 1949. URL besoek op 8 Februarie 2014.
- Biografiese artikel in Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1962
- Die Hoërskool Dr. E.G. Jansen op Boksburg is na hom vernoem
| Voorafgegaan deur Gideon Brand van Zyl |
Goewerneur-generaal van Suid-Afrika 1951–1959 |
Opgevolg deur Lucas Cornelius Steyn (wnd.) |