Albertus van Rhyn
Dr. Albertus Johannes Roux van Rhyn (Vanrhynsdorp, Kaapkolonie, 7 Julie 1890 – Bloemfontein, Oranje-Vrystaat, Suid-Afrika, 30 Desember 1971) was ’n Suid-Afrikaanse onderwysman, koerantredakteur, politikus en ambassadeur.
| Albertus van Rhyn | |
 Albertus van Rhyn, ca. 1960 | |
5de Administrateur-generaal van Suidwes-Afrika
| |
| Ampstermyn 6 Desember 1951 – 1 Desember 1953 | |
| Voorafgegaan deur | Peter Hoogenhout |
|---|---|
| Opgevolg deur | Daniel Thomas du Plessis Viljoen |
Minister van Ekonomiese Sake
| |
| Ampstermyn 1954 – 1958 | |
| Eerste minister | Hans Strijdom |
| Voorafgegaan deur | Eric Louw |
| Opgevolg deur | Nic Diederichs |
Minister van Mynwese
| |
| Ampstermyn 1953 – 1958 | |
| Eerste minister | Hans Strijdom |
| Voorafgegaan deur | Johannes Hendrikus Viljoen |
| Opgevolg deur | Jan de Klerk |
Minister van Gesondheid
| |
| Ampstermyn 1953 – 1954 | |
| Eerste minister | Hans Strijdom |
| Voorafgegaan deur | Karl Bremer |
| Opgevolg deur | Tom Naudé |
Persoonlike besonderhede
| |
| Gebore | 7 Julie 1890 Vanrhynsdorp, Kaapkolonie (nou Wes-Kaap, Suid-Afrika) |
| Sterf | 30 Desember 1971 (op 81) Bloemfontein, Suid-Afrika |
| Politieke party | Nasionale Party |
| Eggenoot/-note | Miriam Héléne de Villiers (1917–1970; haar dood) |
| Kind(ers) | 1 seun, 2 dogters |
Herkoms en opleiding
wysigVan Rhyn was die seun van Gerhardus Petrus van Rhyn en sy vrou, Aletta Roux. Die dorp Vanrhynsdorp is genoem na sy oupa aan vaderskant, Petrus Benjamin van Rhyn, die eienaar van die plaas waarop die dorp in 1887 uitgelê is.[1] Hy het sy eerste skoolopleiding aan 'n plaasskool in sy geboortedistrik ontvang. Daarna het hy na die Suid-Afrikaanse Kollege gegaan, maar omdat hy ongelukkig daar was, is hy na die Hoër Jongenskool op Wellington, waar hy in 1907 gematrikuleer het.
Hierna het hy aan die Victoria-kollege die B.A.- en M.Sc-graad verwerf en in radioaktiwiteit gespesialiseer. In September 1911, toe hy 21 jaar oud was en reeds met twee grade agter sy naam, is hy na die Universiteit van Frankfurt in Duitsland, maar moes weens die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog in 1914 terugkeer in sy vaderland. Hy was eers adjunkhoof van die skool op Calvinia en daarna lektor in skeikunde aan die Universiteit van Stellenbosch.
Onderwysloopbaan
wysigNadat die Webb-studiebeurs aan hom toegeken is, het hy sy studie aan die Universiteit van Frankfurt voortgesit waar hy in 1920 die Ph.D.-graad in anorganiese skeikunde met lof behaal het. Hy was een van die eerste Suid-Afrikaners wat radioaktiwiteit en kernkunde bestudeer het. Daarna het hy weer 'n lektoraat in dié vak aan Maties aanvaar. Hiervandaan is hy in 1921 as hoof na die hoërskool op Calvinia. Hier het hy hom onderskei danksy sy liefde vir die onderwys en vir die kind. Sy mensliewende hantering van sy leerders en sy sukses om die ouers so te betrek, het daartoe bygedra dat 'n invloed ten goede in die lewe van talle jong mense uitgeoefen is. Vir die boere in die distrik het hy ook raad gegee, soos hoe om hul produkte op die voordeligste manier te bemark. Sy prestasie as skoolhoof het gelei tot voorsitterskap van die Suid-Afrikaanse Onderwysersunie in 1925. Daar was selfs die moontlikheid dat hy in Kaapland superintendent-generaal van onderwys en in die Vrystaat direkteur van onderwys kon word.
Toetrede tot die perswese
wysig
In 1925 het hy die klaskamer vir die lessenaar van die koerantman verruil toe hy as redakteur van Die Volksblad aangestel word. Aangesien hy lief was vir die onderwys was dit vir hom moeilik om van loopbaan te verander. Hoewel hy hom nie as 'n bedrewe skrywer beskou het nie, het hy nogtans besluit om hom tot die koerantwese te wend. Van Rhyn het geskryf soos hy gepraat het en was bekend as 'n goeie spreker. Sy skryfwyse is geheel en al beïnvloed deur sy lewensbeskouing en sy gehegtheid aan die Afrikanervolk en sy kultuur. Deur middel van Die Volksblad het hy die Vrystaatse Afrikaner leer lees en daardeur die sirkulasiesyfer van die blad aansienlik opgestoot, maar dit was eers vyf jaar nadat hy die koerant verlaat het dat dit 'n wins kon toon.
In sy politieke kommentaar in Die Volksblad het Van Rhyn dit sy plig geag om die standpunt van die leiers van die Nasionale Party (NP) kragdadig te onderskryf omdat hy die opposisie (die Suid-Afrikaanse Party van genl. Jan Smuts) nie die geleentheid wou bied om munt te slaan uit wat hy in Die Volksblad skryf nie. Tog het hy, as selfstandige denker, nie altyd met die NP-leiding saamgestem het. So het hy in Desember 1927 genl. J.B.M. Hertzog se kompromie ten opsigte van die vlagkwessie skerp veroordeel in 'n vertroulike brief aan dr. D.F. Malan en persoonlik was hy 'n teenstander van die NP se beleid om midde-in die Groot Depressie die goudstandaard te handhaaf. Tog het hy in belang van die Afrikanervolk altyd in Die Volksblad as kampvegter vir Hertzog opgetree tot met koalisie in 1933, toe die NP met die SAP saamgewerk het in landsbelang en einde 1934 versmelt het as die Verenigde Party (VP). Hoewel Van Rhyn teen koalisie gekant was, het hy dit voorwaardelik gesteun omdat hy gemeen het as hy dit nie doen nie, hy die Afrikanervolk skade sou berokken. In hierdie tyd het hy in botsing gekom met die direksie van Nasionale Pers en sy susterskoerant, Die Burger, wat geweier het dat hy 'n onafhanklike standpunt verkondig en geëis het dat hy koalisie teenstaan. Gevolglik was hy verplig om die leiding van Die Burger te volg. Hoewel sterk republikeinsgesind, het Van Rhyn tydens die onderhandelinge wat tot die Balfour-verklaring van 1926 en die Statuut van Westminster van 1931 aanleiding gegee het, Hertzog se teenkanting teen 'n republiek ondersteun omdat republikanisme, volgens hom, destyds nog nie praktiese politiek sou wees nie. Later, ná die breuk met Hertzog in 1934, het hy ál meer as kampvegter vir 'n republiek na vore getree.
Ná die oorlogsverklaring in September 1939, nadat genl. Hertzog se mosie van neutraliteit verslaan en hy as premier bedank het, het Van Rhyn in Die Volksblad 'n versoenende houding jeens Hertzog ingeneem, en die mislukking van die onderhandelings tussen Hertzog en die NP het hom diep teleurgestel. Die eise van die stryd het Van Rhyn op 1 Februarie 1944 genoop om sy pos as hoofredakteur vir jaar neer te lê om geld in te samel vir die Republikeinse Strydfonds van die Herenigde Nasionale Party of Volksparty (HNP). Hy is gevra om £50 000 in te samel en ná twee jaar van opdraande stryd, nadat sy eerste jaartermyn met nog ’n jaar verleng is, kon hy £54 000 oorhandig wat in 1948 tydens die verkiesing gebruik is om die HNP aan bewind te bring.
Die Volksblad het onder Van Rhyn se hoofredakteurskap van meer as 20 jaar 'n deurslaggewende rol gespeel om die Vrystaat vir die NP te behou. Hoewel Hertzog 'n groot persentasie Nasionaliste met hom tydens Samesmelting in dié provinsie saamgeneem het, en gedreig het om die koerant te vernietig, het Die Volksblad staande gebly en 'n belangrike bydrae gelewer tot die uitbouing van die NP, veral tydens verkiesings tot en met 1948.
Politieke loopbaan
wysig
Reeds in 1929 het Van Rhyn laat blyk dat hy belangstel in 'n politieke loopbaan toe hy tevergeefs probeer het om vir die Edenburg-setel te staan. Daarna het hy in 1933 as NP-koalisiekandidaat Namakwaland sonder welslae betwis teen die legendariese dr. Willem Steenkamp toe hy 2 151 stemme kry vergeleke met die uitgetrede predikant, wat as onafhanklike gestaan het, se 2 477, vir ’n meerderheid van 326. In dr. Van Rhyn se hartland, Calvinia, het dr. Steenkamp se vrou teen dr. D.F. Malan te staan gekom en met 2 031 stemme teenoor die Kaaplandse NP-leier se 2 634 verloor. In die 1938-verkiesing het dr. Steenkamp oorgeskuif Calvinia toe en die setel met ’n skrale meerderheid van 112 vir die VP verower, terwyl die NP-leierskorps dr. Malan in Piketberg, ’n uiters veilige NP-setel, laat staan het sodat sy hande los sou wees om landwyd steun vir die party te werf. Die NP het Namakwaland sowel as Calvinia in die 1943-verkiesing gewen, maar eers in 1948 het dr. Van Rhyn sy hand weer aan ’n volkraadsverkiesing gewen toe hy in Bethlehem gemaklik teen die onafhanklike kandidaat, F.T. Edeling, wen. Ná die oorwinning moes hy die redakteurskap van Die Volksblad neerlê.
In die Volksraad was hy een van die regering se voorste sprekers oor onderwys- sowel as geldsake. Die eerste belangrike maatreël wat hy deur die parlement geloods het, was die privaat wetsontwerp waardeur die Universiteitskollege van die Oranje-Vrystaat in 1950 tot 'n onafhanklike universiteit verhef is. Van Rhyn was skaars drie jaar in die Volksraad toe hy op 15 Augustus 1951 as administrateur van Suidwes-Afrika aangestel is. Onder sy leiding het betrekkings met die Duitssprekendes aansienlik verbeter, veral aangesien hy Duits goed magtig was.
Ná twee jaar is Van Rhyn teruggeroep van Suidwes-Afrika af toe hy op 8 September 1953 aangestel word as minister van gesondheid sowel as van mynwese. Twee maande later kon hy weer sy plek in die Volksraad inneem nadat hy 'n tussenverkiesing vir die NP in Vasco gewen het. Die jaar daarop het hy minister van ekonomiese sake en van mynwese geword, en hierdie portefeuljes tot 1958 behartig. Hy het die wetgewing oor pneumokoniose wat hy op die wetboek geplaas het, en die stryd om die vestiging van Sasol, waarin hy ongenadige kritiek van die opposisie moes verduur, as hoogtepunte in sy ministersloopbaan uitgesonder. Van Rhyn was leier van die NP in Suidwes-Afrika, en met die algemene verkiesing van 1958 is hy in die kiesafdeling Windhoek tot Volksraadslid verkies.
Hoë kommissaris
wysigVan Rhyn het Vasco net 'n paar maande lank verteenwoordig, want einde 1958 het die eerste minister, dr. H.F. Verwoerd, hom aangestel as hoë kommissaris in Londen. Sy verblyf in Londen was 'n besonder moeilike tydperk omdat dit saamgeval het met die onluste by Sharpeville in 1960. Nogtans het hy daarin geslaag om goeie verhoudinge met verskeie invloedryke Britte op te bou, onder wie sir Alec Douglas Home, minister van buitelandse sake, met wie hy bevriend was. Die klimaat in Engeland was egter nie goed vir sy vrou se gesondheid nie en hulle het ná twee jaar in 1960 na Suid-Afrika teruggekeer. Tot kort voor sy dood was hy nog bedrywig in verskeie direksies en rade.
Waardering
wysigDr. Van Rhyn was 'n veelsydige en bekwame mens wat 'n groot getal uiteenlopende poste beklee het. Hy het op verskeie terreine van die volkslewe 'n rol gespeel. Hy was lid van die Vrouemonument- en die Oorlogsmuseumkommissie, het in die bestuur van die Nasionale Museum gedien en was een van die sprekers met die stigting van die FAK in Desember 1929. Later is hy met lidmaatskap van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns vereer. Hy het in die raad van die Universiteitskollege van die Oranje-Vrystaat gedien, was 22 jaar lank lid van die raad van die Universiteit van Suid-Afrika en van 1947 tot 1957 vise-kanselier van dié universiteit.
Ook op die gebied van die ekonomie en die nywerheid het hy hom laat geld; tydens die Eerste Ekonomiese Volkskongres in Oktober 1939 was hy lid van die kongreskomitee en as verteenwoordiger van die Ekonomiese Instituut van die FAK was hy teenwoordig by die stigtingskongres van die Afrikaanse Handelsinstituut in 1942. Voorts was hy voorsitter van die direksie van Sasbank en van die Spes Bona Bank vir kleurlinge. Hy was een van die direkteure van die Union Castle-redery, het in die bestuur van die Metallurgic Super-Advisory Board gedien en in die Raad van Visnywerhede en van die Kleurlingontwikkelingskorporasie.
Van Rhyn was besonder lief vir die teater, sport, jag en die bioskoop. Met sy tipiese Kaapse bry en humorsin was hy 'n boeiende spreker, maar veral 'n bobaasstorieverteller. Oor die radio het hy naam gemaak met die program "Oom Andries-verhale"" waarvan hy die skepper was. Daarby was hy 'n goeie toneelspeler. Kenmerkend van sy lewensuitkyk en -benadering was dat hy telkens bereid was om, persoonlike opofferinge ten spyt, nuwe en moeilike take aan te pak.
Gesinslewe
wysigDr. Van Rhyn is op 26 Junie 1917 met Miriam Héléne de Villiers (oorlede op 10 Augustus 1970) getroud en het 'n seun, regter G.P. van Rhyn, en twee dogters, Aletta Roux wat met Dr Pieter Morkel getroud is.
Bronne
wysig- (af) Beyers, C.J. 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
- (af) Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.
- (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
Verwysings
wysig- ↑ (en) Raper, Peter E. 2004. New dictionary of South African place names. Johannesburg and Cape Town: Jonathan Ball Publishers.