Windhoek (kiesafdeling)

Windhoek was van 1950 tot 1974 'n kiesafdeling in die destydse Suidwes-Afrika vir die Suid-Afrikaanse Volksraad.

In Suidwes het die Suidwes-Afrikaner veel langer 'n mondstuk vir die Verenigde Party gebly as sy eweknieë in Suid-Afrika, waarvan die laaste die Sondagkoerant Sondagstem was wat in 1967 gesluit het. Hier is die koerant se personeel voor Unie-Volkspers se kantoor in Windhoek in 1949.

Agtergrond

In 1950 het die Suid-Afrikaanse Parlement 'n wet deurgevoer wat aan Suidwes-Afrika ses setels in die Unie-Volksraad en vier in die Senaat (waarvan twee verkose en twee genomineer) gegee het. Met hierdie stap het dr. D.F. Malan, die eerste minister sedert 1948 se oorwinning deur die Nasionale Party, onteenseglik aan die buitewêreld gesê dat hy Suidwes-Afrika as 'n vyfde provinsie van Suid-Afrika beskou. Dit was in antwoord op die Verenigde Nasies se besluit in 1946 dat genl. Smuts nie Suidwes-Afrika by die Unie mag inlyf nie.

Die ses kiesafdelings was Windhoek, Namib, Karas, Etosha, Middelland en Omaruru. Terselfdertyd is die destydse Wetgewende Vergadering, gedeeltelik benoem, omskep in 'n nuwe met 18 verkose lede. Die Verenigde Party, wat die wetgewing oor die regstreekse verteenwoordiging van Suidwes tydens sy bewind onder genl. Jan Smuts aangevoor het, was gekant teen die hoë getal setels wat buite verhouding tot die blanke bevolking van die mandaatgebied was, maar wou nie die kiesers daar vervreem deur dit heftig teen te staan nie. Die party het boonop gehoop sy leiers se deelname aan die besetting van die eertydse Duitse kolonie in 1915 sou in hul guns tel.

Die eerste verkiesing in Suidwes is op 30 Augustus 1950 gehou. Die V.P.-regering het altyd stryd gevoer teen alle pogings van die Verenigde Nasies om Suidwes onder voogdy van die V.N. te plaas, maar het nietemin ingestem om jaarlikse verslae oor die gebied aan die wêreldliggaam voor te lê. Nadat die eerste verslag van die N.P. heftig gekritiseer is, het die nuwe regering besluit om die gebruik te staak. In 1949 besluit die V.N. om die Wêreldhof om 'n adviserende mening oor die Unie se internasionale verpligtinge in verband met Suidwes te nader. Die meerderheidsuitspraak in Julie 1950 het beslis die Unie was nie wetlik verplig om die gebied onder die V.N. se voogdy te plaas nie, maar dat die V.N. tog toesig oor die gebied moes hou soos die ou Volkebond dit gedoen het.

Die woelinge oor Suidwes-Afrika op die wêreldtoneel het aan die Nasionaliste voldoende skietgoed gegee om die Verenigde Nasionale Suidwes-party (V.N.S.W.P.), wat onafhanklik van die V.P. sou staan tot 1971, maar nietemin die steun van die Suid-Afrikaanse opposisie geniet het, oortuigend te verslaan. Die N.P. se slagkreet was dat hy nie voor die V.N. sou buk nie en ook nie die gebied "vir die wolwe" sou gooi nie. Die kiesers het Nasionaliste in al ses kiesafdelings vir die Unie-Volksraad verkies en 15 uit 18 vir die Wetgewende Vergadering. Albei verkose senatore was Nasionaliste wat saam met die twee benoemdes die regering se gevaarlike klein meerderheid in die hoërhuis met vier vergroot het. Anders as in Suid-Afrika in 1948 sowel as in 1953 het die meeste Suidwes-kiesers wel vir die Nasionale Party gestem, naamlik 12 434 (55,4%) vergeleke met 10 003 (44,6%) vir die V.N.S.W.P. Dit het aan die regering 'n baie gemakliker meerderheid van 13 in die Unie-Volksraad besorg. In al die Suidwes-kiesafdelings, buiten Etosha waar die party 'n meerderheid van 846 behaal het, het die party naelskraaps gewen. In Karas was sy meerderheid 67, Middelland 229, Namib 441, Omaruru 584 en Windhoek 234.

Vanaf 1953 is die verkiesing in Suid-Afrika en Suidwes-Afrika gelyktydig gehou. In 1953 het die N.P. 13 305 (56,6%) stemme op hom verenig en die V.N.S.W.P. 10 021 (42,6%). Die N.P.-meerderheid in Etosha was 1 205, Karas 238, Middelland 272, Namib 554, Omaruru 826 en Windhoek 189. Teen 1958 het die N.P. sy houvas versterk met 'n meerderheid van 1 334 in Etosha, 449 in Karas, 604 in Middelland, 689 in Namib, 1 204 in Omaruru en 506 in Windhoek. In daardie jaar het die N.P. 16 390 (58,2%) stemme gekry en die V.N.S.W.P. 11 568 (41,1%).

Uitslae

In die eerste verkiesing in Windhoek wen die Nasionale Party se Johannes Hendrik Visser met 'n meerderheid van 234 stemme teen die V.N.S.W.P. se J.D. Lardner-Burke, maar in die algemene verkiesing van 1953 krimp sy meerderheid tot 189 stemme toe hy te staan kom teen die V.N.S.W.P. se M.J. Kritzinger. Visser bly net tot op 10 Maart 1958 (met die ontbinding van die Volksraad) LV en in die algemene verkiesing daardie jaar klop dr. A.J.R. van Rhijn, voorheen van 1948 tot 1951 LV vir Bethlehem en van 1953 tot 1958 LV vir Vasco, die V.N.S.W.P. se F.J. Marais met 'n meerderheid van 506.

In die volkstemming in 1960 oor republiekwording stem 82% van Windhoek se 7 688 geregistreerde kiesers, die laaste persentasie in Suidwes-Afrika, waarvan 3 714 ten gunste van die voorstel en 2 541 daarteen gekant is. Van Rhijn bly net sewe maande lank LV, waarna 'n tussenverkiesing op 15 April 1959 gehou word. Nou wen die N.P. se Johannes van der Wath met 'n meerderheid van 284 teen die V.N.S.W.P. se M.C.E. McDonald. In die algemene verkiesing twee jaar later skuif Van der Wath sy meerderheid op tot 1 101 teen die V.N.S.W.P. se J.P. de M. Niehaus, voorsitter van die V.N.S.W.P. en van 1971 tot 1974 senator vir die Verenigde Party.

Van der Wath behou Windhoek in die 1966-verkiesing met 'n reuse-meerderheid van 2 123 stemme teen M.J. Kritzinger van die V.N.S.W.P.. Van der Wath is waarskynlik oorlede op 9 April 1968, want 'n tussenverkiesing volg op 5 Maart 1969 waarin die N.P. se Abraham du Plessis wen met 'n meerderheid van 2 156 teen die V.N.S.W.P. se C.J. van den Berg, wat in die aanloop tot die 1974-verkiesing, toe hy kandidaat was vir Karas, in 'n vliegtuigongeluk dood is saam met John Thompson, die Verenigde Party se kandidaat in Pinelands.

Du Plessis behou Windhoek in die 1974-verkiesing met 'n nog groter meerderheid toe hy die Verenigde Party se K.R. Momberg met 2 419 stemme klop. Du Plessis het 4 164 stemme gekry, Momberg 1 745 en die Herstigte Nasionale Party se A.F. Goosen 141. Die laaste verkiesing vir 'n Suid-Afrikaanse Volksraadslid in Suidwes-Afrika is 'n tussenverkiesing op 26 Mei 1976 in Windhoek. Die Verenigde Party stel nie weer 'n kandidaat nie en net 35,1% van die kiesers stem teenoor 70,9% in die 1974-verkiesing. Die H.N.P. se S.J. Becker kry 295 stemme, 2 974 minder as die N.P. se C.J. Mouton, wat 3 069 stemme gekry het.

Bronne

• Böeseken, dr. A.J.,Krüger, prof. D.W. en Kieser, dr. A. 1953. Drie eeue. Die verhaal van ons vaderland. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.
• Krüger, prof. D.W. 1978. The making of a nation. A history of the Union of South Africa, 1910-1961. Johannesburg & London: Macmillan.
• Mostert, J.P.C. 1986. Politieke Partye in Suid-Afrika. Bloemfontein: Instituut vir Eietydse Geskiedenis, U.O.V.S.
• Potgieter, D.J. (red.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.
• Van der Spuy, D.C. (hoofred.). 1975. Amptelike Jaarboek van die Republiek van Suid-Afrika 1975 (Eerste Uitgawe). Pretoria: Departement van Inligting.