Kanada
Kanada (Engels: Canada, ['kænədə], en Frans: Canada, [kana'da], ), histories die Dominium Kanada, is die mees noordelike land in Noord-Amerika asook die wêreld, met 'n oppervlakte van 9 984 670 km² en 'n bevolking van sowat 38 miljoen (soos in die eerste kwartaal 2021). Dit is 'n gedesentraliseerde federasie van 10 provinsies en 3 gebiede wat as 'n federale parlementêre demokrasie en grondwetlike monargie geregeer word. Die huidige konfederasie het sy oorsprong in die Dominion of Canada wat op 1 Julie 1867 as selfregerende gebied binne die destydse Britse Ryk gestig is.
| |||||
| Nasionale leuse: A Mari Usque Ad Mare[1] (Latyn vir: "Van see tot see") | |||||
| Volkslied: O Canada / Ô Canada[2] Koninklike volkslied: God Save the King[3] (Engels vir: "God beskerm die koning") (Frans: "Que Dieu protège le Roi") | |||||
.svg)
| |||||
| Hoofstad | Ottawa | ||||
| Grootste stad | Toronto | ||||
| Amptelike tale | Engels en Frans1 | ||||
| Regering | Federale parlementêre grondwetlike monargie[4] Charles III Mary Simon Justin Trudeau | ||||
| Onafhanklikheid | van die Verenigde Koninkryk 1 Julie 1867 11 Desember 1931 17 April 1982 | ||||
| Oppervlakte - Totaal - Water (%) |
9 984 670 km2 (2de) 3 855 100 myl2 11,76 (2015)[5] | ||||
| Bevolking - 2022-skatting - 2021-sensus - Digtheid |
38 654 738[6] (37ste) 36 991 981[7] 4,2 / km2 (185ste) 10,9 / myl2 | ||||
| BBP (KKP) - Totaal - Per capita |
2022-skatting | ||||
| BBP (nominaal) - Totaal - Per capita |
2022-skatting | ||||
| MOI (2021) |  0,936[9] (15de) – baie hoog
| ||||
| Gini (2017) | 33,3[10](20ste) – medium | ||||
| Geldeenheid | Dollar ($) (CAD)
| ||||
| Tydsone - Somertyd |
(UTC-3,5 tot -8) (UTC-2,5 tot -7) | ||||
| Internet-TLD | .ca | ||||
| Skakelkode | +1 | ||||
| 1. Chipewyan, Cree, Gwich’in, Inuinnaqtun, Inuktitut, Inuvialuktun, Slavey (Noord- en Suid-) en Tłįchǫ word sedert 2004 as streekstale erken. | |||||
.svg)
Kanada se hoofstad is Ottawa – dit is die setel van die land se parlement, asook die tuiste van die goewerneur-generaal en eerste minister. Omdat dit voorheen 'n Franse en toe Britse kolonie was, is Kanada lid van La Francophonie en die Britse Statebond. Engels en Frans is die amptelike tale (sien ook die artikels Kanadese Engels en Kanadese Frans).
Kanada is 'n moderne en tegnologies gevorderde land, en is grootliks self-ondersteunend as gevolg van groot reserwes fossielbrandstowwe, kernkrag- en hidro-elektriese kragopwekking. Die ekonomie is tradisioneel afhanklik van 'n groot oorvloed natuurlike hulpbronne en handel met die Verenigde State van Amerika. Alhoewel die huidige Kanadese ekonomie wyd uiteenlopend geword het, bly die benutting van natuurlike hulpbronne 'n belangrike dryfkrag van baie plaaslike nywerhede.
Van vóór die Konfederasie af het Kanada onder die beginsels van "vrede, orde en goeie regering" opgetree.[11] Die nasionale identiteit van Kanada fokus sedert die 19de eeu onder meer op die ideaal van 'n Peaceable Kingdom ("Vreedsame of Vredeliewende Koninkryk") wat Kanadese na bewering in Noord-Amerika geskep het.[12]
Etimologie
wysig
Die naam Kanada is vermoedelik afgelei van die Irokese woord canada, wat "dorp" of "nedersetting" beteken.[13] 'n Alternatiewe etimologiese verklaring verwys na 'n term in die Cree-taal, Ka-Kanata, wat as "Land wat skoon is" vertaal word.[14]
Plaaslike bewoners het in 1535 vir Jacques Cartier die weg na Stadacona (die voorloper van die huidige Quebecstad) gewys. Cartier gebruik die naam nie net vir die dorp Stadacona nie, maar vir die hele gebied van Donnacona, die stamhoof in Stadacona. Vanaf 1547 begin kaarte om na hierdie en die omliggende gebiede as Kanada te verwys.
Geografie
wysig
Kanada beslaan die grootste deel van die noordelike Noord-Amerika. Dit grens in die noordweste aan die Amerikaanse deelstaat Alaska en in die noorde aan die Arktiese Oseaan. Sy suidelike grens met die kontinentale Verenigde State loop van die Atlantiese Oseaan in die ooste tot by die Stille Oseaan in die weste.
Sedert die jaar 1925 maak Kanada ook aanspraak op die Arktiese gebiede tussen die 60ste en 141ste westelike lengtegrade. Kanada (en die wêreld) se mees noordelike menslike nedersetting is Alert, 'n basis van die Kanadese Weermag, op die eiland Ellesmere – net 817 kilometer van die Noordpool af. Kanada is die tweede grootste land na die Russiese Federasie ten opsigte van sy totale oppervlakte en die vierde grootste na die Russiese Federasie, die Volksrepubliek China en die Verenigde State ten opsigte van sy landoppervlakte.
Die bevolkingsdigtheid van 3,4 mense per vierkante kilometer behoort tot die laagstes ter wêreld. Die mees digbevolkte gebied van dié land is die Québec-Stad-Windsor-korridor langs die Groot Mere en die Sint-Laurensrivier in die suidooste. Kanada pronk met die meeste mere van alle lande ter wêreld en beskik ook oor die grootste hoeveelheid varswater.
In fisies-geografiese opsig word Kanada in drie groot gebiede verdeel: Die Kanadese Skild in die ooste, die Binnelandse Vlaktes van Sentraal-Kanada en die bergagtige weste met die Rotsgebergte.
Die Kanadese Skild
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Kanadese Skild.
Die Kanadese Skild of Laurentiese Plato is 'n uitgestrekte rotsgebied wat gedurende die laaste Ystydperk deur gletserinvloede skoongeskuur is. Die Skild word begrens deur die Mackenzierivier, Groot Beer-, Groot Slawe-, Athabaska- en Winnipeg-meer in die ooste, die vyf Groot Mere en die Sint-Laurensrivier.
In geologiese opsig is dit die oudste kerngebied van die Noord-Amerikaanse vasteland. Die Skild word gekenmerk deur 'n dun grondlaag, ryk afsettings van minerale soos goud, silwer, koper, sink, nikkel, kobalt en uraan, en 'n groot aantal mere en riviere.
Die name van mynboudorpe soos Port Radium, Uranium City, Asbestos, Cobalt en Coppermine verwys na die belangrikheid van die gebied vir Kanada se mynbousektor. Danksy die geologiese geskiedenis van die gebied kan die meeste minerale in dagboumyne ontgin word.
Die Hudsonbaai lê in die laagste gedeelte van die Kanadese Skild.
Die Binnelandse Vlaktes
wysig- Die hoofartikels vir hierdie afdeling is: Groot Mere en Groot Vlaktes.
In die weste van Kanada gaan die Kanadese Skild in die Groot Vlaktes oor. Hierdie binnelandse vlaktes behels die Groot-Mere-gebied en die Groot Vlaktes. Hul afsettingsgesteentes bevat onder meer aardgas- en olievelde wat van die Kanadese prairieprovinsies beduidende gas- en olieprodusente gemaak het.
Die Groot Mere is bekkens wat gedurende die laaste Ystydperk ontstaan het. Vanweë hul gestrekte vorm word hulle ook "vingermere" genoem. Hul groot oppervlakte van sowat 'n kwart miljoen vierkante kilometer maak van hulle 'n klein see in die hart van Noord-Amerika, en met die opening van die Sint-Laurenswaterweg in 1959 het hulle die "vierde kus" van Kanada en die Verenigde State geword.
Dikwels word in geografiese bekrywings na die Groot Vlaktes se monotone landskapskarakter verwys, veral met betrekking tot die uitgestrekte graanvelde in die suide van Saskatchewan en Manitoba. Nogtans varieer die Groot Vlaktes se landskapsvorme van die Sentraal-Kanadese meregebied in die oorgangsgebied tussen die Skild en die Vlaktes – wat van die Winnipeg-meer (24 000 km²) oor die Athabaska-meer (8 000 km²) en die Groot Slawemeer (28 000 km²) tot by die Groot Beremeer (32 000 km²) strek – tot by die heuwelagtige landskappe aan die voet van die Rotsgebergte.
Die Rotsgebergte
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Rotsgebergte.
Die bergkettings in die weste maak deel uit van die hoë Sirkumpasifiese Bergreeks wat vanuit Asië oor die Aleoete-eilande tot by die weste van Noord- en Suid-Amerika strek en oor 'n aantal klein eilande selfs tot by die Antarktiese vasteland loop. In Kanada is die Rotsgebergte en die kusgebergtes beperk tot 'n smal strook. Die hoogste pieke is Mount Logan (5 959 meter) en Mount Saint Elias (5 489 meter).
Die goudvoorkomste van die Klondike-distrik het teen die einde van die 19de eeu 'n groot aantal delwers gelok. Ook oliesand is volop in die Rotsgebergte en word sedert 1967 in Kanada ontgin.
Die noorde
wysig
In die uiterste noorde gaan die vasteland oor in 'n groot aantal eilande – 'n gebied van ewige ys en sneeu waar Jacques Cartier en Martin Frobisher reeds in die 16de eeu pogings onderneem het om deur die Noordwestelike Deurvaart te seil en sodoende 'n regstreekste seeroete na Indië te vind.
Baffin Island in die noordooste, wat in die laaste dekades van die 20ste eeu vanweë sy ysterertsreserwes belangstelling gewek het, is die grootste van die noordelike eilande (asook die vyfde grootste eiland ter wêreld) met 'n oppervlakte van sowat 495 000 vierkante kilometer. Noord van hierdie eiland lê 'n uitgestrekte Arktiese eilandgroep wat deel uitmaak van die alewige ysgrond of permafrost. Sommige van die eilande word deur magtige gletsers bedek.
Die vastelandse Kanada strek tot by 83° Noord, sowat 700 kilometer suid van die Noordpool. Min mense het die ysbrug, wat tot by die pool strek, ooit betree. Kanada – en ook die wêreld – se mees noordelike nedersetting, Alert op Ellesmere Island, is in 1950 deur die Kanadese regering as weer- en beheerstasie aangelê.
Klimaat
wysig
Alhoewel groot dele van Kanada net soos Sentraal-Europa tussen die 50ste en 60ste breedtegrade geleë is, verskil Kanada se klimaat sterk van dié in Europa. Die groot landmassa koel in die winter sterker af as die oseane, en anders as Europa trek die meeste gebiede in Kanada nie voordeel uit die matigende invloed van die Atlantiese Oseaan nie.
Polêre lug bestem die weer in die grootste deel van die oostelike provinsies: die winters is lank en koud. Die koue Labradorstroom neem ysberge tot by die kus van Nieu-Engeland. Met uitsondering van die oostelike kusstreke daal die temperatuur vier of vyf maande lank benede die vriespunt, met uiterstes van -50 °C (-58 °F). Swaar sneeuval kom gereeld regdeur die winter voor.
Die lente begin skielik in April of Mei wanneer vogtige lugmassas vanaf die suide noordwaarts trek, die grond ontdooi vinnig en temperature styg duidelik. Die gemiddeldes vir Julie is 10° tot 15 °C (50° tot 60 °F) in die noorde en 15° tot 20 °C (59 °F tot 68 °F) in die suide. Die somers word deur droë en warm weerstoestande gekenmerk, en die kwik styg in die suide van Ontario en Quebec dikwels selfs tot meer as 30 °C. Die weer bly gewoonlik lekker warm tot Oktober.
Alhoewel die somers in die Atlantiese provinsies dikwels baie warm is, bly die weer vanweë die oseaniese invloed meestal onbestendig. Veral Newfoundland se somers het net enkele weke met sonskynweer.
Die weskus van die Kanada en die Rotsgebergte staan onder die invloed van warm, vogtige lugstrominge, wat tot verhoogde reënval in die kusgebiede en reën- en sneeuval in die berggebiede lei. Die temperature is gematig en daal gewoonlik ook in Januarie nie benede die vriespunt nie, terwyl die somers warm en vogtig is. Die gemiddelde temperature lê tussen 10° en 20 °C.
Die gebiede oos van die Rotsgebergte word deur droë polêre lug oorheers. Die winters hier is lank en koud, en temperature daal gereeld benede die vriespunt. Die vors hou drie tot vyf maande in die suidelike en ses tot elf maande in die noordelike gebiede aan. Die gebied van die Hudsonbaai staan selfs bekend as "Amerika se vrieskas".
Geskiedenis
wysigVroeë geskiedenis
wysigOm 12 000 v.C. het die voorsate van die huidige Eerste Nasies (Inuïete en Indiane) oor 'n landbrug tussen Siberië en Alaska na Noord-Amerika geïmmigreer. Die Dorset-beskawing is een van die belangrikste kulture van die Kanadese Steentydperk. Hulle het omtrent 2000 v.C. as jagters en vissers in klein groepe in die kusgebiede van die Kanadese Arktiese gebiede gewoon en reeds eenvoudige erktuie vervaardig.
Europese ontdekkers
wysig
Nog voor Christophorus Columbus se amptelike ontdekking van Amerika het Europese ontdekkers in Kanada voet aan wal gesit. Na bewering het die Wiking Bjarni Herjolfsson reeds in 986 die kuslyne van Newfoundland en Labrador ontdek. Omtrent 1000 het die Yslandse Wiking Leifur Eiríksson met 35 mans uit die huidige Noorweë en Denemarke met sy houtbote die Noord-Amerikaanse kus bereik, nadat hy op 'n reis na Groenland deur 'n seestorm hierheen afgedryf was, en het 'n klein nedersetting naby die huidige L'Anse aux Meadows opgerig.
Eiríksson, wat kennis van Herjolfsson se reisberigte gehad het, het na hierdie nedersetting moontlik as Vinland verwys, maar uiteindelik het die Wikings om onbekende redes hier geen permanente kolonie gestig nie. Nogtans is omtrent 1010 tydens een van die latere Wiking-ekspedisies na Vinland Snorri as die eerste blanke kind in die Nuwe Wêreld en seun van Thorfinn Karlsefni en sy vrou Gudrid gebore.[15][16]
Vissers uit Frankryk, die Baskeland, Engeland en Portugal het die ryk visgronde langs die kuslyn van Oos-Kanada, waaronder Grand Banks, reeds omtrent 1400 ontdek, terwyl die Italiaanse seevaarder Giovanni Caboto (John Cabot) in 1497 in opdrag van die Engelse koningshuis langs die Kanadese ooskus geseil het. Ondanks sy verslae oor die ryk visgronde het die opdraggewers teleurgesteld oor die ekspedisie se uitkoms gevoel – hulle het immers die ontdekking van goud verwag.
Historiese dokumente, wat enkele jare ná Columbus se ontdekkingsreis ontstaan het, verwys na nedersettings van Baskiese vissers en walvisvangers in Oos-Kanada. Tenminste nege visserdorpies het in Labrador en Newfoundland ontstaan, waarvan Red Bay met sowat 900 bewoners die grootste was.
Nieu-Frankryk (1604–1763)
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Nieu-Frankryk.
Ná Spanje was Frankryk die tweede Wes-Europese land wat nedersettings in Noord-Amerika gestig het. Die Franse kolonisasie het egter nie dieselfde prioriteit vir die Franse staat geniet soos die Spaanse besittings nie, en daar was selfs geskille tussen die twee belangrikste dryfkragte agter die Franse uitbreiding na die Nuwe Wêreld: die Katolieke en die Hugenote.
Net tien jaar, nadat die Italianer Giovanni da Verrazano in 1524 in Franse opdrag die kusgebiede van die huidige Amerikaanse deelstaat New York verken het, het Jacques Cartier die eerste poging onderneem om 'n permanente Franse nedersetting langs die oewer van die Sint-Laurensrivier te stig. In 1605 het die klein hawedorp Port Royal aan die suidelike kant van die Fundybaai ontstaan, en in 1608 het Samuel de Champlain Quebec gestig.
Die Franse gebied het vinnig uitgebrei namate nuwe roetes oor die Sint-Laurensrivier tot by die Champlainmeer en die Hudsonrivier en vanuit Montreal na die Huronmeer ontdek is. Danksy die vriendskaplike betrekkinge met die Irokese, een van Kanada se Eerste Nasies, die ondersteuning van die Franse minister Jean-Baptiste Colbert en die dinamiese leierskap van die goewerneur Louis de Buade de Frontenac het Nieu-Frankryk teen die einde van die 17de eeu vinnig ontwikkel. Die Franse voyageurs het groot dele van die binnelandse vlaktes verken en uiteindelik die gebied van Louisiana in die suide bereik.
Die toenemende geskille met Engeland, wat sy eie kolonies aan die weskus begin uitbrei het, en die onwilligheid van die Franse kroon om die vooruitstrewende Hugenote-setlaars te ondersteun, het – gepaardgaande met strategiese foute by die verowering van belangrike roetes – tot die agteruitgang van Nieu-Frankryk bygedra, en die Europese moederland het weer op sy Europese belange begin konsentreer. Die Franse heersappy het ná die Sewejarige Oorlog met die Verdrag van Parys van 1763 geëindig. Die eilandgroep van Saint-Pierre en Miquelon vorm die enigste oorblyfsel van die koloniale ryk wat nog steeds 'n Franse besitting is.
Kanada onder Britse heerskappy (1764–1867)
wysig
Die aanwesigheid van 'n groot aantal Franse setlaars in Oos-Kanada het egter die voortbestaan van die Franse taal en kultuur in Noord-Amerika verseker. Onder die indruk van die Amerikaanse Onafhanklikheids-oorlog het die Britte dit noodsaaklik geag om separatistiese neigings met 'n versoenlike beleid teenoor die Franse setlaars te keer. Met die sogenaamde Quebec-wet van 1774 het die Britse owerhede die Franse taal, siviele reg en godsdiens van die Franstalige bevolking erken.
Met die Vrede van Parys het Groot-Brittanje in 1783 die onafhanklikheid van die Verenigde State erken en die grenslyn met die suidelike buurstaat afgebaken. Sowat 60 000 Amerikaanse lojaliste het hulle as gevolg van die Amerikaanse Rewolusie in Kanada gevestig.
Die administratiewe verdeling van 1791, wat 'n Engelstalige Opper-Kanada en 'n Franssprekende Benede-Kanada geskep het, het ook die tweetalige karakter van Kanada bevestig. In die Anglo-Amerikaanse Oorlog van 1812 het die Verenigde State poging om Brits-Noord-Amerika (Kanada) te verower, wat 1814 met die "Ewige Vrede" van Gent en die neutraliteit van die gebied van die Groot Mere geëindig het. Ná die onluste van die jaar 1837 het die Britse regering besluit om die twee provinsies in 1841 onder die nuwe naam Verenigde Provinsie van Kanada (United Province of Canada) te verenig, met Kingston (Ontario) as hulle gemeenskaplike hoofstad. Die setel van die regering is nog twee keer verskuif (na Montreal in 1844 en Toronto in 1855), voordat Ottawa deur koningin Victoria as Kanada se hoofstad vasgestel is.
Selfregering
wysig
Die kolonie het geleidelik selfregering ontvang, met die Kanadese poskantoor as een van die eerste nasionale instellings, wat sedert 1851 in Kanadese hande lê. In 1858 het Kanada ook sy eie desimale geldeenheid gekry, en in 1867 het die provinsies van Opper- en Benede-Kanada, Nova Scotia (Nieu-Skotland) en Nieu-Brunswick tot die nuwe Dominion van Kanada verenig, wat selfregering binne die Britse Ryk ontvang het.
Met die goudstormloop van die jaar 1860 het Barkerville in Brits-Columbië tot die grootste Noord-Amerikaanse stad wes van Chicago en noord van San Francisco gegroei. Die Caribou-wapad (Caribou Waggon Trail), wat na die goudvelde gelei het, was die eerste grootpad in die Kanadese weste. 'n Belangrike rol by die vorming van die nuwe nasie het Brits-Columbië se besluit in 1871 gespeel om 'n lidstaat van die Dominion te word, nadat die regering die bou van 'n transkontinale spoorwegverbinding tussen die wes- en ooskus van Kanada goedgekeur het. Dié spoorweglyn is in 1885 voltooi.
Kanada het verder gegroei met die stigting van die eerste prairie-provinsie Manitoba in 1870 en die aansluiting van die Atlantiese Prins-Edward-eiland in 1873. In 1875 het Kanada aanspraak gemaak op die Arktiese gebiede in die noorde. Die grenslyn tussen Quebec en Ontario, wat ná die opsplitsing van die ou provinsie van Kanada gevorm is, is in 1912 afgebaken. Die laaste gebiedsverandering in 1949 was die vereniging met die voorheen selfstandige Dominium van Newfoundland (Frans: Terre-Neuve).
Ná die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog het Kanada in 1914 sy solidariteit met die Verenigde Koninkryk verklaar en ondanks die Franssprekende bevolking se felle weerstand in 1917 algemene diensplig ingevoer. Meer as 450 000 Kanadese het as soldate op Europese slagvelde geveg. In 1918 het Kanada die Vredesverdrag van Versailles onderteken en by die Volkebond aangesluit.
Op die konferensie van die Britse Gemenebes in 1917 het Sir Robert Laird Borden (1854–1937), die leier van Kanada se Konserwatiewe Party, net soos die Suid-Afrikaanse eerste minister Jan Christian Smuts die dominiums as selfstandige nasies gedefinieer wat ook die reg sou hê om op hul eie buitelandse belange te fokus. Kanada se buitelandse beleid was dus ná die oorlog veral daarop gemik om goeie betrekkinge met sy belangrikste twee handelsvennote, die Verenigde State en die Verenigde Koninkryk, te handhaaf. Vanweë sy ontoereikende militêre mag was dié land nog steeds genoodsaak om in die geval van politieke krisisse op die Amerikaners en Britte se militêre bystand te steun. Weens sy nou politieke bande met die VSA het Kanada op die Britse Rykskonferensie van 1921 teen 'n nuwe samewerkingsooreenkoms tussen die Verenigde Koninkryk en Japan gestem. Op die konferensie van 1923 het Kanada ook voorstelle tot 'n sentralisering van die Britse Gemenebes afgekeur.
Die ooreenkoms oor die heilbotvissery in die Noordelike Stille Oseaan, wat Kanada in 1923 met die Verenigde State angegaan het, was die eerste stap in die rigting van 'n onafhanklike buitelandse beleid. In die volgende jare was hierdie beleid deur sterk isolasionistiese neigings gekenmerk, en eers met die aggressiewe optrede van fascistiese moondhede soos Italië, wat Abessinië binnegeval het, en die Duitse Ryk het Kanada sy standpunte begin herformuleer.
Met die Statuut van Westminster het Kanada in 1931 'n onafhanklike staat binne die verband van die Britse Gemenebes geword.
Die ekonomiese opswaai ná die Tweede Wêreldoorlog
wysig
Gedurende die Tweede Wêreldoorlog het Kanada 'n vinnige industrialisering ondergaan, en met die groot aanvraag na grondstowwe en landbouprodukte, die ontdekking van ruolievelde, ystererts- en uraanafsettings en 'n toenemende toestroming van immigrante het dié land in die volgende dekades 'n ekonomiese opswaai beleef. Die hoër staatsinkomste is onder meer gebruik om 'n moderne welvaartstelsel te skep.
Kanadese soewereiniteit
wysigDie Liberale Party onder Mackenzie King (1874–1950) en Louis Stephen St. Laurent het hulle ten gunste van 'n desentralisering van die Britse Statebond uitgespreek. Kanadese burgerskap is in 1946 ingevoer, alhoewel die burgers tegelykertyd nog steeds Britse onderdane was. Drie jaar later het ook Newfoundland by die Kanadese Konfederasie aangesluit, en Kanada het in dieselfde jaar 'n lidland van die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO) geword. 'n Eie nasionale vlag, die Maple Leaf, het die Britse Union Jack in 1965 vervang. Die laaste volmagte van die Britse parlement is deur die Canada Act van die jaar 1982 opgehef, en slegs die Kanadese parlement is sedertdien gemagtig om wysigings by die Kanadese grondwet aan te bring.
Buitelandse beleid ná 1945
wysig
In die federale verkiesing van 1957 het Kanadese kiesers hul misnoeë oor die Liberale se noue samewerking met die Verenigde State uitgespreek, en die Konserwatiewe Party het 'n meerderheid behaal. Die kabinet van die eerste minister John G. Diefenbaker het 'n nuwe beleid van onafhanklikheid en neutraliteit gevolg.
Die Liberale opposisie se steun vir die aanskaffing van kernwapens het in 1963 tot 'n politieke geskil met die VSA gelei. Ná die ontbinding van die parlement het die Liberale Party in April 'n absolute meerderheid stemme in die federale verkiesing op hom verenig. Die nuwe eerste minister Lester Bowles Pearson het Kanada se deelname aan Amerikaanse kernwapenprojekte bevestig, beperkings op regstreekse Amerikaanse beleggings in Kanada geplaas en hom vir die gelykberegtiging van Franko-Kanadese uitgespreek. Tydens die besoek wat wyle koningin Elizabeth II ter geleentheid van die Kanadese dominium se eeufeesvierings in 1964 aan dié land afgelê het, het Franssprekende Kanadese met betogings hulle aanspraak op selfregering bevestig en die nodige grondwethervormings geëis.
Pierre Elliott Trudeau, wat tussen 1968 en 1979 en nog eens in die tydperk tussen 1980 en 1984 die amp van eerste minister beklee het, was 'n personifikasie van die "nuwe Kanada" en het verjonging in die Kanadese politiek teweeg gebring. Met die wêreldtentoonstelling in 1967 (Expo '67) en die Olimpiese Somerspele van 1976, wat albei in Montreal gehou is, het Kanada hom as 'n moderne nasie aan die wêreld bekend gestel. In 1982 is die British North America Act, die grondwetlike basis van Kanada as 'n federale staat, deur die eerste Kanadese grondwet vervang.
Naas die Somerspele van 1976 het Kanadese stede die Olimpiese Winterspele van 1988 (Calgary) en die Olimpiese Winterspele van 2010 (Vancouver) aangebied.
Quebec
wysig
Franssprekende Kanadese se strewe na selfregering of selfs onafhanklikheid het steeds 'n skadu oor Kanada se binnelandse beleid gewerp. Die konflik tussen Engels- en Franssprekende Kanadese het naas ekonomiese veral geskiedkundige en kulturele oorsake. Baie Québécois voel dat hulle 'n selfstandige volk met sy eie geskiedenis vorm en dat hul provinsie dus 'n besondere status moet geniet.
Daar was hernieude spanning in 1967 toe die Franse staatspresident Charles de Gaulle, wat as gas na die Kanadese eeufeesviering en die wêreldtentoonstelling Expo '67 in Montreal genooi is, sy simpatie vir die Franssprekende bevolking van Quebec met die uitroep "Vive le Québec libre!" ("Lank lewe die vrye Quebec!") betuig het. Volgens politieke waarnemers was de Gaulle ontevrede met die Kanadese regering se besluit om aan Frankryk nie dieselfde voorkeurbehandeling ten opsigte van uraanuitvoere te gee soos die Verenigde Koninkryk destyds geniet het nie.
In sy toespraak het de Gaulle so ver gegaan om die Franko-Kanadese stryd om selfbeskikking met die bevryding van Frankryk in 1945 gelyk te stel – iets wat deur die Kanadese premier Lester B. Pearson as "onaanvaarbaar" bestempel is en 'n regeringskrisis in Ottawa veroorsaak het. In die res van Kanada was daar, net soos in die Verenigde State en selfs in Frankryk, groot ontsteltenis oor die woorde van die Franse staatshoof, wat destyds as 'n aanmoediging vir die Franko-Kanadese separatistebeweging beskou is. De Gaulle se staatsbesoek is weens die skandaal verkort. Kanada se politieke betrekkinge met Frankryk is jare lank vertroebel.
Die Amptelike Taalwet (Official Languages Act) van die jaar 1969 het die tweetalige karakter van Kanada met Engels en Frans as ampstale bevestig. Desondanks het die spannings tussen Engels- en Franssprekende Kanadese in die jare 1969 en 1970 tot gewelddadige onluste en terreuraanslae in Montréal gelei. Die ontvoering van die Britse Kommissaris van Handelsake, James Cross, en die ekstremistiese Front de Libération du Québec (Bevrydingsfront van Quebec) se ontvoering en moord op die provinsiale Minister van Arbeid, Pierre Laporte, in Oktober 1970 het die regering selfs genoodsaak om 'n noodtoestand en met die War Measures Act ook die krygswet in Quebec af te kondig. Die eerste minister Pierre Trudeau het troepe in die provinsie ontplooi.
Met die oorwinning van die separatistiese Parti Québécois in die verkiesing van 1976 het die verfransing van Quebec se administrasie, ekonomie en onderwys begin.
In die vroeë 1990's is daar pogings onderneem om die konflik tussen die twee taalgroepe deur die skepping van 'n nuwe grondwet te besleg. Die konferensie van Lake Meech was 'n vergadering van verteenwoordigers uit alle Kanadese provinsies wat uiteindelik 'n nuwe grondwet saamgestel het, maar uiteindelik is hul ontwerp deur 'n Indiaanse afgevaardigde uit Manitoba geveto wat ook 'n besondere status vir dié land se Eerste Nasies wou verseker.
Die sogenaamde akkoord van Charlottetown, wat twee jaar later deur politici uit alle Kanadese partye bereik is, is in 'n nasionale referendum sowel in die Engelssprekende provinsies asook in Quebec verwerp en het die aanleiding tot die stigting van 'n aantal populistiese bewegings in Wes-Kanada en Quebec gegee. Die nasionalistiese Bloc Québécois het in die nasionale verkiesing van 1993 twee derdes van die uitgebragte stemme in Quebec op hom verenig.
Pogings van Franssprekende separatiste om 'n onafhanklike Franstalige staat in Kanada te stig, is in twee referendums gekeer, alhoewel Quebec as 'n aparte Franstalige gemeenskap in Kanada begin ontwikkel het. Die eerste minister van Kanada, Stephen Harper, het Quebec in November 2006 as 'n "nasie in die boesem van Kanada" (nation au sein de Canada) beskryf, maar tegelykertyd eise vir onafhanklikheid en selfbeskikking van die hand gewys.
Die Eerste Nasies
wysig
Met die Bill of Rights het Kanada se Eerste Nasies in 1960 die stemreg op federale vlak gekry. In 1988 het twee volke, die Métis en Dene, 'n skadeloosstelling ter waarde van CDN$ 500 miljoen ontvang, en die Kanadese regering het ook hul landeise in die Noordwesgebiede erken. In April 1999 is 'n selfregerende Inoeïet-gebied, Nunavut (letterlik "Ons Land"), in die oostelike helfte van die Noordwesgebiede en die noorde van Quebec met 'n oppervlakte van 2,2 miljoen vierkante kilometer geskep.
Provinsies en Gebiede
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Provinsies en gebiede van Kanada.
Kanada is verdeel in tien provinsies en drie gebiede. Die provinsies geniet 'n groot mate van outonomie, en ook die gebiede het – tot 'n kleiner mate – selfregerende status. Elkeen het sy eie provinsiale of territoriale simbole.
Die provinsies beheer die meeste van Kanada se sosiale programme (soos mediese dienste, onderwys en welvaart) en beskik saam oor 'n groter belastinginkomste as die federale regering. Kanada se federale struktuur is in hierdie opsig uniek. Die federale regering wag egter daaroor dat alle provinsies oor min of meer dieselfde standaarde ten opsigte van openbare dienste beskik en verleen finansiële steun aan minder gegoede provinsies.
Die provinsies het een-kamer-parlemente met verkose verteenwoordigers en regerings. Die provinsiale eerste ministers word net soos die federale eerste minister verkies. As verteenwoordigers van die Koning word die provinsiale goewerneurs-generaal volgens 'n aanbeveling van die federale eerste minister benoem, alhoewel die provinsiale regerings in toenemende mate ook geraadpleeg word.
Die drie Kanadese gebiede het minder politieke gesag oor hulle eie sake, aangesien hulle deur wetgewing van die nasionale parlement gevorm is en hulle status nie in die grondwet gedefinieer word nie.
Kanada se tien provinsies en drie gebiede is (in alfabetiese volgorde): Alberta, Brits-Columbië, Manitoba, Newfoundland en Labrador, Noordwestelike gebiede, Nova Scotia, Nieu-Brunswyk, Nunavut, Ontario, Prins-Edward-eiland, Quebec, Saskatchewan en Yukon.
| Vlag | Provinsie | Hoofstad | Toelating tot die Kanadese Federasie |
Standaard- Tydsone (UTC) |
Streek |
|---|---|---|---|---|---|
 |
Brits-Columbië | Victoria | 20 Julie 1871 | -8 (Stille Oseaan-Tyd), -7 (Rotsgebergte) |
Wes-Kanada, Stille Oseaan |
 |
Alberta | Edmonton | 1 September 1905 | -7 (Rotsgebergte) | Wes-Kanada, Prairie |
 |
Saskatchewan | Regina | 1 September 1905 | -7 (Rotsgebergte), -6 (Sentraal) | |
 |
Manitoba | Winnipeg | 15 Julie 1870 | -6 (Sentraal) | |
 |
Ontario | Toronto | 1 Julie 1867 | -6 (Sentraal), -5 (Oos) |
Sentraal, Oos |
 |
Quebec | Quebecstad | 1 Julie 1867 | -5 (Oos) -4 (Magdalene-eilande) | |
 |
Nieu-Brunswyk | Fredericton | 1 Julie 1867 | -4 (Atlantiese) | Maritieme Provinsies, Atlantiese Kanada |
 |
Nova Scotia | Halifax | 1 Julie 1867 | ||
 |
Prins-Edward-eiland | Charlottetown | 1 Julie 1873 | ||
 |
Newfoundland en Labrador | St. John's | 31 Maart 1949 | -4 (Atlantiese), -3.5 (Newfoundland en Labrador) |
Atlantiese Kanada |
| Vlag | Gebiede | Hoofstad | Toelating tot die Kanadese Federasie |
Standaard- Tydsone (UTC) |
Streek |
 |
Yukon | Whitehorse | 13 Junie 1898 | -8 (Stille Oseaan) | Noord of Kanadese Noordpoolgebied |
 |
Noordwestelike gebiede | Yellowknife | 15 Julie 1870 | -7 (Rotsgebergte) | |
 |
Nunavut | Iqaluit | 1 April 1999 | -7 (Rotsgebergte), -6 (Sentraal), -5 (Oos), |
Bevolking
wysigOorsig
wysig
Volgens die sensus van die jaar 2006 het die inwonertal 31 612 897 beloop en teen die jaar 2011 na raming tot sowat 34,6 miljoen gegroei. Dit maak van Kanada een van die ylste bevolkte state in die wêreld met net 3,5 inwoners per vierkante kilometer. 900 000 mense behoort tot die Eerste Nasies (Indiane en Inoeït).
Die grootste deel van die bevolking is gekonsentreer in die provinsies Quebec en Ontario, veral langs die Sint-Laurensrivier en in die metropolitaanse gebiede van Toronto, Montreal, Quebec, London en Hamilton.
Net vyf provinsies het 'n bevolking van meer as een miljoen: Ontario (11,4 miljoen), Quebec (7,6 miljoen), Brits-Columbië (3,9 miljoen), Alberta (3 miljoen) en Saskatchewan (1,1 miljoen). Die gebied van Nunavut het die kleinste bevolking met slegs 27 000.
Kanada se amptelike tale is Engels en Frans, maar met uitsondering van die Franssprekende provinsie Quebec en die tweetalige Nouveau-Brunswick is Kanadese provinsies merendeels anglofoon, alhoewel daar nie-Engelstalige minderheidsgroepe (hoofsaaklik Franstalige Kanadese, die Eerste Nasies en Inoeït) is. Nunavut het Inoektitoet as 'n bykomende amptelike taal, terwyl 'n minderheid van die inwoners van Nova Scotia nog Skots-Gaelies as omgangstaal praat.
Frans in Kanada
wysigStatus en verspreiding
wysig
Frans is naas Engels die amptelike taal van Kanada. Alhoewel daar in alle provinsies inwoners aangetref word, wat Frans as hul moedertaal praat, is Quebec die enigste provinsie met 'n meerderheid Franssprekendes en Frans as enigste ampstaal. Volgens die sensus van 2011 was Frans die moedertaal van 7 054 975 Kanadese (of 21 persent van die totale bevolking).[17]
6,1 miljoen Franse moedertaalsprekers was in 2011 in Quebec woonagtig, met kleiner minderhede in ander provinsies: 493 295 in Ontario, 233 530 in Nieu-Brunswyk, 38 775 in die drie ander Atlantiese provinsies, en 181 190 in die vier provinsies wes van Ontario. Net in Quebec vorm Franssprekendes die meerderheid van die provinsiale bevolking (78 persent). Franssprekende minderhede in ander provinsies varieer grootliks – 0,49 persent in Newfoundland, 3,42 persent in Nova Scotia, 3,75 persent op Prins-Edward-eiland, 31,56 persent in Nieu-Brunswyk, 3,88 persent in Ontario, 3,53 persent in Manitoba, 1,6 persent in Saskatchewan, 1,9 persent in Alberta en 1,2 persent in Brits-Columbië.
Taalvaardighede
wysigTaalvaardighede in albei landstale varieer eweneens grootliks. Volgens die sensus van 2011 kan in Quebec 38,2 persent van die inwoners met Frans as moedertaal in Engels kommunikeer, terwyl 67 persent van alle Engelse moedertaalsprekers en 75 persent van Québécois met 'n ander huistaal kennis van Frans het. Weens die ampstaalstatus van Frans is taalvaardighede in dié taal belangriker vir nie-Franssprekendes as omgekeerd kennis van Engels vir Franse moedertaalsprekers.
In alle ander Kanadese provinsies is die gemiddelde aandeel van Engels- en anderssprekendes met Franse taalvaardighede slegs sowat ses persent. Die aanleer van Frans spruit hier eerder voort uit persoonlike belangstelling. Franssprekendes in dié provinsies het daarenteen min keuse as om Engels as tweede taal aan te leer. Die aandeel Franse moedertaalsprekers met Engelse taalvaardighede varieer hier tussen 71 persent in Nieu-Brunswyk en meer as 80 persent in die ander provinsies.
Taalwette in Quebec
wysig
Engels – 56,9% (1)
Engels en Frans – 16,1% (2)
Frans – 21,3% (3)
Ylbevolkte gebied (<0,4/km²)
Die tydperk tussen die laat 1960's en vroeë 1990's was 'n beslissende keerpunt in die geskiedenis van Franssprekendes in Kanada. Franse moedertaalsprekers in Quebec het in dié tyd beheer geneem oor die toekoms van hul taal met die afkondiging van 'n reeks taalwette op provinsiale grondslag. Met die Charte de la langue française (algemeen bekend as Wet 101) is Frans tot Quebec se enigste ampstaal verklaar. Dit verleen aan Fransprekendes verder die reg om by hul werkplekke gebruik te maak van Frans, veral in ekonomiese bedrywe waarin Engels vroeër die oorheersende taal was. Wet 101 verseker daarnaas ook dat openbare borde slegs Franse kennigewings mag bevat. As hulle wél met Engelse kennisgewings aangevul word, moet die Engelse teks in 'n kleiner skrifgrootte verskyn. Immigrante in Quebec is verplig om hul kinders na Fransmediumskole te stuur.
Die primêre doelwit van dié soort maatreëls was om die integrasie van nie-Franssprekende immigrante in die Franse taalgemeenskap aan te moedig – eerder as om hulle te laat verengels soos in die verlede. So het immigrante in stedelike omgewings met 'n groter persentasie Engelssprekendes soos Montreal dikwels daartoe geneig om Engels as huis- en onderrigtaal te kies. Namate die geboortesyfer van Franssprekendes in Quebec gedurende die 1980's onder die vervangingsvlak gedaal het, is die taalkundige integrasie van immigrante as noodsaaklik geag vir die voortbestaan en potensiële groei van Quebec se Franssprekende bevolking.
Volgens statistieke, wat met die sensus van 2011 opgelewer is, het Quebec se taalwette in die vier dekades ná hul afkondiging genoeg druk op taalminderhede in die provinsie uitgeoefen om verfransing te bevorder. Sowat 'n tiende van nagenoeg 600 000 Engelse moedertaalsprekers het Frans as huistaal gepraat. Vir die eerste keer in die geskiedenis van sensusopnames was daar onder die provinsie se meer as 900 000 anderssprekendes 'n groter persentasie met Frans as huistaal as Engelse huistaalsprekers.
Taalregte vir Franssprekendes
wysigBuite Quebec is daar vanaf die 1960's in 'n aantal jurisdiksies in die nege Engelssprekende provinsies en twee gebiede verskeie stappe onderneem om sekere taalregte vir hul Franssprekende minderhede amptelik te erken, soos die reg op onderwys in Frans, nadat dié reg tevore in baie jurisdiksies afgeskaf is. Die reg op Franse moedertaalonderwys is vervolgens in die nuwe Kanadese grondwet verskans wat in 1982 afgekondig is en in alle provinsies en gebiede van Engelssprekende Kanada geïmplementeer is.
Van alle provinsies het Nieu-Brunswyk die verreikendste wetgewing in verband met taalregte vir Franssprekendes aanvaar. Reeds in 1969 is Frans naas Engels tot dié provinsie se ampstaal verklaar, en twaalf jaar later is Nieu-Brunswyk se Frans- en Engelssprekende gemeenskappe gelykgestel aan mekaar. Franssprekende instellings in dié tweetalige provinsie geniet daarnaas 'n hoë graad van selfbeskikking.
'n Ander belangrike stap was die afkondiging van die Wet op Ampstale op federale vlak in 1969 wat in 1988 nog eens gewysig is. Die wet se doelwit is om vir Engels- en Franssprekende Kanadese diensverskaffing deur die federale regering en verskeie nasionale instellings soos die lugredery Air Canada in sowel Frans asook Engels te verseker. Die toepassing van hierdie wet word deur 'n federale kantoor, die Office of the Commissioner of Official Languages, voortdurend dopgehou. In sy jaarlikse verslae bevind dié kantoor egter gereeld weer dat dienste in Frans, soos verskaf deur die federale openbare diens buite Quebec, nog nie op 'n peil is wat vir Franssprekendes volle toegang tot federale dienste waarborg nie.
Immigrasie
wysigKanada se bevolking was oorspronklik oorwegend van Franse, Engelse, Skotse en Ierse afkoms. Eers in die tweede helfte van die 19de eeu het dié land een van die klassieke bestemmings vir groot getalle ander Europese immigrante geword, wat veral uit Duitsland, Italië, Oekraïne, Skandinawië, Pole en die Verenigde State gekom het. Vandag is minder as 40 persent van Angel-Saksiese en sowat 30 persent van Franse afkoms. Van die sowat 12 000 Franse immigrante, wat hulle tussen 1605 en 1763 in Nieu-Frankryk gevestig het, het byna 90 persent oorspronklik uit Normandië en Bretagne gekom.
Die immigrasie na Kanada het nooit dieselfde vlakke bereik soos dié na die Verenigde State nie en eers teen die begin van die 20ste eeu sterk toegeneem. Dit het in 1913 'n historiese hoogtepunt met 410 000 nuwe aankomelinge bereik, van wie 150 000 Britte en 140 000 Amerikaners was. As gevolg van die dalende geboortesyfer speel immigrasie 'n steeds belangriker rol by Kanada se bevolkingsgroei. Deesdae immigreer groot getalle mense uit die Verre Ooste, met name die Volksrepubliek China, Afrika en Latyns-Amerika na Kanada.
Die grootste groep van immigrante uit Afrikalande suid van die Sahara het uit die Republiek van Suid-Afrika gekom. Die getal Suid-Afrikaanse immigrante in Kanada het in 1996 13 950 beloop, onder wie talle Engelssprekendes en Suid-Afrikaners van Joodse afkoms, asook kleiner groepe Afrikaners, Kleurlinge, Indiërs en sommige Swart Suid-Afrikaners. Gekwalifiseerdes soos universiteitsdosente, geneeskundiges, onderwysers, skrywers, kunstenaars en sommige opgeleide ambagsmanne is in alle etniese groepe verteenwoordig. Ook in die volgende dekade het 'n bestendige stroom Suid-Afrikaanse immigrante Kanada toe gekom, en so het die getal inwoners van Suid-Afrikaanse herkoms in 2006 reeds 25 855 beloop. Daarnaas het ook 3 570 blanke Rhodesiërs 'n nuwe tuiste in Kanada gevind.[19] Volgens die sensus van 2011 het 8 770 inwoners Afrikaans as huistaal gepraat.[20]
- Oekraïense immigrasie
Vyf groot immigrasiegolwe sedert die laat 19de eeu het etniese en kulturele bande tussen Oekraïne en Kanada gesmee.[21] Oekraïners het hulle vanaf 1891 in groter getalle in Kanada kom vestig – veral nadat die Kanadese regering die immigrasie van boere in 1896 aktief begin bevorder het. So word sowat die helfte van die Oekraïno-Kanadese bevolking in die sogenaamde prairie provinces van Wes-Kanada met hul uitgestrekte landboustreke aangetref.[22]
1,4 miljoen Kanadese (of vier persent van die totale bevolking) het wortels in Oekraïne wat van die Oekraïense gemeenskap in die land die grootste ter wêreld buite die moederland en Rusland maak – 'n snelgroeiende diaspora bowendien gegewe die feit dat die getal Oekraïense immigrante in Kanada tussen 2001 en 2011 van 51 610 tot 65 455 gegroei het. Die Kanadese sensus van 2016 het die getal Oekraïense immigrante as 73 030 bepaal.[23] Dit maak van die Oekraïense gemeenskap sowel as die Kanadese regering 'n belangrike rolspeler in die internasionale politiek ten opsigte van Oekraïne.
So was Kanada die eerste land op aarde wat in 1991 die onafhanklikheid van Oekraïne amptelik erken het. Die vroeëre konserwatiewe premier Stephen Harper was die eerste buitelandse regeringsleier wat 'n besoek aan die nuwe Oekraïense oorgangsregering gebring het en een van die mees uitgesproke kritici van Rusland se anneksasiebeleid.[24]
Verstedeliking
wysigDefinisie van stedelike nedersettings
wysig
Terwyl die term city in Kanada na 'n wye verskeidenheid nedersettings kan verwys wat ten opsigte van hul inwonertal, oppervlakte, ekonomiese basis, sosiale strukture en plaaslike regeringsvorm grootliks van mekaar kan verskil, word dit algemeen as 'n sinoniem vir 'n stedelike gebied gebruik. Munisipale regerings val onder die jurisdiksie van Kanada se provinsiale parlemente, en so bepaal die deelstate ook watter voorwaardes 'n nedersetting moet vervul om as 'n stedelike entiteit gekategoriseer te word.
Verstedeliking as demografiese proses het begin lank voordat die Kanadese Konfederasie gestig is en duur steeds voort. Tans woon rofweg vier vyfdes van alle Kanadese in stedelike gebiede wat van miljoenestede soos Toronto en Montreal tot kleiner dorpe en nedersettings sonder formele munisipale status (niegeïnkorporeerde nedersettings) met 'n bevolking van meer as 1000 of tot die beboude randgebiede van munisipaliteite kan strek.
Ontwikkeling voor 1920
wysig
Die vestiging van Europese nedersettings in Kanada het uit die koloniale beleid van Groot-Brittanje en Frankryk voortgespruit om buiteposte in oorsese gebiede te vestig. Vroeë koloniale nedersettings het 'n verskeidenheid funksies vervul – die ontginning van die kolonie se ekonomiese potensiaal, die oordrag van die leefstyl van Europese metropolitaanse sentra soos Londen en Parys na 'n afgeleë gebied met 'n onbeskaafde inheemse bevolking, asook die militêre beveiliging en administrasie van die nuut verowerde gebied.
Koloniale nedersettings was meestal handelsposte met stoor- en hanteergeriewe vir goedere soos velle en huide, vis, minerale en graan en vervoerspilpunte van waar dié produkte na die Europese metropolitaanse sentra verskeep is. Eers in Europa is die goedere verwerk en na hul finale bestemmings uitgevoer. Die stigting van Franse en Britse koloniale nedersettings het die algemene kolonisasie van 'n streek voorafgegaan en 'n soort stedelike grenspos van die Europese beskawing gevorm. Hul verdere groei en ekonomiese welvaart was onlosmaaklik verbonde aan die ekonomiese potensiaal van hul omgewing.
Koloniale nedersettings was die spilpunt vir die ontwikkeling van hul omgewing en het aanvanklik 'n groot deel van die kolonie se bevolking gehuisves. Gaandeweg het kleiner sekondêre buiteposte ontstaan wat tot demografiese desentralisering bygedra het. Hul afgeleë ligging en die gebrek aan vervoergeriewe en ander fasiliteite het verseker dat hulle 'n sekere outonomie en afsonderlikheid kon handhaaf so lank as wat die primêre buiteposte nie in staat was om 'n oorheersende invloed op 'n groter gebied in hul omgewing uit te oefen nie. Hierdie desentraliseringsproses is eers omgekeer namate koloniale nedersettings soos Quebecstad, Montreal, Toronto en Halifax tot groter stedelike sentra ontwikkel het.
'n Belangrike kenmerk van koloniale nedersettings was hul noue ekonomiese bande met hul oorsese metropole en die gebrek aan 'n infrastruktuur wat hulle met ander koloniale buiteposte sou kon verbind het. Die vestiging van plaaslike vervoer-, handels- en kommunikasienetwerke, waardeur samewerking op plaaslike vlak kon plaasvind, word as die eindfase van die koloniale tydperk en die begin van 'n moderne ekonomiese stelsel beskou waarin groter nedersettings goedere en dienste nie net vir hulself nie, maar vir 'n groter omgewing verskaf het.
Die eerste stedelike nedersettings in Kanada, Quebec (gestig in 1608) en Montreal (gestig in 1642), was aanvanklik hoofsaaklik pelshandelsposte wat min stedelike geriewe en dienste vir hul landelike omgewing verskaf het. Eers in die 19de eeu het vinnige bevolkingsaanwas, die bou van spoorweë en die gepaardgaande industrialisering Kanada se stedelike nedersettings tot ekonomiese sentra laat groei wat 'n verskeidenheid funksies begin vervul het.
Moderne vorme van verstedeliking
wysig
Tans strek die tipes stedelike nedersettings oor 'n wye spektrum. Kleiner nedersettings met 'n bevolking van enkele honderd wat beperkte funksies vir die landelike gebiede in hul omgewing vervul kontrasteer met multifunksionele metropole soos Toronto, Montreal en Vancouver. Stedelike strukture in Kanada weerspieël sowel Amerikaanse asook Europese invloede. In teenstelling met talle groot stede in die Verenigde State het sakekerne en middestede danksy 'n verskeidenheid geriewe aantreklik vir hul bewoners gebly. Maatskaplike teenstellings speel in vergelyking met die VSA net 'n ondergeskikte rol sodat negatiewe verskynsels soos krotbuurte en ghetto's nouliks aangetref word.
Net soos in die VSA het enkelgesinshuise met tuine 'n ideaal vir groot dele van die bevolking geword en die groei van uitgestrekte voorstede bevorder. Woonstelblokke in binnestedelike sones of stadshuise speel nogtans 'n beduidende rol in stede soos Vancouver en Montreal.
Tans is daar meer as twintig groot stedelike bevolkingskonsentrasies of metropolitaanse gebiede wat 'n verskeidenheid ekonomiese, dienste- en dikwels ook administratiewe funksies op byvoorbeeld provinsiale vlak vervul.
Politiek
wysig_(3).jpg)
Kanada is 'n konstitusionele monargie. Die koningin of koning van die Verenigde Koninkryk tree ook as koningin of koning van Kanada op en is volgens die grondwet die staatshoof. Die daaglikse pligte van die monarg word deur die goewerneur-generaal waargeneem, wat gewoonlik 'n afgetrede Kanadese politikus of ander bekende persoon is. Die goewerneur-generaal word na beraadslaging met die eerste minister van Kanada formeel deur die koning benoem. Sy of hy bly onpartydig ten opsigte van die binnelandse beleid en tree veral tydens nasionale plegtighede as 'n simboliese figuur op.
Uitvoerende gesag
wysigDie eerste minister van Kanada beskik as regeringshoof oor verreikende uitvoerende bevoegdhede. Hy word formeel deur die goewerneur-generaal benoem, maar moet nogtans die goedkeuring van die parlement geniet. Die leier van die grootste party beklee gevolglik meestal ook die amp van eerste minister.
Die Kanadese regering beheer Kanada se buitelandse beleid, verdediging, handel, geldstelsel, vervoer, poswese en die administrasie van die federale gebiede in die noorde: Yukon, die Noordwestelike gebiede en Nunavut.
Wetgewende gesag
wysigKanada se tweekamerparlement bestaan uit die demokraties verkose Laerhuis en die Senaat of Hoërhuis. Alle Kanadese provinsies word op 'n proporsionele grondslag in die Senaat verteenwoordig, en die afgevaardigdes word volgens 'n voorstel van die Kanadese eerste minister benoem.
Die parlement se wetgewede periode is vyf jaar. Op versoek van die eerste minister moet die goewerneur-generaal die Laerhuis ontbind selfs al het sy termyn nog nie verstryk nie, en 'n nuwe federale verkiesing uitroep.
Regsprekende gesag
wysigKanada se regstelsel pronk met 'n lang tradisie. Die Gemenereg, wat in alle provinsies met uitsondering van Québec toegepas word, berus op beginsels wat reeds in die Middeleeuse Engeland ontwikkel is. Quebec se Droit Civil gaan selfs terug op die tydperk van die Romeinse Ryk en weerspieël daarnaas ook baie beginsels van die Franse reg. Albei regstelsels is gaandeweg by die Kanadese toestande aangepas en Kanadese howe neem by die uitleg van wette ook die veranderende maatskaplike konteks in ag. Die Kanadese grondwet dien orals in Kanada as die grondslag van die regstelsel.
Huidige regering
wysigSedert November 2014 word Kanada deur die Liberale Party onder leiding van eerste minister Justin Trudeau geregeer. Sy meerderheidsregering het in die Kanadese federale verkiesing van 2015 'n groot persentasie stemme op hom verenig en beskik tans oor 184 van die 338 setels in die Kanadese Laerhuis.
Die Konserwatiewe Party, wat Kanada tot en met 2015 nege jaar lank onder eerste minister Stephen Harper geregeer het, het 99 setels, die Nuwe Demokratiese Party 44 en die Bloc Québécois, wie se kandidate uitsluitlik in die provinsie Quebec staan en die politieke selfstandigheid van dié provinsie voorstaan, beskik oor 10 setels in die federale parlement. Daar is nog een afgevaardigde van die Groen Party.
Grondwet en burgerregte
wysig
Met die Britse Noord-Amerika-Wet van 1867, wat nog steeds as Kanada se grondwet dien, word dié land 'n parlementêre monargie met skeiding van wetgewende, uitvoerende en juridiese mag. In 1917 kry vroue vir die eerste keer stemreg in die federale verkiesing.
Na Spanje, Nederland en België is Kanada in Julie 2005 die vierde land ter wêreld wat gay en lesbiese pare volle burgerregte toestaan, insluitende die reg om te trou en kinders aan te neem. Die sogenaamde Wetsontwerp C-38 van die liberale Kanadese regering word in die Senaat van Kanada met 47 Ja- teen 21 Nee-stemme goedgekeur.
Nadat die rol wat Kanada jare lank as 'n toevlugsoord vir internasionale kriminele gespeel het, 'n nadelige beeld van dié land uitgedra het, het die regering van eerste minister Stephen Harper in 2007 eerste stappe gedoen om sy reputasie in hierdie verband te verbeter. Twee voormalige Nazi-samesweerders het hulle Kanadese burgerskap in Junie 2007 verloor en word volgens die minister van justisie, Rob Nicholson, moontlik na Duitsland gedeporteer. Nicholson het beklemtoon dat Kanada geen veilige toevlugsoord sal wees vir oorlogsmisdadigers of mense wat skuldig is aan volksmoord of misdaad teen die mensdom.[26] Die vroeëre anti-apartheid-aktivis Winnie Madikizela-Mandela, wat in die tagtigerjare 'n voorstander van gru-halssnoermoorde[27] en as stigter van die sogenaamde Mandela Football Club ook mede-verantwoordelik vir die moord op die veertienjarige Stompie Seipei was, is in Junie 2007 toegang tot dié land geweier.[28]
Volkslied en koninklike lied
wysig
Kanada se volkslied is "O Canada". Alhoewel dit reeds op 24 Junie 1880 vir die eerste keer opgevoer is by 'n Saint Jean-Baptistedag-onthaal in Quebecstad, het dit eers op 1 Julie 1980 Kanada se amptelike volkslied geword. Oor die voorafgaande 70 jaar het "O Canada", "God Save the King" en "The Maple Leaf Forever" saamgedien as nieamptelike volksliedere, maar teen die 1960's het "O Canada" as die voorkeurkeuse uitgestaan. Toe dit die amptelike volkslied gemaak is, was die meeste Kanadese verbaas dat dit nog nie reeds sulke status geniet het nie.
"God Save the King" is nou Kanada se koninklike lied. Dit word amptelik gespeel in die teenwoordigheid van die Koning of ander lede van die koninklike familie. Die eerste ses mate is ook gebruik as deel van die Onder-Koninklike Saluut, wat in die teenwoordigheid van die Goewerneur-Generaal gespeel word. Uit tradisie word "God Save the King" gesing aan die einde van uiters formele staatsaangeleenthede (byvoorbeeld 'n staatsbegrafnis of Remembrance Day-diens). Dit word ook gespeel (maar nie gesing nie) by baie militêre aangeleenthede, en sommige Universiteite sluit hulle konvokasies daarmee af. Tot die 1980's was dit ook algemeen vir laerskole in baie streke om hulle byeenkomste af te sluit met "God Save the King", maar dit is nie meer die geval nie. Soos met Brittanje verander die lied na "God Save the Queen" wanneer toestande op die troon dit noodsaak.
Buitelandse beleid
wysigIn die algemeen het Kanada se buiteland beleid dieselfde beginsels gevolg soos dié van die Verenigde State en Europa sodat die regering in Ottawa op internasionale terrein lojaal by sy westerse bondgenote gestaan het. Kanadese soldate het in albei wêreldoorloë aan geallieerde kant geveg en later 'n aktiewe rol binne die Verenigde Nasies en NAVO gespeel, terwyl Kanada deur militêre, diplomatieke en finansiële bydraes stabiliteit en geregtigheid help verseker het in 'n wêreld wat bedreigings deur terrorisme en skurkstate in die gesig gestaar het.[29]
Die liberale regering onder die eerste minister Trudeau, wat in November 2015 ingesweer is, strewe in sy buitelandse beleid daarna om na "tradisioneel Kanadese waardes" terug te keer. As 'n middelgroot land fokus Kanada op multilaterale samewerking binne internasionale organisasies soos die Groep van Sewe, die Groep van 20 en die Verenigde Nasies.
Ekonomie
wysigKenmerke
wysig.jpg)
Die Kanadese ekonomie steun hoofsaaklik op sy hoogs ontwikkelde nywerheidsektor, natuurlike hulpbronne en landbou. Geografiese en klimatiese besonderhede oefen groot invloed op die ekonomiese ontwikkeling uit. Alhoewel Kanada volgens sy oppervlakte die tweede grootste land ter wêreld is, is die ekonomiese kerngebiede ruimtelik verdeel. Die meeste vervaardigingsbedrywe is in 'n landstrook met 'n maksimale wydte van 350 km langs die grens met die Verenigde State saamgetrek, terwyl die meeste natuurlike hulpbronne soos minerale en ruolie in afgeleë landsdele in die noorde en weste ontgin word. Die belangrikste landbougebiede is in die suide van die sentrale provinsies en in Ontario geleë.
Kanada is een van die welvarendste lande ter wêreld en 'n lidstaat van die Organisasie vir Ekonomiese Samewerking en Ontwikkeling (OESO) en die Groep van Agt (G8). Sy vryemarkekonomie word deur 'n hoër peil van regeringsinmenging gekenmerk as dié van die Verenigde State, en sy welvaart is meer eweredig onder die bevolking versprei. Desondanks stem Kanada ten opsigte van die markgerigtheid van sy ekonomiese stelsel, die produksiepatrone en hoë lewensstandaard grootliks met die VSA ooreen. Die BBP per capita is nogtans iets laer as dié van die VSA.
Oor die afgelope eeu het die indrukwekkende groei van die nywerhede, die mynbou en die dienstesektor die oorspronklik meer plattelandse en agrariese basis van die Kanadese ekonomie omgevorm tot 'n stedelike en industriële. Net soos in ander ontwikkelde lande word die ekonomie deur die tersiêre sektor oorheers, wat driekwart van Kanada se werksgeleenthede verskaf. Die grootste deel van Kanadese nywerhede is in die suide van Ontario en Quebec en in die metropolitaanse gebied van Vancouver saamgetrek. Die motorbedryf is tans die belangrikste van alle industriële sektore.
Kanada se nywerheidsektor is toekomsgerig en spits hom ook op opkomende tegnologieë toe. Die vernaamste verwerkende nywerhede naas die motorbedryf is die lugvaartbedryf, metaalnywerhede, voedselverwerking, die hout- en papierbedryf, chemiese nywerhede asook inligtings- en kommunikasietegnologie. Opkomende en innovatiewe sektore soos inligting, telekommunikasie, energetiek, bio- en nanotegnologie word deur die staat doelgerig bevorder.
Die primêre sektor
wysig
Kanada verskil van ander Eerste-Wêreldlande deur die groot belangrikheid van die primêre sektor, waarby die hout- en oliebedryf die grootste rol speel. Dié land is een van die belangrikste uitvoerders van agrariese produkte, hout en minerale. Die Kanadese prairie is een van die grootste landbougebiede vir koring en ander grane. Dié land is ook die grootste produsent van sink en uraan en een van die grootste verskaffers van goud, nikkel, aluminium en lood. Mynbou en die houtbedryf is die ekonomiese basis van baie stede en dorpe in die noorde van Kanada, wat minder geskik is vir landbou. Teen die begin van die 21ste eeu het hout en houtprodukte nog steeds byna 'n vyfde van Kanadese uitvoere beloop.
Kanada se uitgestrekte bosse maak van dié land die grootste uitvoerder van hout ter wêreld. Sowat 46 persent van die totale oppervlakte is bebos – dit beteken dat 'n tiende van alle bosgebiede op aarde in Kanada geleë is.
Die Kanadese ruolie-voorrade, insluitende die oliesande in Alberta, is die derde grootste ter wêreld ná Saoedi-Arabië en Venezuela. Kanada is tans die derde grootste aardgas- en die sesde grootste olieprodusent ter wêreld.
Sedert die middel van die 1990's word in gebiede noord van die Poolsirkel (die Noordwesgebiede en Nunavut) diamante ontgin. Kanada is intussen een van die belangrikste verskaffers van diamante op die wêreldmark. Negentig persent van alle diamante word in die Europese Unie uitgevoer en op die Londense en Amsterdamse markte gehandel.
Kanada is ná Kasakstan en nog voor Australië die tweede grootste uraanprodusent en lewer tans 18,2 persent van die wêreldproduksie op. Daarnaas speel ook nieenergetiese minerale soos ystererts, goud, koper, nikkel en seldsame aardes 'n belangrike rol vanweë hul strategesie waarde vir oorsese nywerhede.
Energie
wysig
Kanada behoort tot die min ontwikkelde lande ter wêreld wat netto-uitvoerders van energie is. Dié land beskik oor groot natuurlike hulpbronne soos aardgas aan die ooskus en groot voorkomste van ru-olie en gas in die provinsies Alberta, Brits-Columbië en Sasketchewan. Danksy die teersande van Athabasca beskik dié land oor die tweede grootste ru-olievoorkomste ter wêreld. Waterkrag is 'n ekologiese en goedkoop bron van energie, wat volop beskikbaar is in Quebec, Brits-Columbië, Ontario en Manitoba. In 2003 is 180,9 miljard kubieke meter aardgas en 136 miljoen ton ruolie ontgin; Kanada was in daardie jaar die derde grootste produsent van aardgas en die negende grootste produsent van ruolie.
As gevolg van sy goedkope energiebronne het Kanada tot die wêreld se derde belangrikste produsent van aluminium ná die Volksrepubliek China en die Russiese Federasie ontwikkel; die jaarlikse vervaardiging het in 2003 2,8 miljoen ton beloop. Kanada se energieverbruik was in 2001 met 339,5 miljoen ton steenkooleenhede of 'n per-capita-verbruik van 10 943 kilogram die tweede grootste ter wêreld per inwoner na dié van die Verenigde State met 3 152 miljoen ton of 11 067 kilogram per capita. Die totale bruto-kragopwekking van Kanada se kragsentrales, waaronder 17 kernkragsentrales, het in 2003 570 000 miljoen kilowatt-ure beloop, en Kanada was sodoende die sesde grootste produsent van elektriese energie na die VSA, die Volksrepubliek China, Japan, die Russiese Federasie en Brasilië.[30]
Handelsbetrekkinge
wysig
Kanada
Vryhandelsverdrae
Kanada se ekonomie is afhanklik van internasionale handelsbetrekkinge, onder meer danksy die groot aandeel van die primêre sektor. Die vryhandelsooreenkoms (Engels: Free Trade Agreement met die VSA, wat in 1989 gesluit is, en die Noord-Amerikaanse Vryhandelsooreenkoms (Engels: North American Free Trade Agreement) van 1994, wat ook Meksiko insluit, het tot 'n dramatiese groei in die internasionale handel en die ekonomiese integrasie met die VSA gelei. Sedert 2001 het Kanada daarin geslaag om 'n resessie te vermy, en sy ekonomie vertoon die beste in die G8-groep.
Die ooreenkoms oor ekonomiese, industriële en tegnologiese samewerking wat in 1976 met die Europese Unie aangegaan is, was 'n poging om die ekonomiese afhanklikheid van die Verenigde State te verminder. Maar eers in die 21ste eeu het Kanada se buitelandse handelstrome merkbaar begin verskuif na die Pasifiese gebiede, en vier van dié land se belangrikste handelsvennote is tans Asiatiese state.
Die krimpende vraag op die Amerikaanse mark en die stygende waarde van die Kanadese dollar in die vroeë 21ste eeu het nog eens die noodsaaklikheid van diversifisering van Kanada se handelsbetrekkinge getoon. Die konserwatiewe regering onder die eerste minister Harper stel veral in bilaterale vryehandelsooreenkomste met die Europese Unie, Indië en Suid-Korea belang. Daarnaas toon die Volksrepubliek China groot belang in die ontginning en invoer van Kanadese minerale en ander natuurlike hulpbronne sodat toekomstige handelsbetrekkinge met dié land eweneens 'n sentrale rol vir Kanada se ekonomiese groei sal speel.
Die Verenigde State is desondanks steeds by verre die belangrikste handelsvennoot vir Kanada. Driekwart van alle Kanadese uitvoere is vir die Amerikaanse mark bestem; vir olie- en gasuitvoere beloop dié aandeel selfs 98,5 persent. Laat in 2018 het die Verenigde State, Kanada en Mexiko 'n nuwe vryhandelsooreenkoms onderteken – die sogenaamde VSA-Mexiko-Kanada-ooreenkoms of US Mexico Canada Agreement, kort USMCA – wat ná afsluiting van die nasionale ratifiseringsprosesse in al drie lande na verwagting vroeg in 2019 in werking sal tree. USMCA sal die basis vir handelsbetrekkinge in Noord-Amerika vorm en 'n vroeëre handelsooreenkoms, die Noord-Amerikaanse Vryhandelsooreenkoms of NAFTA, vervang.[31]
Onlangse ekonomiese ontwikkeling
wysigIn die afgelope dekade is Kanada se ekonomie – ná 'n moeilike tydperk – deur 'n hoë groeitempo en lae werkloosheidsyfers gekenmerk, terwyl die fiskale jare op nasionale vlak met groot oorskotte afgesluit het. Die werkloosheidsyfer het in 2008 met 5,8 persent sy laagste vlak ooit bereik. Nadat dit as gevolg van die internasionale finansiële en ekonomiese krisis in die somer van 2009 weer tot 8,9 persent gestyg het, toon dit 'n afwaartse neiging. In Augustus 2012 was 7,3 persent van die ekonomies aktiewe bevolking werkloos.
Wynbou
wysig
Kanada staan tans nog nie internasionaal as 'n wynbouland bekend nie, maar beskik danksy die milde mikroklimaatsones van Okanagan en die Niagara-streek oor twee belangrike wynbougebiede. Die eerste Kanadese wyn is reeds sowat 200 jaar gelede geproduseer, en tans staan dié land veral vir sy yswyn bekend.
In die omgewing van Niagara-on-the-Lake het wynbouers uit Duitsland en Oostenryk in die 1970's die eerste wynkelders gestig. Die Ontariomeer stoor hier genoeg warmte om plaaslike temperature te verhoog en geskik vir wingerde te maak, terwyl die mikroklimaat ook danksy die hoër lugvogtigheid en neerslae gunstig vir kommersiële wynbou is. Kanadese wyne het intussen al medaljes op internasionale wynskoue verower.
Kultuur
wysig
Die Verenigde State oefen danksy hulle sterk ekonomiese posisie ook 'n beduidende invloed op kulturele gebied uit. Buitelandse besoekers aan Kanada sal baie kenmerke van die Amerikaanse leefstyl oorkant die grens raaksien, wat van die kommersialisering van die alledaagse lewe tot by die Engelse taal se spelling en uitspraak strek. Driekwart van die Kanadese bevolking maak gebruik van kabeltelevisie, terwyl satellietprogramme meer afgeleë gebiede soos byvoorbeeld die noorde van Kanada dek. Die oorgrote meerderheid Kanadese is gevolglik blootgestel aan Amerikaanse televisieproduksies wat sowat 70 persent van die plaaslik uitgesaaide programme verteenwoordig. Ook 90 persent van alle rolprente en 80 persent van alle boeke wat in Kanada vrygestel word het hulle oorsprong in die VSA. Die Amerikaanse Webster-woordeboek is net soos in die VSA die mees gesaghebbende bron ten opsigte van spelling.
Kanadese het eers vanaf die 1960's begin om hule eie kulturele identiteit te handhaaf en te bewaar. Instellings soos die Canada Council is in die lewe geroep om die inheemse kuns en literatuur met subsidies, beurse en pryse te bevorder en in die binne- en buiteland bekend te maak. Die Kanadese letterkundige Northrop Frye het na die literêre ontwikkeling wat sedert die jaar 1960 plaasgevind het selfs 'n "kolossale verbale ontploffing" genoem.[32] 'n Aantal universiteite het inheemse skrywers uitgenooi om enkele semesters as writers in residence werksaam te wees, terwyl daar ook steeds meer kursusse oor Kanadese literatuur aangebied is.
Die bekendste moderne skrywers sluit Margaret Atwood, Michael Ondaatje, Anne Michaels en Mordecai Richler in. Die geskiedenis en landskap van Kanada oefen 'n sterk invloed op die romans van Atwood, Rudy Wiebe, Margaret Laurence en Annie Proulx. Laasgenoemde skrywer het in 1994 vir haar roman The Shipping News, wat in Newfoundland afspeel, die Pulitzerprys ontvang.
Die Kanadese landskappe en buitelewe in die winter was die gunstelingmotiewe van Kanada se gewilde 19de eeuse skilder Cornelius Krieghoff, 'n boorling van Amsterdam (Nederland).
'n Ander indrukwekkende voorbeeld van die Kanadese skilderkuns is die werk van Tom Thomson en die Group of Seven/Groupe des Sept, wat die ongerepte natuurlandskap van die noordelike Kanada in 'n wonderlike kleureprag uitgebeeld het. Hierdie groep van sewe kunstenaars – wat gedurende verskillende tydperke Frank Carmichael, A.J. Casson, L.L. FitzGerald, Lawren S. Harris, Edwin Holgate, A.Y. Jackson, Franz Johnston, Arthur Lismer, J.E.H. MacDonald en Frederick Varley ingesluit het – het hul inspirasie in die noorde van Ontario gekry en hul kuns vir die eerste keer in 1920 in Toronto vertoon. Nogtans het hulle eers 'n aantal jare later in Kanada en in die buiteland erkenning vir hul baanbrekende styl gekry. Terwyl die meeste Kanadese skilders oorspronklik noukeurig die voorbeeld van Europese kunstenaars gevolg het en selfs hul motiewe oorgeneem het, het die Groep van Sewe sy eie patriotiese filosofie ontwikkel wat die skepping van 'n selfstandige Kanadese kunsstyl as die voorvereiste vir 'n onafhanklike Kanadese nasie beskou het.
Een van die opspraakwekkendste voorbeelde van moderne Kanadese boukuns was die argitek Moshe Safdie se utopiese woonstelkompleks Habitat 67 wat ter geleentheid van die wêreldtentoonstelling Expo 1967 in Montréal ontwerp is. Die argitek Eberhard Zeidler het onder meer bekendheid verwerf met sy futuristiese vermaaksentrum Ontario Place in Toronto, wat op kunsmatige eilande opgerig is, en die rewolusionêre konsep van sy winkelsentrum Eaton Centre, wat eweneens in Toronto ontstaan het. Carlos Ott se ontwerp vir die nuwe Operateater in die Franse hoofstad Parys is as die beste van 700 voorstelle gekies. Tans word Arthur Erickson as die beduidendste moderne argitek in Kanada beskou. Sy bekendste bouwerke sluit die Antropologiese Museum van die Universiteit van Brits-Columbië in Vancouver in, wat Indiaanse boukuns met beton en glas kombineer; die Robson Square-kompleks in die middestad van Vancouver, wat met sy estetiese ontwerp bekoor; en die Roy Thomson-konsertgebou in Toronto.
Sport
wysig
Die wortels van georganiseerde sport in Kanada dateer terug na die 1770's.[33] Kanada se amptelike nasionale sportsoorte vir die somerseisoen is lacrosse en vir die winterseisoen yshokkie.[34] Gholf, tennis, ski, pluimbal, vlugbal, fietsry, swem, bowling, rugby, kanovaart, ruitersport, muurbal en die bestudering van vegkuns word op die jeug- en amateurvlak wyd uitgeoefen.[35] Kanada se sporttradisies verskil grootliks van dié van ander voormalige Britse kolonies en kom egter ooreen met die Verenigde State s'n.
Kanada deel verskeie groot professionele sportligas met die Verenigde State.[36] Kanadese spanne in hierdie ligas sluit in sewe franchises in die National Hockey League (NHL), drie Major League Soccer-spanne (MLS) en een span elk in die Major League Baseball (MLB), die National Basketball Association (NBA) en die Major League Rugby (MLR). Ander gewilde professionele sportsoorte sluit in Kanadese voetbal, wat gespeel word in die Kanadese Football League, lacrosse in die National Lacrosse League en krul.[37]
In Kanada het krieket nooit die aandag ontvang soos in die res van die Britse Ryk nie.[38] Die eerste krieketwedstryd ooit is op 24 September 1844 tussen die Kanadese nasionale krieketspan en die Verenigde State se nasionale krieketspan in New York beslis.[39] Kanada kon tot dusver vir vier krieketwêreldbekertoernooie (in 1979, 2003, 2011 en 2015) en een T20I-wêreldbekertoernooi (in 2024) kwalifiseer, maar hulle het nooit die uitklopfase gehaal nie.
Rugby is in Kanada 'n matig gewilde sportsoort, veral weens die feit dat die gewilde Kanadese voetbal baie ooreenkomste met rugby toon en die Kanadese klimaat 'n uitgebreide rugbyseisoen verhoed. Die Kanadese nasionale rugbyspan is egter suksesvol en het tot dusver aan nege van die tien rugbywêreldbekertoernooie deelgeneem en tydens die Rugbywêreldbeker 1991 hul beste prestasie opgelewer en die kwarteindrondte gehaal. Die Rugbywêreldbeker 2023 in Frankryk was die eerste toernooi wat Kanada misgesloop het.[40] Kanada is tans die Amerikas se vierde sterkste span net ná Argentinië, die Verenigde State en Uruguay.[41]
Kanada het aan amper elke Olimpiese Spele deelgeneem sedert hul Olimpiese debuut in 1900 en het verskeie internasionale sportbyeenkomste soos Olimpiese Somerspele 1976 in Montreal, Olimpiese Winterspele 1988 in Calgary, Basketbal-Wêreldkampioenskap 1994, FIFA o/20 Sokker-Wêreldbeker, Olimpiese Winterspele 2010 in Vancouver, en die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi vir vroue in 2015 aangebied. Sedert 1982 word die Kanadese Grand Prix op die Gilles Villeneuve-renbaan aangebied. In 2018 is Kanada deur FIFA saam met Meksiko en die Verenigde State as gashere vir die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2026 aangewys; dit sal die vierde toernooi in Noord-Amerika wees en die die eerste in Kanada.[42] Vir die eerste keer mag 48 spanne aan 'n Sokker-Wêreldbekertoernooi deelneem en altesaam 80 wedstryde beslis.[43]
Kanada het sedert 1930 aan elke Statebondspele deelgeneem en Kanadese stede het dit vier keer gehuisves: Die Britse Rykspele 1930 in Hamilton, die Britse Ryk en Statebondspele van 1954 in Vancouver, die Statebondspele van 1978 in Edmonton en die Statebondspele van 1994 in Victoria.
Internasionale ranglyste
wysig- UN Human Development Index – 4de plek in 2004 (was eerste deur die meeste van die 1990's)
- Reporters Without Borders – 18de plek in 2004
- BBP per capita Geargiveer 4 Oktober 2006 op Wayback Machine – 11de plek
Verwysings
wysig- ↑ (en) "A Mari usque ad Mare". The Canadian Encyclopedia. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 November 2019. Besoek op 11 Mei 2018.
- ↑ (en) ""O Canada"". The Canadian Encyclopedia. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Mei 2020. Besoek op 11 Mei 2018.
- ↑ (en) D. Michael Jackson (2013). The Crown and Canadian Federalism. Dundurn. p. 199. ISBN 978-1-4597-0989-8.
- ↑ (en) Hail, M; Lange, S (25 Februarie 2010). "Federalism and Representation in the Theory of the Founding Fathers: A Comparative Study of US and Canadian Constitutional Thought". Publius: the Journal of Federalism. 40 (3): 366–388. doi:10.1093/publius/pjq001. ISSN 0048-5950. JSTOR 40865314.
- ↑ (en) "Surface water and surface water change". OESO. Besoek op 13 September 2022.
- ↑ (en) "Population estimates, quarterly". Statistiek Kanada. 24 Junie 2022. Besoek op 13 September 2022.
- ↑ (en) "Census Profile, 2021 Census of Population". Statistiek Kanada. 9 Februarie 2022. Besoek op 13 September 2022.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 (en) "Canada". Internasionale Monetêre Fonds. April 2022. Besoek op 13 September 2022.
- ↑ (en) "Human Development Report 2021/2022" (PDF). United Nations Development Programme. 2021. Besoek op 13 September 2022.
- ↑ (en) "Gini index – Canada". Wêreldbank. Besoek op 13 September 2022.
- ↑ (en) vrede, orde en goeie regering Geargiveer 5 Maart 2001 op Wayback Machine
- ↑ (en) Scott W. See: The Intellectual Construction of Canada’s “Peaceable Kingdom” Ideal. In: Journal of Canadian Studies | Revue d'études canadiennes, jaargang 52, uitgawe 2, Lente 2028, bl. 510–537
- ↑ (en) James Stuart Olson; Robert Shadle (1991). Historical Dictionary of European Imperialism. Greenwood Publishing Group. p. 109. ISBN 978-0-313-26257-9.
- ↑ (de) Alfred Pletsch: Kanada. Kohlhammer Kunst- und Reiseführer. Stuttgart: W. Kohlhammer 1986, bl. 11
- ↑ (de) Srenk, Andreas: Kanada – der Osten. München: ADAC Verlag 2006, bl. 116
- ↑ (en) Magnusson, Magnus en Hermann Pálsson: The Vinland Sagas. The Norse Discovery of America: Graenlendinga Saga and Eirik's Saga. Londen: Penguin Books 1965
- ↑ (en) The Canadian Encyclopedia: French Language in Canada. Besoek op 2 Mei 2016 Geargiveer 1 April 2016 op Wayback Machine
- ↑ (en) "2006 Census: The Evolving Linguistic Portrait, 2006 Census: Highlights". Statistics Canada, Dated 2006. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Mei 2020. Besoek op 11 Mei 2018.
- ↑ (en) The Canadian Encyclopedia – Africans. Besoek op 19 Mei 2015.
- ↑ (en) Statistics Canada: 2011 Census of Canada: Topic-based tabulations. Besoek op 19 Mei 2015.
- ↑ (en) Kyiv Post, 9 Julie 2018: Unstable economy, war push Ukrainians to leave for Canada. Besoek op 12 April 2020
- ↑ (en) The Canadian Encyclopedia: Ukrainian Canadians. Besoek op 12 April 2020
- ↑ (en) im – The Canadian Magazine of Immigration: Ukrainian Immigrants to Canada. Besoek op 12 April 2020
- ↑ (de) taz, 9 April 2014: Ukrainische Diaspora in Kanada – Angst um das ferne Land. Besoek op 12 April 2020
- ↑ (en) Peter H. McMurry; Marjorie F. Shepherd; James S. Vickery (2004). Particulate Matter Science for Policy Makers: A NARSTO Assessment. Cambridge University Press. p. 391. ISBN 978-0-521-84287-7. Geargiveer vanaf die oorspronklike op April 12, 2016.
- ↑ (de) Kanada: Oase für Kriminelle aus aller Welt Geargiveer 30 September 2007 op Wayback Machine. In: Berliner Morgenpost, 3 Junie 2007
- ↑ (en) Joanna Ball: The Ritual of the Necklace Geargiveer 28 September 2007 op Wayback Machine
- ↑ (en) CNN.com: Winnie Mandela barred from Canada Geargiveer 7 Junie 2007 op Wayback Machine
- ↑ (en) The Canada Guide: Canadian Foreign Policy. Besoek op 4 November 2018 Geargiveer 1 November 2018 op Wayback Machine
- ↑ (de) Der Fischer Weltalmanach 2006. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag 2005, bl. 645–658
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake – Kanada: Wirtschaftsbeziehungen mit den USA. Besoek op 4 November 2018 Geargiveer 25 Maart 2019 op Wayback Machine
- ↑ (en) Klinck, Carl F.: Literary History of Canada: Canadian Literature in English. In: The Modern Language Review, volume 74, nommer 1 (Januarie 1979), bl. 186. Aanlyn beskikbaar: JSTOR.org
- ↑ (en) Henry Roxborough, "The Beginning of Organized Sport in Canada", Canada (1975) 2#3 bl. 30–43
- ↑ (en) "National Sports of Canada Act". Regering van Kanada. 5 November 2015. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Mei 2020. Besoek op 23 November 2015.
- ↑ (en) Canadian Heritage (2013). "Canadian sport participation – Most frequently played sports in Canada (2010)" (PDF). Publications.gc.ca. p. 34. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 3 Mei 2020. Besoek op 27 Januarie 2017.
- ↑ (en) Sergiy Butenko; Jaime Gil-Lafuente; Panos M. Pardalos (2010). Optimal Strategies in Sports Economics and Management. Springer Science & Business Media. pp. 42–44. ISBN 978-3-642-13205-6. Geargiveer vanaf die oorspronklike op September 20, 2017.
- ↑ (en) Don Morrow; Kevin B. Wamsley (2016). Sport in Canada: A History. Oxford University Press. pp. xxI–intro. ISBN 978-0-19-902157-4.
- ↑ (en) Cooper, David (1999). "Canadians Declare 'It Isn't Cricket': A Century of Rejection of the Imperial Game, 1860–1960". Journal of Sport History. 26: 51–81.
- ↑ (en) Martin Williamson (9 November 2007). "The oldest international contest of them all". ESPNcricinfo. Besoek op 13 Maart 2022.
- ↑ (en) "Canada fails to qualify for Rugby World Cup for 1st time ever". Canadian Broadcasting Corporation. 9 Oktober 2021. Besoek op 20 November 2022.
- ↑ (en) "World Rugby Men's Rankings". Wêreldrugby. Besoek op 24 April 2022.
- ↑ (en) "World Cup 2026: United States, Canada and Mexico Win FIFA Vote". The New York Times. 13 Junie 2018. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 Mei 2020. Besoek op 13 Junie 2018.
- ↑ (en) "World Cup 2026: Canada, US & Mexico joint bid wins right to host tournament". BBC. 13 Junie 2018. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Desember 2019. Besoek op 13 Junie 2018.
Bronnelys
wysig- Algemeen
- (en) "Canada". Encyclopædia Britannica. Besoek op 13 September 2022.
- (en) "Canada". Central Intelligence Agency. Besoek op 13 September 2022.
- (en) "Canada". The Canadian Encyclopedia. Besoek op 13 September 2022.
- Geskiedenis
- (en) Brown, Craig (red.): The Illustrated History of Canada. Vierde uitgawe. Toronto: Key Porter Books 2002
Eksterne skakels
wysig- Wiki-webtuistes
| Wikimedia Commons bevat media in verband met Kanada. |
| Sien Kanada in Wiktionary, die vrye woordeboek. |
- (en) Toerisme-inligting oor Kanada op Wikivoyage
- (af) Kanada Geargiveer 13 Augustus 2011 op Wayback Machine
- Amptelike webwerwe
- Ensiklopedieë
- (en) (fr) Die Kanadese Ensiklopedie Geargiveer 27 Augustus 2008 op Wayback Machine
- Geskiedenis, geografie en onderwys
- (en) Teaching about Canada
- (en) Photos of Canada Beauty Geargiveer 19 Mei 2007 op Wayback Machine
- (en) McCord Museum of Canadian History
- Kuns
