Ysland
Ysland (Yslands: Ísland, [ˈistlant], ) is 'n Europese eilandstaat tussen Groenland en die vasteland van Europa. Met 'n oppervlakte van 102 775 vierkante kilometer en 'n bevolking van omtrent 384 000 is Ysland die kleinste en, vanweë sy ligging in die Noord-Atlantiese Oseaan ver van die Europese vasteland af, ook die mees geïsoleerde van die Nordiese of Skandinawiese lande. Sestig persent van die Yslandse bevolking is in die metropolitaanse gebied van die hoofstad Reykjavik in die suidweste van die land gekonsentreer.
| |||||
| Volkslied: Lofsöngur (Yslands vir: "Lofsang") | |||||
| |||||
| Hoofstad | Reykjavik | ||||
| Grootste stad | Reykjavik | ||||
| Amptelike tale | Yslands | ||||
| Regering | Unitêre parlementêre grondwetlike republiek Halla Tómasdóttir Kristrún Frostadóttir | ||||
| Onafhanklikheid Vorming
• Vestiging • Yslandse Statebond • Unie met Noorweë • Kalmarunie • Denemarke-Noorweë • Verdrag van Kiel • Beperkte selfregering • Uitgebreide selfregering • Koninkryk • Republiek |
9de eeu 930–1262 1262–1814 1397–1523 1523–1814 14 Januarie 1814 5 Januarie 1874 1 Februarie 1904 1 Desember 1918 17 Junie 1944 | ||||
| Oppervlakte - Totaal - Water (%) |
102 775[1] km2 (106de) 39 682 myl2 2,07 (2015)[2] | ||||
| Bevolking - 2024-skatting - 2024-sensus - Digtheid |
383 726[3] (171ste) 404 994[4] 3,73 / km2 (240ste) 9,67 / myl2 | ||||
| BBP (KKP) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| BBP (nominaal) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| MOI (2022) |  0,959[6] (3de) – baie hoog
| ||||
| Gini (2020) | 24,0[7](2de) – laag | ||||
| Geldeenheid | Króna (ISK)
| ||||
| Tydsone - Somertyd |
WET (UTC±00) nie toegepas nie (UTC±00) | ||||
| Internet-TLD | .is | ||||
| Skakelkode | +354 | ||||
.jpg)
.jpg)
.jpeg)
Ysland is die grootste vulkaaneiland ter wêreld, die tweede grootste eiland in Europa (ná Groot-Brittanje) en ook die mees ylbevolkte land van Europa.[8] Alhoewel Ysland in politieke opsig deel uitmaak van Europa, lê die eiland op die geologiese grenslyn tussen Europa en Noord-Amerika, die Mid-Atlantiese Rug (MAR). Ysland het sy ontstaan dan ook aan vulkaniese uitvloeisels van hierdie rif te danke. Die aardkors breek hier op en die rif groei nog steeds jaarliks met enkele sentimeters.
'n Gordel van onlangs aktiewe vulkane en breuke in die aardkors loop dwarsdeur die eiland, van Axafjördur in die noorde tot by die eilandgroep Vestmannaeyjar in die suide. 'n Vertakking van hierdie gordel loop tot by Reykjanes, terwyl die skiereiland Snæfellsnes in Wes-Ysland deur 'n vulkaniese buitesone omring word. In die afgelope 1100 jaar sedert die Noorse volksplanting op die eiland was daar tussen 150 en 200 vulkaanuitbarstings in die aktiewe sones, en op sommige plekke het selfs aansienlike vulkaankeëls gevorm.
Die vulkaan Hekla in die suidweste het in die tydperk tussen 1100 en 1970 ten minste vyftien keer uitgebars. Gedurende argeologiese opgrawings is vroeë boerderye ontdek wat onder Hekla se aswolke begrawe was. 'n Hewige uitbarsting in die jaar 1783 het weiland en vee grootskaals verniel en in die hongersnood, wat op die natuurramp gevolg het, het sowat 'n kwart van die destydse Yslandse bevolking gesterf. Onlangse vulkaanuitbarstings het onder meer in 1963 'n nuwe eiland, Surtsey, langs die suidweskus laat ontstaan, terwyl die stad Vestmannaeyjar-Karpstadur op die nabygeleë eiland Heimaey net tien jaar later gedeeltelik verwoes is.
Ysland was onbewoon tot teen die 9de eeu, toe Kelties-Britanniese en Wiking-setlaars hulle as boere op die eiland gevestig het. Ysland het die langste demokratiese tradisie van alle lande ter wêreld met 'n vroeë parlement, die Alþingi, wat uit die jaar 930 dateer.
Ysland was aanvanklik 'n Noorse besitting en het later 'n deel van die Deense koninkryk gevorm. In 1918 het die land 'n selfregerende gebied geword en in 1944 'n onafhanklike republiek met 'n direk verkose president. Die land is lid van die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO).
In ekonomiese opsig het die land van 'n geïsoleerde agrariese gemeenskap tot 'n hoëtegnologie-ekonomie ontwikkel wat vir sy burgers 'n baie hoë lewenstandaard verseker.
Etimologie
wysig
Volgens die Yslanders se sagas was die Noorweër Naddodd (of Naddador) in die negende eeu die eerste Noorman wat Ysland bereik het en hy het dit Snæland ("sneeuland") genoem omdat dit gesneeu het. Volgens Naddodd het die Sweed Garðar Svavarsson aangekom en toe is die eiland Garðarshólmur genoem, wat "Garðar se eiland" beteken.[9]
Daarna het die Wiking Flóki Vilgerðarson die eiland bereik; sy dogter het op pad verdrink, toe het sy vee aan honger gevrek. Volgens die sagas het die taamlik moedelose Flóki op 'n berg geklim en 'n fjord gesien (Arnarfjörður) vol van ysberge, wat hom die eiland se nuwe en huidige naam laat gee het. Die teorie dat Ysland se Wikingsetlaars daardie naam gekies het om die nedersetting van hul groen eiland te ontmoedig is 'n mite.[10]
Geografie
wysigEiland van vuur en ys
wysig
Ysland behoort tot die jongste grondgebiede ter wêreld en sy ontstaan is te danke aan sy ligging op die Mid-Atlantiese Rif. Die eiland het vermoedelik sowat twintig miljoen jaar gelede uit die Atlantiese Oseaan begin verrys toe twee magmabronne gelyktydig begin het om vloeibare gesteentes opeen te hoop en hierdie geologiese "geboorte" duur nog steeds voort. Op baie plekke in Ysland is die jong landmassa nog besig om vuur en warm water te spu en bied uitstekende navorsingsgeleenthede vir geowetenskaplikes.
Die grootste deel van die eiland is gevorm tydens of ná die laaste ystydperk. Die oudste deel van die eiland lê in die noordweste en word in Yslands die "Wesfirdi" of "Wesfjorde" genoem. Die jongste deel is die eilandjie Surtsey wat ontstaan het tydens 'n vulkaanuitbarsting in 1963.
Langs die noorde van die eiland vloei die koue golfstroom en die warm golfstroom vloei langs die suide van die land. Gekoppel aan die wind wat meestal van suid na noord oor die eiland waai is die klimaat in Reykjavik (Suidwes-Ysland) kouer as in Europa, maar nog steeds gematig. In Akureyri daarenteen word as gevolg van bergwinde groot temperatuurskommelinge aangeteken.
Ysland word omring deur die Atlantiese Oseaan, die Straat van Denemarke (tussen Ysland en Groenland) en die Noordelike Yssee. Die land se mees noordelike punt lê net effens suid van die Noordpoolsirkel en is geografies op ongeveer dieselfde breedtegraad as die middel van Swede.
Die hoofeiland beslaan 102 700 van die totale oppervlakte van 103 125 vierkante kilometer. Saam met sy visserysone beslaan Ysland sowat 758 000 vierkante kilometer.[11]
Vulkanisme
wysig
Ysland bestaan grotendeels uit lae- en mediumgrootte berge, tafelberge wissel af met aktiewe en slapende vulkane en kalderas, waartussen kronkelende riviere met baie watervalle 'n weg na die see baan. Die berge is selde bebos.
Die land staan bekend vir sy geisers en sy vulkane, waarvan sommige nog aktief is soos byvoorbeeld Öræfajökull (tewens die hoogste berg), Laki, Hekla, die Eldfell, Snæfellsjökull en die eiland Surtsey, wat eers in 1963 as gevolg van vulkaniese aktiwiteit ontstaan het. Minder bekende vulkane sluit in Dimmuborgir, Herfjall, Krafla en Námaskarð. Daar is sowat 200 vulkane wat in drie groot vulkaanstelsels oor die eiland verdeel is en sedert die Noorse volksplanting meer as 1 100 jaar gelede is daar tussen 250 en 500 uitbarstings aangeteken. Die grootste vulkaanstelsel strek van die suidooste van Ysland tot by die noordooste en loop langs die Mid-Atlantiese Rif waar die Eurasiese en Amerikaanse Plaat jaarliks sowat twee sentimeter van mekaar wegbeweeg. Die rif word egter met lawa, wat uit die binneste van die aarde opstyg, weer opgevul. Die Mid-Atlantiese Rif is in die noorde van Ysland sowat 40 kilometer en in die suide sowat 60 kilometer wyd en strek oor sowat 'n kwart van die land se oppervlakte. Die rif word gekenmerk deur 'n gordel van vulkaankraters, stomende warmwaterbronne, solfatare (gebiede met 'n hoë temperatuur) en gereelde aardbewings.
Die twee ander sentrums van vulkaniese aktiwiteit is die skiereiland Snæfellsnes en die hartland van Suid-Ysland. Baie valleie is in die verlede opgevul deur die lawa van groot vulkaanuitbarstings waardeur daar soms hele lawavlaktes ontstaan het. Naas die gloeiende lawa hou gletserlope die grootste bedreiging vir mense in Ysland in. Sommige vulkane word deur die yslaag van 'n gletser oordek wat tydens 'n uitbarsting afsmelt en in 'n magtige vloedgolf van water, modder en stene na die see toe stroom. Die mees gevreesde vulkane van hierdie soort is Grímsvötn, wat onder die yslaag van die Vatnajökull-gletser lê, en Katla, wat ook die "Ou Heks" genoem word, onder die Mýrdalsjökull-gletser. Die laasgenoemde bars gereeld uit en het met sy lawa en gesteentes, wat na die see gestroom het, die eiland met enkele vierkante kilometers vergroot.
Naas dié natuurlike "landwinning" hou Ysland se vulkaniese vuur ook voordele vir die plaaslike bevolking in. Die land pronk met die grootste aantal warmwaterbronne wêreldwyd wat vir geotermiese kragopwekking ingespan word. Meer as 80 persent van die Yslanders beskik oor geotermiese verwarming. Geotermiese energie verwarm ook 'n groot aantal klein swembaddens wat orals in Ysland aangelê is en die kweekhuise in die omgewing van Hverargerði waar blomme en groente (en selfs tropiese vrugte soos lemoene en piesangs vir navorsingsdoeleindes) gekweek word om Ysland meer onafhanklik van duur ingevoerde landbouprodukte te maak.
Sneeuvelde en gletsers
wysig
Ysland, wat uit magmabronne in die binneste van die aarde ontstaan het, lyk soos 'n stoomketel wat steeds onder druk staan. Nogtans is die oppervlakte van die eiland grotendeels deur koue en ys gevorm. Tydens die laaste groot gletserperiode van die Ystydperk was die hele land met gletsers bedek, wat die fjorde langs die wes-, noord- en ooskus in die landmassa gesny en die steil rotswande en bergspitse gevorm het.
Sowat 10 000 jaar gelede het die Yslandse landmassa ná die afsmelting van die groot gletsers met hul reusegewig geleidelik begin verrys. Maar die eiland het tot vandag toe 'n wêreld van ys en gletsers gebly. Die huidige gletsers dateer nie uit die laaste groot gletsertydperk nie, maar het gedurende 'n koueperiode omtrent 500 v.C. ontstaan. Tans is meer as 13 persent van Ysland se oppervlak met sneeuvelde en gletsers bedek. Baie van die gletsers lê op vulkane, en vulkaanuitbarstings is vanweë die daarmee gepaardgaande gletserlope 'n groot bedreiging vir toeriste wat moontlik in die afgeleë gebiede bly.
Die binneland is grootliks onbewoon en is dikwels slegs toeganklik vir vierwielaangedrewe voertuie. Vroeër was die onherbergsame "Hoogland", soos dit dikwels genoem word (alhoewel dit nouliks hoër verrys as die kusgebiede), 'n toevlugsoord vir bannelinge. Ódáðahraun, die grootste lawaveld van Ysland met 'n oppervlakte van 4 500 vierkante kilometer, lê noord van die Vatnajökull en is deur die lawastrome van talle vulkaanuitbarstings gevorm. Die lawaveld dra die kenmerkende naam "Misdadigerswoestyn". Die bekendste uitgestotene, wat hier in die 18de eeu twee dekades lank oorleef het, was Fjalla-Eyvindur.
Die kusgebiede
wysig
Die meerderheid van die Yslandse bevolking is in die vrugbare kusgebiede gekonsentreer wat sowat sewe persent van die eiland beslaan. Die hoofstadgebied van Reykjavik is Ysland se enigste groot stedelike sentrum.
Van die Wesfirdi in die noordweste langs die noorde tot aan die ooste van die land word die kuslyn gekenmerk deur groot en klein fjorde en baaie. Baie fjorde is in die wintermaande slegs oor die water bereikbaar en is selfs in die somer slegs toeganklik met vierwielaangedrewe voertuie. Dit is dan ook nie verbasend dat daar sedert die Tweede Wêreldoorlog 'n ontvolking van hierdie gebiede is nie. In die suide word die kuslyn gekenmerk deur 'n byna volkome afwesigheid van natuurlike inhamme, 'n resultaat van die oorspoeling van die streek deur die smeltwater van Vatnajökull. Die weskus word weer gekenmerk deur breë fjorde en baaie.
Klimaat
wysig
Ysland het 'n koel-gematigde oseaniese klimaat wat deur die relatief warm Irminger-seestroming (5 °C) aan die suidkus en die koue Groenland-seestroming aan die noordoos- en suidweskus beïnvloed word. In baie dele van die eiland word hoë neerslae aangetref wat van jaarliks tot 2 000 mm in die suidelike vlaktes tot maksimaal 4 000 mm op die Vaatnajökull kan varieer. Die hoogplato's van Noord-Ysland is die droogste streek met 'n jaarlikse reënval van minder as 600 mm. Somerstorms belemmer soms motorvervoer op kuspaaie, terwyl sandstorms sig vir motorbestuurders in die hoogland kan beperk.
Die vroeë somermaande is die droogste tyd van die jaar, alhoewel neerslae in die algemeen sterk varieer. die noordoostelike landsdele is droër aangesien die wolke, wat vanuit suidelike rigting op hul baan oor Ysland beweeg, hul reën dikwels al oor die uitgestrekte Vatnajökull-gletser uitgiet. So het die gebied rondom die Mývatn-meer meer sonskynure as ander streke. Noordwind het die teenoorgestelde effek – die reën sak dan in die noorde uit, terwyl Suid-Ysland warm en sonnige weer het.
Danksy die matigende invloed van die warm Golfstroom het Ysland 'n geriefliker klimaat as ander streke op dieselfde noordelike breedtegraad. Matige winter en relatief koel somers is kenmerkend vir die eiland, waarby die hoogste temperature tussen die middel van Junie en laat Augustus of die middel van September aangeteken word.
Die gemiddelde daaglikse temperature wissel tussen 0 tot 3 °C in die winter en 12 tot 15 °C in die somer, met soms merkbaar laer temperature in die binneland. In enkele streke styg die kwik in die somermaande bo 20 °C. Vanweë die invloed van die Golfstroom kom sneeuvalle nie gereeld in Suid-Ysland voor nie.
In die laat 20ste en vroeë 21ste eeu is in Ysland ook hoër gemiddelde temperature aangeteken sodat enkele gletsers begin terugtrek het of – in die geval van kleiner gletsertonge soos Ok – selfs heeltemaal afgesmelt het. Hierdie effek het in 2007 – een van die warmste jare wat ooit in Ysland aangeteken is – 'n nuwe hoogtepunt bereik toe binne twaalf maande meer ys gesmelt het as in die hele laaste dekade. As gevolg van stygende temperature en merkbaar laer sneeuvalle het gebiede ysvry geword wat tevore sedert 1550 ononderbroke deur 'n yslaag bedek was.[12]
Fauna
wysigSoogdiere
wysig
In die kort periode sedert die laaste glasiale tyd, wat sowat 10 000 jaar gelede geëindig het, was daar geen tyd vir die ontwikkeling van 'n groot verskeidenheid fauna nie. Tans is daar net sewe wilde soogdierspesies in Ysland: Poolvosse, rendiere, Amerikaanse nertse, bruinrotte, swartrotte, veldmuise en huismuise.[13] In die tydperk voor 1900 het soms ook Groenlandse ysbere op drywende ysskotse aan die Yslandse kus beland.
Die poolvos (Alopex lagopus) is die enigste inheemse soogdier wat in Ysland reeds voor die Noorse kolonisasie natuurlik voorgekom het. Poolvosse het waarskynlik teen die einde van die laaste Ystydperk oor die bevrore oseaan na Ysland gekom. Alle ander soogdierspesies is eers later opsetlik of per ongeluk ingevoer.
Die poolvosse se dieet bestaan hoofsaaklik uit voëls en voëleiers; vroeg in die somer is kuikens wat uit hulle neste geval het maklike prooi. Poolvosse is daarnaas ook aasvreters wat die karkasse van dooie rendiere en skape eet. Boere het poolvosse vroeër daarvan verdink dat hulle ook jag op lewende skape sou maak en het hulle probeer uitroei. Die vosse is egter hoogstens in staat om siek diere aan te val.[14]
Die sogenaamde Yslandperde se genetiese voorouers is deur die oorspronklike Wiking- en Keltiese setlaars na Ysland gebring en het sedertdien 'n suiwer inheemse ras gebly. Yslandperde mag uitgevoer word, maar die invoer van perde word nie toegelaat nie. Ook die dertien voorouers van die huidige sowat 3 000 rendiere is oorspronklik in 1773 uit Noorweë ingevoer, tog het die rendierteelt en -jag nooit tot 'n winsgewende bedryf ontwikkel nie. Die Yslandse rendiere kom tans as wilde diere in die oostelike hoogland voor.
'n Ander belangrike spesies vir plaaslike veetelers, wat met die Noorse volksplanting ingevoer is, is Yslandskape. Ysland se oorspronklike uitgestrekte berkebosse is deur die vroeë setlaars afgekap om die bestaande weivelde te vergroot. Skape mag tydens die kort Yslandse somer vry beweeg en word eers in die najaar weer na hulle stalle gedryf.
Die Yslandse skaaphond is die enigste inheemse honderas – en ook een van die oudste honderasse ter wêreld. Sy voorouers het uit Noorweë en ander Noord-Skandinawiese gebiede soos Finnmark en Norrbotten saam met die eerste setlaars na Ysland gekom. Die honde het op die geïsoleerde eiland tot 'n eie ras ontwikkel wat dwarsoor die land voorkom. Met slegs 3 300 diere wêreldwyd is hulle nogtans 'n baie seldsame honderas.
Seehonde of robbe is tipiese bewoners van die Yslandse kusgebiede, terwyl pesdiere soos rotte en muise op skepe ingevoer is. Amerikaanse nertse word deur die plaaslike pelsbedryf geteel, en diere wat daarin geslaag het om uit hul hokke te ontsnap het vanweë die gebrek aan natuurlike vyande tot 'n plaag en bedreiging vir ander dierspesies ontwikkel.
Voëllewe
wysig
In teenstelling met ander dierspesies is Ysland 'n natuurlike habitat vir talle see- en landvoëls. Met sowat 78 voëlspesies wat op die eiland nes maak – waaronder eidereende, swane, seldsame valke, sneeuhoenders, Arktiese sterretjies, papegaaiduikers, seldsame see-arende en malgasse – en 300 spesies wat reeds hier waargeneem is, is Ysland 'n paradys vir voëlkykers. Sommige voëlspesies oorwinter op die eiland voordat hulle in die somer na hulle verder noordwaarts geleë nesplekke terugvlieg. Vir ander spesies is Ysland net 'n tussenstasie op hulle lang reis, en enkele voëls beland per ongeluk hier nadat hulle deur stormwinde na Ysland gewaai is. Die meeste Yslandse spesies kom ook in ander dele van Noord-Europa voor, terwyl ysduikers (Gavia immer), Yslandse brilduikers (Bucephala islandica) en harlekyn- of kraageende net in die noordelike en Arktiese gebiede van Ysland, Groenland en Noord-Amerika inheems is.
Daar is miljoene papegaaiduikers en watervoëls (26 spesies) wat hier 'n baie geskikte habitat vind. Maar in teenstelling met die res van die wêreld, waar sowat 60 persent van alle voëlspesies sangvoëls is, is hulle aandeel op die eiland beperk tot sowat 17 persent – veral vanweë die knypende tekort aan nesplekke op bome en geskikte voedsel soos insekte.[15]
Die Arktiese roofmeeu se vleis en eiers was eeue lank 'n gewilde bestanddeel van die Yslanders se dieet – die tranige vleis het selfs as brandstof gedien.[16] Daarenteen is die raaf, wat dikwels ook Krummi genoem word, vroeër as die uitverkore voël van die Nordiese god Odin vereer. Later is profetiese eienskappe aan hierdie voël toegeskryf – rawe wat op 'n vensterbank gekras het, het sodoende die afsterwe van 'n familielid voorspel, terwyl 'n opgewonde raaf na dreigende gevaar op see verwys het. Die meeste Yslandse boereplase het ten minste een paar rawe en die gewildheid van die manlike voornaam Hrafn (letterlik "raaf") verwys na die besondere rol van hierdie voël.
Die seearend (Haliaeetus albicilla), wat nou verwant is aan die gelyknamige Amerikaanse wapendier, is naas valke die bekendste roofvoëlspesies in Ysland. Hy bereik 'n grootte van tot by 90 sentimeter en 'n spanwydte van tot by 2,5 meter. Die getal seearende het van sowat 200 tot 300 broeipare, wat in die 19de eeu voorgekom het, afgeneem tot net tien in 1920 nadat boere hierdie voëls as beweerde lam-, kuiken- en eierdiewe afgeskiet het. Die arende word sedert 1913 beskerm en tans is daar weer tussen 35 en 40 broeipare.[17]
Flora
wysig
Die Arktiese klimaat en vulkaanaktiwiteite maak Ysland 'n minder geskikte habitat vir die meeste plante, en as gevolg van die ystydperke het baie plantspesies, waaronder ook mammoet- en esdoringbome, verdwyn. Die huidige Yslandse flora het sy oorsprong gedeeltelik in Noord-Amerika (tien Yslandse plantspesies kom nie in die res van Europa voor nie, maar wel in Groenland en Noord-Amerika), maar meer as tagtig persent van die plaaslike spesies kom daarnaas ook in Noorweë of op die Britse Eilande voor.
Die Noorse volksplanting het met grootskaalse ontbossing gepaard gegaan. Oorspronklik was sowat 'n vyfde van die eiland bebos, terwyl die huidige bosgebiede nog slegs sowat een persent van Ysland se oppervlakte beslaan. Die grootste bosgebiede lê by die Lögurinn-meer in die ooste van die land en in die Þórsmörk-vallei. Ander beboste gebiede het op plekke, wat goed teen die wind beskerm is, bewaar gebly, soos byvoorbeeld in Vaglaskógur naby Akureyri, in die Ásbýrgi-ravyn en in die Nasionale Skaftafellpark. Klein struikgewasse, erikas en ander plantspesies kom soms teen berghange voor wat vroeër deur skaaptelers ontbos is.
Net soos die inheemse is ook alle ingevoerde wilde plantspesies by die Arktiese klimaat aangepas. Lupiene, wat in Junie perskleurige bloeisels dra, is eers ná die Tweede Wêreldoorlog in Ysland ingevoer. Met hul digte wortels wat diep in die grond anker vorm hulle 'n natuurlike beskerming teen winderosie en verryk die grond daarnaas ook met stikstof. Naas lupiene word ook duingrasse soos strandhawer ingespan om winderosie teen te werk.
Geskiedenis
wysigDie vroeë Middeleeue
wysig
Die Yslanders is nasate van Wiking- en Keltiese setlaars; die eerste nie-permanente bewoners van die eiland was Ierse monnike wat in die 7de eeu tydelik as hermiete op die eiland gebly het. Vir hulle was Ysland 'n geskikte plek vir hul vlug uit die wêreld en meditasie-oefeninge. Die monnike se klein kluise is tydens die latere Noorse immigrasiegolwe verniel, en die monnike het die eiland verlaat.
Die Sweedse Wiking, Garðar Svavarsson, wat omtrent 870 in Húsavík in die noorde van Ysland oorwinter en die eiland na homself vernoem het (Garðarsholmur), word as die Skandinawiese ontdekker van Ysland beskou. Volgens historiese oorlewerings in die Landnámabók het die Wiking-seevaarder Flóki Vilgerðarson, 'n seerower uit Noorweë, later drie rawe as navigasie-instrumente ingespan om na die eiland Garðarsholmur te seil. Een van die rawe het verder suidwaarts na die Faroëreilande gevlieg; die tweede, wat enkele dae later uitgestuur sou word, het geweier om die skip te verlaat; en die derde het in weswaartse rigting gevlieg. Flóki het hom gevolg en aan die Yslandse weskus voet aan wal gesit. Hy was die eerste Wiking-setlaar in die "Land van Vuur en Ys", soos dit later by die Wiking-setlaars bekend gestaan het, en het die bynaam "Rawe-Flóki" gekry.[18] Die vee, wat hy saamgebring het, het egter reeds in die eerste winter vanweë die tekort aan hooi verhonger, en Flóki het die eiland in die lente as 'n verbitterde man weer verlaat en dit "Ysland" genoem.[19]
Ysland het nogtans feitlik onbewoon gebly totdat die Noorse Wiking Ingólfur Arnarson hom as die eerste Skandinawiese setlaar in 874 in die gebied van die huidige Reykjavik gevestig het. Ysland was sodoende die laaste gebied in Europa waar menslike nedersettings gevestig is.
Die belangrikste historiese bron vir die kolonisasie van Ysland is die Landnámabók of "Boek van Nedersetting" wat in die 12de eeu ontstaan het en 'n gedetailleerde verslag van die Skandinawiese immigrasie gee. Die boek beskryf hoe Skandinawiese seevaarders die eiland per ongeluk ontdek het. Volgens geskiedkundiges moet die kolonisasie van Ysland ook in die konteks van die destydse mags- en gebiedsuitbreiding van Wiking-gemeenskappe gesien word – moontlik as gevolg van 'n bevolkingsaanwas in Skandinawië en die gepaardgaande tekort aan landbougrond.[20]
Volgens die Landnámabók het die eerste immigrasiegolf uit sowat 400 Wiking-mans, hul Keltiese vroue en slawe en hul vee bestaan; hulle het vermoedelik uit Ierland of Skotland gekom en is deur die eerste drie ontdekkers se berigte na Ysland gelok.[21] Die setlaars wat hulle veral in die periode tussen 874 en 930 op die eiland gevestig het, was merendeels heidense Wikings uit Noorweë, ander Skandinawiese gebiede en vanuit die Noorse nedersettings op die Britse Eilande wat naby die kus groot landgoedere gestig en hulle op veeteelt en graanboerdery toegespits het. Die plase wat op Ysland aangelê is, lyk baie op dié wat deur Wiking-emigrante in Skandinawië en op die Shetland- en Orkney-eilande agtergelaat is.
Een van die vroeë plase wat in Hofstadir (Noord-Ysland) bewaar gebly het, bestaan uit 'n sentrale kamer, 'n klein gesinskamer aan een kant en 'n newevertrek. Gewoonlik het die Wikings hulle Ierse slawe voor die ploeg gespan.[22] Danksy die gewildheid van Ysland het die bevolking eksponensieel gegroei tot meer as 20 000 mense in 930 wat van Ysland een van die grootste destydse Wiking-nedersettings gemaak het.[22] Die mans wat Ysland toe gekom het, was grotendeels setlaars uit Noorweë wat die gesag van die plaaslike koning wou ontkom. Hulle het ondanks hulle lewe as boere op Ysland nogtans steeds seevaarders gebly en met hulle houtbote Groenland en Kanada in die weste bereik.
Die Yslandse regstelsel: Die Alþingi
wysig
Die setlaars was Noorse vryburgers wat hul tradisionele stelsel van selfregerende gemeenskappe ook in Ysland gevestig het. Demokratiese strukture van selfbestuur dateer terug na die begin van die 10de eeu en volgens historiese oorlewerings is in 1030 'n Yslandse gesant na Noorweë gestuur om meer kennis van die Noorse regstelsel te kry en dit later op Ysland by die plaaslike omstandighede aan te pas.[23]
Die jaarlikse vergadering van vryburgers het geleidelik tot die eiland se regsprekende en wetgewende gesag ontwikkel, terwyl die uitvoerende gesag nog steeds deur plaaslike hoofde uitgeoefen is. In die jaar 930 het vir die eerste keer 'n gemeenskaplike þing, die sogenaamde Alþingi of "algemene volksvergadering" en eerste Yslandse parlement, op 'n sentraal geleë plek, die Þingvellir-vlakte wat destyds nog in gemeenskaplike besit was, plaasgevind. Die Yslandse Alþingi het jaarliks in die somer vergader om oor regsake en nuwe wette te beslis. Die laagste vlak van plaaslike owerhede was die hreppar of plaaslike distrikte waar die plattelandse bewoners hul gemeenskapsake gereël het.
Die vergadering van hoofde of Alþingi word as die oudste parlement in die Westerse wêreld beskou. Weens die gebrek aan 'n sentrale bewind het die plaaslike hoofde oor 'n groot magsbasis en invloed beskik, alhoewel Ysland formeel onder die gesag van die Noorse koningshuis gebly het. Baie belangrike historiese gebeurtenisse het tydens die Alþingi plaasgevind, soos die amptelike omskakeling na Christendom in die jaar 1000 of die eerste ooreenkoms wat met 'n ander land gesluit is: in 1022 het die Yslanders en die Noorse koning Olafur Haraldsson die regte van Yslanders in Noorweë en dié van Nore in Ysland gekodifiseer.
Die kerstening van Ysland is deur die Noorse konings bevorder, nadat Olaf Tryggvason in 996 reeds Christelike sendelinge na die eiland gestuur het wat voor die Alþingi gepredik het.
Die nuwe Christelike godsdiens is in 1000 amptelik ingevoer, maar net geleidelik deur die bevolking aangeneem. Die ou religieuse tradisies en praktyke is nog oor 'n lang tydperk in die geheim beoefen. 'n Plaaslike kerkorganisasie het eers in die jaar 1056 ontstaan toe die Yslander Ísleif Gizurarson in Skálholt (Suid-Ysland) tot biskop benoem is. Die eerste in 'n reeks kloosters, wat tot kulturele en opvoedkundige sentrums ontwikkel het, is in 1133 in Thingeyri gestig.
Die bevolkingsgroei en die ontstaan van 'n nuwe sosio-ekonomiese klas van welvarende landeienaars het 'n politieke hervorming noodsaaklik gemaak, en in 1065 is Ysland in vier gebiede verdeel wat elkeen oor sy eie vergadering en drie plaaslike hoofde (gothar) as uitvoerende gesag beskik het.
Kulturele selfbewussyn en die ontdekking van Amerika
wysigDie 11de eeu was 'n periode van groeiende kulturele selfbewussyn soos uit die Yslandse sagas blyk, en het tot die 13de eeu voortgeduur. In die 12de eeu is talle Latynse tekste in Ysland geskryf en die geskiedskrywer Ari die Wyse word as een van die uitstekendste kroniekskrywers van die Westerse wêreld beskou.
Reeds in die laat 10de eeu het Yslanders onder die bevel van Erik die Rooie Groenland ontdek en eerste nedersettings gestig. Yslanders was ook die eerste Europeërs wat om en by 1000 op die Noord-Amerikaanse vasteland voet aan wal gesit het. Pogings om 'n permanente nedersetting in Vínland, 'n gebied suid van die Wiking-basis in die noorde van die eiland Newfoundland, te stig het egter misluk.
Die 13de eeu: Die tydperk van die Sagas
wysig
Tydens die laat Middeleeue het Ysland, wat in 1262 die oppergesag van die Noorse koning in 'n verdrag erken het, deel uitgemaak van die Kalmarunie waarin die Skandinawiese lande verenig het.
Die 13de eeu staan bekend as die Goue Tydperk van die Yslandse literatuur, en die plaaslike sagas behoort tot die klassieke literêre werke van die Europese Middeleeue. Snorri Sturluson (1178–1241), 'n Yslandse hoof wat hom ook as geskiedskrywer bekwaam het, was die bekendste sagaskrywer. Sy belangrikste werke sluit die Heimskringla, 'n geskiedenis van die Noorse konings, en die "Jonger Edda", 'n afhandeling oor digkuns en Nordiese mitologie, in.
Die periode tussen 1220 en 1262, wat ook as die "Tydperk van die Sturlungs" bekend staan, was nogtans ook deur politieke twiste en burgeroorloë gekenmerk. Uiteindelik was die Yslanders gedwing om hulle aan die gesag van die Noorse koning te onderwerp.
Terwyl die Alþingi sy status as wetgewende orgaan steeds kon handhaaf, is in 1281 'n nuwe monargiese regskode, die sogenaamde Jónsbók, deur die Yslandse volksvergadering aanvaar. Toe Noorweë, Denemarke en Swede in 1397 in die Kalmarunie saamgesluit het, het Ysland onder die gesag van die Deense Kroon gekom, maar kon sy oorspronklike grondwetlike status steeds handhaaf.
Die 15de of "Engelse" eeu
wysigDie 15de eeu staan in Ysland ook as die "Engelse eeu" bekend – dit was 'n periode waartydens die twee lande noue betrekkinge gehandhaaf het en waarin Engelse handelskepe gereeld by Yslandse hawens aangedoen het. Nogtans was dit ook 'n eeu wat deur 'n groot bevolkingsverlies gekenmerk is – tussen 1402 en 1404 het talle Yslanders aan die Swart Dood beswyk.
Die 16de en 17de eeu – Reformasie, boekdrukkuns en Deense absolutisme
wysig.jpg)
Jón Arason, die biskop van Holar, het in die 1530's die boekdrukkuns in Ysland ingevoer, en reeds in 1540 is die Nuwe Testament in 'n Yslandse vertaling gepubliseer. 'n Volledige Yslandse Bybeluitgawe is in 1584 deur die destydse biskop van Holar, Guðbrandur Þorláksson, uitgereik.
Die Reformasie is in 1550 deur die Deense koning deurgevoer, ondanks die felle weerstand van plaaslike Rooms-Katolieke. Die Lutherse protestantisme is – met die Deense koning as kerkhoof – tot amptelike godsdiens van Ysland verklaar. Die besittings van die Rooms-Katolieke Kerk is deur die Deense staat gekonfiskeer en die Katolieke biskop en volksheld Jón Arason is op bevel van die koningshuis onthoof. Die Deense Kroon het sodoende sy gesag in Ysland verstewig.
Die Yslanders se vryehandel met die Hansestede en Engeland is in 1602 deur 'n Deense handelsmonopolie 'n nekslag toegedien, en in 1662 is die absolutistiese en erflike monargiese regeringstelsel van Denemark ook op Ysland toegepas. Die Deense beleid het vir Ysland net negatiewe gevolge ingehou: Op politieke gebied moes die Alþingi baie van sy grondwetlike regte aan die Deense koningshuis afstaan, terwyl die Yslandse ekonomie deur die Deense handelsmonopolie geknel is. Die klimaatsveranderinge van die 15de en 16de eeu met hul koue winters en koel somers het tot voedseltekorte gelei en Ysland se moeilikhede nog aansienlik verskerp. Tot teen die 17de eeu is duisende Yslanders dood van honger en koue en ook die vulkaanuitbarstings en aardbewings van die jare 1618, 1619, 1625, 1626, 1660 en 1693 het menselewens geëis.[24]
Die 18de en 19de eeu
wysig
As gevolg van 'n reeks natuurrampe en gepaardgaande hongersnode en epidemies word die 18de eeu as die mees tragiese in die Yslandse geskiedenis beskou en die bevolking het in hierdie tydperk duidelik afgeneem. In die jare tussen 1707 en 1709 het Ysland onder 'n pokke-epidemie deurgeloop wat 18 000 menselewens geëis het.[25] Vulkaanuitbarstings en aardbewings het in die 18de eeu voortgeduur en die uitbarsting van die vulkaan Laki in 1783 word as een van die ergste ooit in die geskiedenis van die aarde beskou.[25] Die vulkaanas het destyds dwarsdeur die aardbol se atmosfeer versprei en Ysland het sowat 'n derde van sy bevolking as gevolg van hongersnode verloor.
Teen die einde van die eeu is die Alþingi asook die ou biskopsetels in Skálholt en Holar ontbind en die hele land is in een bisdom met die hoofstad Reykjavik as setel verenig.
Die Deense owerhede het in 1787 die bepalings van die handelsmonopolie gewysig en aan alle onderdane die reg toegeken om in Ysland handel te dryf. Enkele dekades later, in 1845, is ook die Yslandse Alþingi danksy die inisiatief van 'n groep studente onder leiding van Jón Sigurðsson as 'n raadplegende vergadering herstel, terwyl die parlement na die hoofstad Reykjavik verskuif is. Sigurðsson word nog steeds as Ysland se nasionale held beskou en sy verjaardag op 17 Junie word as nasionale dag van Ysland gevier. Þingvellir het in 1928 die eerste nasionale park van Ysland geword. Die buitelandse handel is in 1855 volledig geliberaliseer.
Klimaatsveranderinge in Ysland en hul negatiewe uitwerkings op die plaaslike landbou het in die tydperk tussen 1870 en 1914 sowat 20 000 Yslanders gedwing om 'n nuwe heenkome in Noord-Amerika, veral Kanada, te vind. Yslandse nedersettings het onder meer in die Amerikaanse deelstate Minnesota en Wisconsin ontstaan. Volgens die sensus van 2000 is 42 000 Amerikaners nakomelinge van Yslandse immigrante.[26][27]
Ter geleentheid van sy millenniumfeesvierings in 1874 het die Deense owerhede 'n nuwe grondwet en die gesag oor sy finansiële sake aan Ysland toegestaan.
Die moderne tydperk
wysig
Volgens die Ierse voorbeeld van Home Rule is in 1904 Hjemmestyre, 'n stelsel van selfregering, ingevoer. Die eerste Yslandse minister met 'n ampswoning op die eiland, wat vir die Alþingi verantwoordelik was, is benoem.
In 1918 het Ysland, wat tot dusver net 'n Deense besitting was, 'n soewereine gebied onder die Deense kroon geword. Volgens 'n ooreenkoms tussen Denemarke en Ysland was Kopenhagen verantwoordelik vir Ysland se buitelandse sake en sy kuswag, soos vasgelê deur die Yslandse regering. Met die Duitse besetting van Denemarke op 10 April 1940 het hierdie ooreenkoms tot 'n einde gekom. Ysland is op 10 Mei van dieselfde jaar ongeag sy neutraliteit deur Britse en vanaf 1941 tot by die einde van die oorlog in 1945 deur Amerikaanse troepe beset om 'n Duitse inval te voorkom. Alhoewel Ysland nie regstreeks by die oorlogshandelinge betrokke was nie, is 'n aantal Yslandse skepe deur die oorlogspartye gesink en talle Yslanders het hulle lewens verloor.
Aangesien die unie tussen Ysland en Denemarke in 1944 as gevolg van die Tweede Wêreldoorlog nie verleng kon word nie, is die onafhanklike Republiek Ysland op 17 Junie 1944 in Þingvellir formeel geproklameer. Ysland, wat self nie oor 'n weermag beskik nie, het in 1951 'n tweesydige verdedigingsooreenkoms met die Verenigde State aangegaan en Amerikaanse troepe het na hulle Yslandse lugmagbasis in Keflavík teruggekeer. Alhoewel die basis in September 2006 gesluit en alle 650 Yslandse werknemers ontslaan is, word Ysland op militêre gebied nog steeds deur die Verenigde State beskerm.
Ysland het sy visserysone in 1952 van drie tot vier seemyl en in 1958 tot twaalf seemyl uitgebrei – 'n stap wat tot die eerste sogenaamde "Kabeljou-oorlog" met die Verenigde Koninkryk gelei het. Twee latere "Kabeljou-oorloë" het in 1972 en 1975 uitgebreek toe Ysland sy visserysone tot vyftig en tweehonderd seemyl uitgebrei het.
Ysland het in 1946 'n lidstaat van die Verenigde Nasies en in 1949 'n stigtingslid van die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie geword. Op ekonomiese gebied het Ysland 'n stigtingslid van die Organisasie vir Europese Ekonomiese Samewerking (OEES, later OESO) geword, in 1964 by die GATT-ooreenkoms en in 1970 by die Europese Vryhandelsvereniging (EVHV) aangesluit. Ysland was daarnaas ook 'n stigtingslid van die Europese Ekonomiese Gebied wat in 1994 tot stand gekom het en die EVHV-lidstate (met uitsondering van Switserland) en die Europese Unie insluit.
Met die toetrede van Finland en Swede tot die NAVO in onderskeidelik 2023 en 2024 is al die Skandinawiese lande vir die eerste keer sedert die ontbinding van die Kalmarunie in 1523 weer lede van een (en dieselfde) militêre alliansie.[28][29]
Politiek
wysigStaatsvorm
wysig
Volgens die grondwet van 1944 is Ysland 'n republiek. Die staatspresident, wat vir 'n ampstermyn van vier jaar regstreeks verkies word, fungeer as staatshoof en hoof van die Evangelies-Lutherse staatskerk. Die huidige staatspresident is Halla Tómasdóttir (sedert 2024).
Die 63 lede van die parlement of Alþing word vir 'n termyn van vier jaar proporsioneel verkies. Die tweekamerstelsel is in 1991 afgeskaf en Ysland se parlement het tans net een kamer. Alle burgers vanaf 18-jarige ouderdom is stemgeregtig.
Administratiewe geweste
wysigIn administratiewe opsig is Ysland verdeel in agt geweste (Yslands: Landshlutar) met altesaam 64 munisipaliteite (Sveitarfélög).
| No. | Afrikaans | Yslands | Grootste stad |
|---|---|---|---|
| 1 | Hoofstadstreek | Höfuðborgarsvæðið | Reykjavik |
| 2 | Suidelike Skiereiland | Suðurnes | Reykjanesbær |
| 3 | Westelike streek | Vesturland | Akranes |
| 4 | Wes-Fjorde | Vestfirðir | Ísafjörður |
| 5 | Noordwestelike streek | Norðurland vestra | Sauðárkrókur |
| 6 | Noordoostelike streek | Norðurland eystra | Akureyri |
| 7 | Oostelike streek | Austurland | Egilsstaðir |
| 8 | Suidelike streek | Suðurland | Selfoss |
Parlement
wysig
In die laaste verkiesing op 30 November 2024 het ses partye setels in die parlement verower:
- Sosiaaldemokratiese Alliansie (Samfylkingin, kort XS, sosiaaldemokraties, 15 (+9) setels),
- Onafhanklikheidsparty (Sjálfstæðisflokkur, kort D, liberaal-konserwatief, 14 (−2) setels),
- Reformparty (Viðreisn, pro-europees, 11 (+6) setels).
- Volksparty (Flokkur fólksins, euroskepties, 10 (+4) setels) en
- Sentrumparty (Miðflokkurinn, kort M, euroskepties, 8 (+5) setels),
- Progressiewe Party (Framsóknarflokkur, kort FSF, links-liberaal, 5 (−8) setels),
Regering
wysig
Die Onafhanklikheidsparty en die Sosiaaldemokratiese Alliansie het op 23 Mei 2007 'n koalisieregering gevorm wat oor 'n tweederdemeerderheid in die parlement beskik het. Die Eerste Minister was Geir Hilmar Haarde, voorsitter van die Onafhanklikheidsparty, terwyl mevrou Ingibjörg Sólrún Gisladóttir (Sosiaaldemokratiese Alliansie) as Minister van Buitelandse Sake gedien het.
Die hoofoogmerke van die regeringsbeleid was: die konsolidasie van die ekonomiese groeikoers (met gepaardgaande lae inflasie), die regstelling van die nadelige handelsbalans, omgewingsbewaring as 'n prioriteit beskou, groot nywerheidsprojekte deur die parlement goedgekeur word en nie in natuurbewaringsgebiede opgerig word nie.
Ná betogings oor die finansiële krisis in die land het die regering op 26 Januarie 2009 bedank. Op 1 Februarie het Jóhanna Sigurðardóttir Eerste Minister van die tydelike koalisieregering van die Sosiaaldemokratiese Alliansie en die Linksgroen Party geword. Die regering het nie oor 'n meerderheid in die parlement beskik nie, tog het die Sosiaaldemokratiese Alliansie en die Linksgroen Party in die algemene verkiesing op 25 April 2009 'n volstrekte meerderheid setels in die parlement behaal.
In die algemene verkiesing, wat op 27 April 2013 gehou is, het die Onafhanklikheidsparty en die Progressiewe Party 'n volstrekte meerderheid setels in die parlement verower. Die konserwatiewe partyleier Bjarni Benediktsson het 'n koalisieregering met die Progressiewe Party gevorm en onderhandelinge met die Europese Unie oor Ysland se toetreding afgebreek.
Na die verkiesing op 28 Oktober 2017 is 'n koalisieregering uit 'n linksgroen, 'n liberale konserwatiewe en 'n agrariese party onder Katrín Jakobsdóttir gevorm. Dié koalisie is ná die 2021-verkiesing voortgesit. Op 5 April 2024 het Jakobsdóttir haar bedanking as eerste minister ingedien om in die opkomende presidentsverkiesing te staan. Vier dae later is sy deur Bjarni Benediktsson uit haar eie kabinet opgevolg.[30] Benediktsson se regering het egter in Oktober dieselfde jaar in duie gestort en die Sosiaaldemokratiese Alliansie onder Kristrún Frostadóttir het die verkiesing in November gewen.[31]
Vakbonde
wysigMeer as negentig persent van alle Yslandse werknemers is in vakbonde georganiseer.[32] Die Yslandse Werkersfederasie met 65 000 lede is in 1916 gestig. Die grootste enkele vakbond, die Vereniging van munisipale en staatswerkers, bestaan sedert 1942. Die Yslandse Federasie van Werkgewers is in 1934 gestig, en ook ambagsmanne, industriële ondernemings en boere het hul eie federasies in die lewe geroep.
Buitelandse beleid
wysig
Die buitelandse beleid van Ysland konsentreer veral op die samewerking met ander Nordiese lande, die NAVO-lidmaatskap en die militêre ooreenkoms met die Verenigde State, die Europese politiek (alhoewel Ysland tans nie lid van die Europese Unie is nie) en die solidariteit met ander kleiner lande in Europa soos byvoorbeeld die Baltiese republieke.[33]
Die samewerking met ontwikkelende lande en Ysland se deelname aan internasionale vredesendings speel 'n steeds belangriker rol in die land se buitelandse beleid.
Die Nordiese samewerking, wat sy oorsprong in kulturele en historiese bande met die ander Skandinawiese lande het, bly die sentrale element in Ysland se buitelandse beleid. Om die Nordiese Paspoortunie ná die toetrede van Denemarke, Swede en Finland tot die Schengen-ooreenkoms te kan bewaar, het Ysland in 2001 saam met Noorweë die Schengen-deurvoeringsooreenkoms onderteken.
Ysland is daarnaas 'n aktiewe lid van die Oosseeraad, die Barentsseeraad en 'n leidende stigtingslid in die Arktiese Raad wat in September 1996 gestig is. Ysland is ook 'n stigtingslid van die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie, alhoewel die land nie oor sy eie weermag beskik nie. Die NAVO-verdrag en 'n militêre ooreenkoms met die VSA, wat in 1951 gesluit is, verseker Ysland se veiligheid. Alhoewel die Amerikaanse militêre basis in Keflavík op 30 September 2006 gesluit is, het die VSA en Ysland bykomende ooreenkomste onderteken wat die militêre beskerming deur die VSA reël. Volgens 'n ooreenkoms met Noorweë, wat in 2007 onderteken is, word die Yslandse lugruim in vredestye deur die Noorse lugmag beskerm wat ook reddings- en ander aksies in Ysland deurvoer.
Demografie
wysig
Met sowat 330 000 inwoners en 'n bevolkingsdigtheid van minder as drie mense per vierkante kilometer behoort Ysland tot die ylste bevolkte lande ter wêreld. Meer as twee derdes van die totale bevolking is in die metropolitaanse gebied van die hoofstad Reykjavik gekonsentreer, die enigste nedersetting met 'n bevolking van meer as 100 000. Die meeste ander klein stede en dorpe is in die vrugbare vlaktes van die suide en weste, in die noordelike valleie en die gebied van Egilsstaðir in Oos-Ysland geleë. In baie van die fjorde langs die kus het vissersdorpe ontstaan. Reykjavik en ander groter dorpe soos Akureyri trek voordeel uit verstedeliking, terwyl die plattelandse bevolking daal.
Yslanders verskil in etniese opsig duidelik van die bevolkings van ander Skandinawiese lande. Die eerste setlaars was Wiking-mans van Noorse afkoms, waarvan baie uit die Wiking-nedersettings op die Britse Eilande gekom het. Die setlaars se vroue en slawe was oorwegend van Keltiese afkoms, alhoewel die taal en kultuur van Ysland steeds suiwer Skandinawies gebly het. 'n Hoër aandeel donkerharige mense as in ander Nordiese lande, asook Keltiese name en invloede op literêre gebied, veral in sommige gedigte van die Edda, getuig van die Keltiese bydrae tot Ysland se etnogenese en kultuur.[34] Immigrasie het eers in die laat 20ste eeu 'n noemenswaardige rol begin speel, maar word streng beheer.
Die bevolking van omtrent 1100 word op sowat 70 000 tot 80 000 beraam en het in die 18de eeu drie keer tot slegs 40 000 gedaal. Dit het later toegeneem tot 100 000 in 1925, 200 000 in 1967, en volgens amptelike statistiek is Ysland se 300 000ste burger in 2006 gebore.[35]
In 2012 het 20 957 buitelanders in Ysland gebly, waaronder 'n sestigtal Suid-Afrikaners. Die meeste buitelanders (meer as 10 000) is van Poolse afkoms, naas Litauers (meer as 1 500), Duitsers en Dene (sowat 900 elk) en Lette en Britte (meer as 600 elk).
Danksy die baie hoë lewenstandaard in Ysland beloop die gemiddelde lewensverwagting 78 jaar vir mans en 82 jaar vir vroue – een van die hoogstes ter wêreld.[34]
Taal en kultuur
wysigTaal
wysig
Yslands is die moedertaal van sowat 97 persent van die bevolking en die de facto-ampstaal van die land. Alhoewel Ysland yl bevolk is, is daar – afgesien van klein verskille in die uitspraakgewoontes – geen dialekte nie en min verskille tussen die skryf- en omgangstaal. Die Yslandse taal het sedert die Noorse volksplanting in die 9de eeu nouliks verander: ondanks die groot veranderings wat tussen die 12de en 16de eeu ten opsigte van die uitspraak plaasgevind het, het die oorspronklike skryftaal min of meer bewaar gebly sodat mense selfs Middeleeuse Yslandse tekste sonder moeite kan lees. Ysland is – net soos die Verenigde State – 'n uitstekende voorbeeld vir die konserwatisme wat baie tale kenmerk sodra hulle na 'n nuwe gebied oorgeplant word.[36]
Yslands maak deel uit van die Nordiese tak van die Germaanse tale en gevolglik ook van die Indo-Europese taalfamilie. Yslands is relatief nou verwant aan Faroees en enkele Wes-Noorse dialekte, maar is nie sondermeer verstaanbaar vir sprekers van Sweeds of Deens nie.
Yslands word met die Latynse alfabet geskryf, alhoewel die letters c, k en w nie voorkom nie. Die letter z word nouliks gebruik; dit kom byvoorbeeld in alternatiewe spellings soos Íslenzka ("die Yslandse taal", naas Íslenska) voor wat deesdae minder gebruiklik is.[37] Yslands maak gebruik van diakritiese tekens om tweeklanke (diftonge) aan te dui; terwyl a met die Afrikaanse klank [a] ooreenkom, word á byvoorbeeld as [au] uitgespreek. Die mees ongewone letters van die Yslandse alfabet is Þ/þ (thorn, wat soos th in die Engelse think uitgespreek word), en Ð/ð (eth, soos in Engels they).
Þ is reeds sedert die vroeë Middeleeue in Yslands gebruik en aan die oorspronklike Angel-Saksiese alfabet ontleen, alhoewel die letter ook in die Nordiese runeskrif voorgekom het wat voor die invoering van die Latynse alfabet gebruiklik was. Ook die letter Ð is aan die vroeë Oud-Engelse en Oud-Saksiese alfabet ontleen, maar kom eers sedert die 13de eeu in Yslandse tekste voor.
| A / a | Á / á | B / b | D / d | Ð / ð | E / e | É / é | F / f |
| G / g | H / h | I / i | Í / í | J / j | K / k | L / l | M / m |
| N / n | O / o | Ó / ó | P / p | R / r | S / s | T / t | U / u |
| Ú / ú | V / v | X / x | Y / y | Ý / ý | Þ / þ | Æ / æ | Ö / ö |
Die grammatikale stelsel van Yslands word deur 'n groot aantal kategorieë van vervoegings van selfstandige naam- en werkwoorde gekenmerk. Selfstandige en byvoeglike naamwoorde, voornaamwoorde en die telwoorde van een tot vier het vier naamvalle. Selfstandige naamwoorde het vier grammatikale geslagte, en ook byvoeglike naamwoorde, die meeste voornaamwoorde en die telwoorde 1 – 4 word vervoeg. Werkwoorde word volgens tydvorm, persoon, aantal, modus en aktief of passief verbuig.
Alhoewel die gewone woordvolgorde as selfstandige naamwoord – werkwoord – voorwerp beskryf kan word, hang dit ook steeds van die betrokke werkwoord se verbuiging af. 'n Yslandse sin met die sinsdele bróðir minn ("my broeder"), keypti (verlede tydsvorm van kaupa "koop") en bókina ("die boek", vierde naamval) het – ongeag die woordvolgorde Bróðir minn keypti bókina of Bókina keypti bróðir minn – steeds dieselfde betekenis: "My broeder het die boek gekoop."
Dieselfde verskynsel kom – in teenstelling met Afrikaans wat gewoonlik 'n min of meer vaste woordvolgorde vereis – ook in ander Germaanse tale met 'n meer ingewikkelde grammatikale stelsel (sintetiese tale) soos Duits voor, waar Mein Bruder kaufte das Buch ook tot Das Buch kaufte mein Bruder omgevorm kan word.
Woordeskat
wysigAlhoewel daar in die loop van die laaste 1 100 jaar baie nuwe terme by die woordeskat gevoeg is, het die basiese woordeskat in hierdie tydperk nouliks verander. Woorde soos moðir (moeder), faðir (vader), þú (jy), himinn (hemel) en haf (see) het selfs onveranderd gebly. Die groot aantal neologismes wat sedert die 19de eeu gevorm is baseer meestal op oorgeërfde woorde en woordbestanddele: Veður (weer) en fræði (wetenskap) vorm die basis van die samestelling veðurfræði (weerkunde, meteorologie), die voorsetsel al- en die woord næmi (openheid teenoor) is gebruik om die neologisme alnæmi (Vigs) te vorm. Die woorde tölur (getalle) en völva (waarsegster) vorm die basis van tölva (rekenaar).
Taalbeleid
wysigDie huidige taalbeleid is gemik op die bewaring van die oorgeërfde grammatikale stelsel en woordeskat, asook die uitbou van die Yslandse taal en die aanmoediging van sy gebruik op alle gebiede. Taalpurisme is een van die opvallendste kenmerke van die Yslandse taalbeleid en nuwe wetenskaplike en tegnologiese terme word gewoonlik op die basis van bestaande woordmateriaal gevorm. Die Yslandse regering het 'n tegnologies-taalkundige veldtog van stapel gestuur wat die ontwikkeling van Yslandstalige sagte- en hardeware bevorder sodat die gebruik van Yslands ook in die inligtingsbedryf moontlik sal wees.
Terwyl die Yslandse Taalraad die gebruik van nuutgeskepte Yslandse vakterme nie aan die publiek voorskryf nie en liewer inligting oor neologismes verstrek, is talle Yslanders by aktiwiteite betrokke wat taalsuiwerheid verseker en stel ook self Yslandse woordskeppings vir nuwe onderwerpe en tegnologieë voor. Yslands word selfs as een van die oudste wetenskapstale beskou aangesien plaaslike geleerdes en wetenskaplikes in die Middeleeue by die skryf van hul werke Yslands bo Latyn verkies het.
Yslandse naamgewing
wysig
Slegs tien persent van die Yslandse bevolking dra oorerflike vanne, terwyl die res nog steeds gebruik maak van 'n patrinomiale stelsel ten opsigte van naamgewing: Kinders identifiseer hulle gewoonlik deur hul vader en in plaas van 'n familienaam word die eerste voornaam van die vader gebruik en die agtervoegsel -son vir seuns en -dóttir vir meisies bygevoeg.
Matriargale naamgewing waar die moeder se voornaam gebruik word, speel slegs 'n baie klein rol. Die Yslandse naamstelsel lei daartoe dat daar dikwels in een gesin verskillende vanne voorkom.
Yslanders maak meestal gebruik van hul voorname wanneer hulle met mekaar gesels, en selfs die plaaslike telefoongids se alfabetiese indeks is op voorname gebaseer.
Immigrante moet vir hulself 'n nuwe inheemse naam kies sodra hulle ingeburger word.
Die Yslandse sagas
wysig
Die Yslandse sagas het tussen die 12de en 14de eeu veral as kort verhale, romans, kronieke en sprokies ontstaan (die Yslandse term saga verwys na 'n verhaal, 'n gesegde of 'n roman). Slegs sommige van hul outeurs is bekend, en dit is dikwels nie duidelik of die sagas as fiksie of historiese dokumente beskou moet word nie. Hulle maak nogtans deel uit van die wêreldliteratuur en is die eerste Europese prosawerke wat in 'n inheemse taal en nie in Latyn geskryf is nie.[38]
Die sagas word gewoonlik volgens hul inhoud gekategoriseer as
- Voortydsagas (Fornalda sögur) wat heldeverhale en ander legendariese motiewe uit die Wiking-tydperk behandel.
- Yslander-sagas (Íslendinga sögur) – hierdie kategorie bevat onder meer 36 prosawerke met fiktiewe verhale uit die tydperk van die Noorse volksplanting tussen 900 en 1050. Die werke word as die Yslandse pendant van Wes- en Sentraal-Europa se hoofse epiek beskou en is feitlik fiktiewe kronieke van vroeë setlaargesinne.
- Koningsagas (Konunga sögur) – hierdie groep vorm die oudste deel van die saga-literatuur en behandel historiese Noorse en Deense monarge. Die outeurs – waaronder Snorri Sturluson – is soms bekend.
- Biskopsagas (Byskupa sögur) wat die geskiedenis van die kerk en Christendom in Ysland behandel.
Naas suiwer Skandinawiese motiewe het ook die vastelandse, veral Franse, hoofse en ridderlike epiek 'n groot invloed op die Middeleeuse Yslandse literatuur uitgeoefen sodat daar ook vertalings en bewerkings van werke uit vreemde tale, die sogenaamde ridder-sagas ontstaan het. Die Yslandersagas het veral in die 19de eeu 'n beduidende invloed op die Skandinawiese historiese roman-genre uitgeoefen.[39]
Die volksliteratuur is deurspek met elwe, kwelgeeste en ander mitologiese wesens. Baie Yslanders glo dat hulle die eiland steeds met verskuilde mense deel, naamlik die Huldufolk,[40] van wie sommige Yslands sou praat, benewens elwe, wat stil, klein en goedmoedige wesens sou wees wat die vrye natuur bewoon. Tydens die beplanning van infrastruktuurprojekte word die welstand en lewensruimte van hierdie wesens selfs op regeringsvlak in aanmerking geneem.[41]
Die Yslandse boekebedryf
wysig
Ondanks sy relatief klein bevolking spog Ysland met 'n florerende boekebedryf – literatuur het selfs 'n vaste bestanddeel van die klein nasie se alledaagse lewe geword. So koop elke Yslander per jaar 'n gemiddeld van agt boeke, en die openingstye van boekwinkels in Reykjavik is langer as dié van die meeste ander winkels.[42] Die meeste Yslandse huishoudings het hul eie klein biblioteek – so is dit nie verwonderlik dat daar tans sowat dertig onafhanklike uitgewerye in Ysland bestaan nie.
Daar is nouliks 'n ander land wat dieselfde persentasie skrywers voortbring en deur 'n gesamentlike taal, geskiedenis en literatuur tot 'n hegte eenheid saamgesnoer word soos Ysland. Die feit dat Yslands as taal oor die eeue amper onveranderd gebly het, maak selfs middeleeuse saga's maklik toeganklik vir die huidige leser.
Ook ander Europese volke deel die Yslanders se geesdrif vir geskiedenis, literatuur en spannende verhale. So is Ysland in 2011 as eregas na die wêreld se grootste boeke- en mediaskou, die Frankfurter Buchmesse in Frankfurt, Duitsland, genooi. Duitse uitgewerye het ter geleentheid van die Frankfurtse Boekeskou in 2011 177 nuwe titels aangekondig wat uit Yslands vertaal is – waaronder 'n nuwe uitgawe van die Edda-saga in moderne Duits.
Ekonomie
wysigYsland is die kleinste ekonomie in die Organisasie vir Ekonomiese Samewerking en Ontwikkeling (OESO) met 'n bruto binnelandse produk (BBP) wat in 2011 10,1 miljard € beloop het, maar is een van die welvarendste lidstate in hierdie organisasie met 'n per capita-BBP van 31 750 € volgens OESO-statistieke van 2010. Die dienstesektor lewer twee derdes, nywerhede 'n vyfde en vissery 'n tiende van die land se BBP op. Ysland beskik oor ryk natuurlike energiebronne soos geotermiese en waterkrag, terwyl sy kuswaters ryk visgronde onderhou.
Ysland se ekonomie trek voordeel uit die tipiese eienskappe wat met Nordiese of Skandinawiese lande geassosieer word soos byvoorbeeld politieke en ekonomiese stabiliteit, 'n hoogs ontwikkelde infrastruktuur, die beskikbaarheid van hoogs gekwalifiseerde mannekrag, asook die afwesigheid van korrupsie en wanbestuur.[43]
Ysland lok buitelandse beleggers, veral internasionale aluminiumvervaardigers, daarnaas ook met sy strategiese ligging tussen Noord-Amerika en Europa, sy doeanevrye toegang tot die Europese mark, bemoedigende regeringsbeleid ten opsigte van buitelandse beleggings, die grootskaalse beskikbaarheid van goedkoop elektrisiteit uit hernieubare energiebronne vir energie-intensiewe nywerhede en die mededingende korporatiewe belastingkoers van slegs 18 persent (in 2003).[44]
Volgens amptelike OESO-statistieke behoort Ysland tot die Westerse nywerheidslande met die hoogste per-capita-inkomste op die grondslag van koopkragpariteit. Die werkloosheidsyfer het in 2011 sewe persent beloop.
Ekonomiese groei
wysig
Ysland word sedert die middel van die 1990's deur 'n stabiele ekonomiese situasie gekenmerk. Ná 'n ekonomiese opswaai wat ses jaar voortgeduur het, het die groeikoers in 2001 buitensporig groot geraak. Dit het in 2002 effens verstadig en in 2003 weer begin versnel. In 2006 het die Yslandse ekonomie met 2,6 persent gegroei.[45]
Die groei word veral aangedryf deur grootskaalse projekte in die energie- en aluminiumbedryf, asook die boubedryf wat voordeel trek uit baie lae rentekoerse. Die ekonomiese groeikoers sal na verwagting in die loop van 2007 weer verstadig, nadat onder meer beleggingsbanke na vraagstukke met betrekking tot die land se finansiële situasie verwys het: Die tekort op die lopende rekening van die betalingsbalans het in 2006 van 8 tot 19 persent van die bruto geografiese produk meer as verdubbel en die hoë buitelandse skuldlas is sorgwekkend.
Nogtans het die Yslandse regering vir sy strukturele en finansiële hervormings in Junie 2005 gunstige kommentaar van die Internasionale Monetêre Fonds (IMF) ontvang.[46] Onder meer is 'n aantal banke en ander oorspronklik staatsbeheerde maatskappye geprivatiseer.[47]
Geldeenheid
wysigDie Yslandse Króna (ISK, meervoud: Krónur) dien as die amptelike geldeenheid. Daar is tans banknote ter waarde van 500, 1 000, 2 000 en 5 000 ISK en muntstukke ter waarde van 1, 5, 10, 50 en 100 ISK. Die Yslandse Króna is oorspronklik opgedeel in 100 Aurar, maar die vroeëre muntstukke ter waarde van 5, 10 en 50 Aurar is tans nie meer in omloop nie en bedrae word afgrond tot die naaste Króna. Op 28 November 2007 is die amptelike wisselkoers op 91,79 ISK per 1 € en 8,95 ISK per 1 ZAR vasgestel.[48][49]
'n Nasionale Bank is reeds in 1885 gestig en met die ekonomiese opswaai (as gevolg van Ysland se selfregerende status) is aan die begin van die Eerste Wêreldoorlog ook 'n eie geldeenheid ingevoer. Sedert 1927 is banknote deur die Yslandse Landsbanki uitgereik, terwyl die Departement van Finansies die monopolie oor muntgeld gehad het. Eers met die stigting van die Yslandse Sentraalbank (Seðlabanki Íslands) in 1961 en die afkondiging van 'n wet op die nasionale geldeenheid in 1966 is die beheer oor die Yslandse Króna aan die Sentraalbank oorgedra.
Algemene prysvlak
wysigDie algemene prysvlak in Ysland is ten opsigte van sommige produkte tot drie of vier keer hoër as dié van Noord-Amerika of die vasteland van Europa. Naas die belasting op toegevoegde waarde, wat tans 24,5 persent beloop, is die hoër pryse veral aan duur invoere te danke – behalwe vir 'n aantal vissery- en landbouprodukte soos vis, vleis, groente, aartappels en suiwelprodukte moet die meeste verbruiksgoedere ingevoer en deur middel van 'n netwerk van invoerders, groot-, tussen- en kleinhandelaars versprei word. Invoerheffings en middelmanne dra dus by tot die baie hoë prysvlak van die meeste goedere.
Fiskale en monetêre beleid
wysigSedert sy stigting in 1961 bestuur die Yslandse Sentraalbank die geldvoorraad en formuleer ook die fiskale beleid van die land. Tot teen die 1980's is Ysland se ekonomie deur baie hoë inflasiekoerse geteister en in 1980 is selfs 'n nuwe geldeenheid ingevoer (die sogenaamde "Nuwe Króna) wat 100 "ou" Krónur vervang het.
Die Sentraalbank het egter ook in die volgende jare nie daarin geslaag om inflasie binne perke te hou nie en Yslanders moes met inflasiekoerse van tot 80 persent leef. Eers met die ekonomiese opswaai van die 1990's en die gepaardgaande verhoogde vraag na Yslandse Krónur het inflasie skerp gedaal tot minder as twee persent.
Tot teen die jaar 2001 was die Yslandse Króna se wisselkoers aan die geldeenhede van Ysland se agt belangrikste handelsvennote gekoppel – die Euro, die VSA-dollar, die Britse Pond, die Switserse Frank, die Kanadese Dollar, die Japanse Jen en twee Skandinawiese geldeenhede – en sy wisselkoers is slegs toegelaat om in 'n betreklik nou band van nege persent te fluktueer.
In die laat 1990's het die Yslandse Sentraalbank sy monetêre beleid op aanbeveling van die Internasionale Monetêre Fonds en die OESO herformuleer en die oorspronklike doelwit van 'n stabiele wisselkoers is deur 'n inflasieteiken vervang. Die Yslandse Króna se wisselkoers is gevolglik toegelaat om vry te sweef en het aanvanklik weer verswak en ook die inflasiekoers het gestyg aangesien Ysland die meeste verbruiksgoedere uit die buiteland moet invoer.
Ten opsigte van fiskale beleid het die regering 'n sterk stap in die rigting van anti-sikliese beleid geneem. Ysland se begrotingsbalans toon tans 'n klein oorskot.
As gevolg van sy vryswewende wisselkoers het die Yslandse króna in 2001 duidelik begin verswak. Danksy die stygende wisselkoers van die jare 2002 en 2003 het die Yslandse geldeenheid in 2004 weer sy gemiddelde waarde van die laaste jare bereik. Ná 'n sterk styging in 2005 en 'n daling in 2006 tot by die vlakke van die jaar 2001 het die króna se wisselkoers in 2007 84,00 ISK per € beloop. Die amptelike inflasiekoers het in 2007 op 3 persent gestaan.
Krisis in die banksektor
wysig
As gevolg van die aggressiewe internasionale uitbreiding van Ysland se drie grootste banke – hul gesamentlike balanse staan gelyk aan Ysland se bruto binnelandse produk – is die land in Oktober 2008 ernstig deur die internasionale finansiële krisis geraak. Om die ineenstorting van die land se finansiële sektor en algehele staatsbankrotskrap te voorkom, het die Yslandse parlement 'n wetsontwerp aangeneem waarvolgens verreikende maatreëls ingestel is. Die tweede grootste bank van Ysland, Landsbanki, is deur die staat oorgeneem terwyl die Kaupthing-bank 'n staatslening ter waarde van 500 miljoen € ontvang het. Die Yslandse staat het ook 75 persent van die derde grootste bank Glitnir se aandele ter waarde van 600 miljoen € oorgeneem.[50] Op 15 Oktober 2008 was die genasionaliseerde Glitnir-bank nie meer in staat om 'n paaiement van $750 miljoen op 'n lening te betaal nie.[51]
Nadat die Yslandse kroon in die twaalf maande voor Oktober 2008 70 persent van sy waarde teenoor die Euro ingeboet het, is 'n vaste wisselkoers vir die geldeenheid ingestel. Op 11 November 2008 het Ysland 'n lening van die Internasionale Monetêre Fonds (IMF) ter waarde van 2,1 miljard VSA-$ (1,7 miljard €) ontvang wat veral benodig is om die kroon-wisselkoers te stabiliseer en die inheemse banksektor te herstruktureer. Die IMF het sy lening aan bepaalde voorwaardes gekoppel, waaronder 'n omvangryke ekonomiese herstelprogram. Ná hierdie besluit deur die IMF het ook Finland, Denemarke, Noorweë en Swede bykomende lenings ter waarde van 2,5 miljard $ aan Ysland beskikbaar gestel. Verdere lenings ter waarde van sowat 500 miljoen $ is van die Russiese Federasie, Pole en die Faroëreilande ontvang.[52]
Die finansiële situasie waarin Ysland hom in 2008 en 2009 bevind het, het tot vinnig stygende werkloosheidsyfers, 'n diep resessie, hoë begrotingstekorte en 'n hoë openbare skuldlas gelei. Die ineenstorting van die inheemse wisselkoersmark het vir die land, wat besonder afhanklik is van invoere, verdere negatiewe uitwerkings soos 'n inflasiekoers van meer as 18 persent vroeg in 2009 gehad. Dit het tot 12 persent vir die hele jaar en tot 5,4 persent in 2010 afgeplat.
Die begrotingstekort het in 2010 6,2 persent beloop, terwyl die openbare skuldlas tot 120 persent van die bruto binnelandse produk sal styg (teenoor net 29 persent in laat 2007). Die Yslandse ekonomie het in 2009 met 6,9 en in 2010 met 3,5 persent gekrimp.
Buitelandse handel en regstreekse buitelandse beleggings
wysig
In 2006 het Ysland goedere ter waarde van 3,07 miljard € (31,47 miljard ZAR) uitgevoer, terwyl sy invoere 5,35 miljard € (54,81 miljard ZAR) beloop het. Die buitelandse handel met die lidstate van die Europese Unie het 72 persent van Ysland se uitvoere en 58 persent van sy invoere verteenwoordig. Die belangrikste bestemmings vir uitvoere was die Verenigde Koninkryk, Noorweë en Duitsland, terwyl die meeste invoere uit die Verenigde State en Duitsland gekom het.
Ysland het sy buitelandse handel reeds in 1995 met die ondertekening van ooreenkomste volgens die Verdrag oor die Europese Ekonomiese Sone en die WHO-verdrag geliberaliseer en die Yslandse staat het sy monopolie op die invoer van alkoholiese dranke en beperkings op buitelandse aandeelhouers in Ysland se finansiële bedryf laat vaar.
Met die uitsondering van vis, energie en sommige landbouprodukte wat teen hoë koste plaaslik geproduseer word, moet Ysland sy verbruiksgoedere merendeels uit die buiteland invoer. Vis en visseryprodukte verteenwoordig tans 57 persent van Ysland se uitvoere ('n skerp daling in vergelyking met die 1970's toe die visserybedryf nog sowat 90 persent van Ysland se uitvoere opgelewer het). Ander belangrike uitvoere is energie-intensiewe nywerheidsprodukte soos aluminium (26 persent) en mediese produkte.
Met die uitsondering van die vissery- en lugvaartbedryf is daar min beperkings vir buitelandse beleggers. Regstreekse buitelandse beleggings vloei veral in die energiebedryf en die uitbou van die aluminiumfabrieke. Ysland se potensiaal van geotermiese energie en waterkrag is nog lank nie uitgeput nie; die bou van 'n nuwe groot waterkragsentrale in die ooste van Ysland is in 2007 voltooi. Die kragsentrale sal onder meer die energie vir 'n nuwe aluminiumsmeltery oplewer wat naby opgerig word.
Landbou
wysig
Vanweë sy koel klimaat en die skaarste aan landbougrond verskil Ysland se landbousektor sterk van dié van ander nywerheidslande. Yslandse boere het hulle tradisioneel op skaapteelt toegespits en gepekelde of gerookte skaapvleis was eeue lank 'n stapelvoedsel. Skaapwol en -huide is vir die vervaardiging van klere en skoene gebruik.
In die laat 19de en vroeë 20ste eeu het die meeste Yslandse boeregesinne nog dieselfde landelike lewe as hulle voorouers in die Wiking-tydperk gevoer en eers met die stigting van die eerste koöperatiewe boerevereniging in 1882 is 'n nuwe era vir die landbousektor ingelei. Die boere het nou begin om die Deense middelmanne uit te skakel wat landbouprodukte slegs teen baie lae pryse aangekoop het.
Die koöperatiewe het geleidelik tot 'n beduidende faktor in die Yslandse ekonomie ontwikkel wat ook in die ander sektore belê het. Die huidige Federasie van Yslandse Koöperatiewe (SIS) het tot en met die 1980's, toe dit in 'n finansiële krisis beland het en in kleiner ondernemings opgesplits is, oor 'n bank, 'n assuransiemaatskappy, winkels, fabrieke vir landboutoerusting, 'n redery, visverwerkingsfabrieke en 'n uitvoermaatskappy beskik.
Die verstedeliking van die begin van die 20ste eeu af het daartoe gelei dat minder belowende landbougebiede soos die uiterste noordweste binne enkele dekades feitlik leeggeloop het. In ander landbougebiede het meganisasie, die bou van nuwe paaie en moderne kommunikasiemiddels die landelike lewe duidelik verander.
Die koel klimaat en die kort groeiperiode vereis die gebruik van moderne kunsmis vir die verbouing van geskikte graansoorte soos rog en gars wat as veevoer gebruik word en duur invoere vervang. Gars word ook vir menslike gebruik verbou.
Erosie bly die grootste vraagstuk vir Ysland se 3 800 boere. Meer as duisend jaar se menslike kolonisasie en landbou het die natuurlike ewewig van Ysland se labiele natuur uitermate versteur. Die los grond bevat min klei en bestaan hoofsaaklik uit onstabiele vulkaniese leem. Volgens die Landnámabók was Ysland nog 'n beboste gebied toe die Noorse volksplanting begin het. Die setlaars het groot hoeveelhede brandhout verbruik, terwyl hul vee groot skade aan die sensitiewe vegetasie berokken het. Slegs een persent van die oorspronklike bosgebiede, wat 'n oppervlakte van 25 000 vierkante kilometer beslaan het, het bewaar gebly, en 'n oppervlakte van 40 000 vierkante kilometer het onvrugbaar geword.[53] Tans is daar nog 1 500 vierkante kilometer landbougrond, waarvan jaarliks sowat 30 vierkante kilometer weens erosie verlore gaan.
Verbruikersgewoontes het in die afgelope dekades geleidelik verander en naas lamsvleis het ook bees-, hoender- en varkvleis in toenemende mate gewild geraak. Die Yslanders se jaarlikse verbruik van melk tel met 400 liter per capita onder die hoogstes ter wêreld en 'n groot verskeidenheid van melksoorte, room, kaas, botter, jogurt en Ysland se tradisionele kwarkspesialiteit skýr word plaaslik vervaardig.
Die vraag na groente en vrugte het in die afgelope dekades vinnig gegroei; Ysland is in sommige jare selfvoorsienend betreffend aartappels, terwyl groente soos tamaties, komkommers, geelwortels, rissies, slaai en verskillende koolsoorte danksy die beskikbaarheid van goedkoop geotermiese energie in kweekhuise gedy.
Toerisme
wysigDie toerismebedryf speel 'n beduidende rol en is die tweede belangrikste bron van buitelandse valuta. Die aantal buitelandse besoekers het in 2006 met 13 persent gestyg tot 422 000 en intussen die halfmiljoenkerf verbygesteek met sowat 570 000 buitelandse besoekers in 2011; die meeste toeriste het uit die Verenigde Koninkryk, Noord-Amerika en Duitsland gekom. Internasionale toeriste beskou Ysland nog steeds veral as 'n bestemming vir hul somervakansies, tog het die Yslandse toerismebedryf begin om die land as 'n reisbestemming vir alle seisoene te bemark.[45]
Kookkuns
wysig
Oor 'n lang tydperk het die koel klimaat en die lang winters groot beperkings op die inheemse kookkuns geplaas. Yslanders was genoodsaak om alle beskikbare eetbare dinge te gebruik en het min speserye geken. Afval soos skaapkoppe het net soos hákarl (gefermenteerde Groenlandhaai) deel uitgemaak van die Yslandse dieet. Die stapelvoedsel het veral uit vis (hoofsaaklik stokvis), walvis-, robbe- en lamvleis, alle eetbare dele van 'n skaap en skyr – 'n soort kwark – bestaan. Skape was die enigste vee wat geteel kon word.
Sommige van die tradisionele geregte word nog steeds ter geleentheid van die winterfees Þorrablót bedien, waaronder hangikjöt (lamvleis wat eers besterf en daarna gerook word), hákral, svið (gekookte skaapskoppe) en súr hrútspungar (die skrotum van 'n ram wat in suurmelk gemarineer is). Hierdie geregte word saam met aartappels en worteltjiespap geniet. 'n Gewilde digestief is brennivín.
Skyr, 'n inheemse soort vars kaas of kwark, het intussen ook op buitelandse markte soos Noord-Amerika gewild geraak. Wei, wat as 'n neweproduk by die kaasvervaardigng verkry is, het tradisioneel die basis vir 'n aantal dranke gevorm, maar is daarnaas ook gebruik om vleis en ander kos te preserveer. Preservering – hoofsaaklik deur middel van fermentasie – was veral met die oog op die lang winters lewensnoodsaaklik.
Vanweë die geografiese ligging was graanbou nouliks moontlik sodat brood en graankosse eeue lank geen noemenswaardige rol in die Yslandse kookkuns gespeel het nie.
Tans is koffie die gewildste drank in Ysland wat van soggens tot saans (kvöldkaffi) gedrink word. 'n Tipiese koffiespesialiteit is molakaffi – swart koffie wat saam met suikerblokkies bedien word. Net soos in die Midde-Ooste word 'n suikerblokkie in die mond geneem en die koffie daardeur gedrink.
Sedert die 1950's is ook in Ysland 'n groot verskeidenheid voedselsoorte in plaaslike supermarkte beskikbaar, en die Yslandse kookkuns is sodoende aan nuwe invloede blootgestel.
Sport
wysig
Sport is 'n belangrike deel van die Yslandse kultuur, aangesien die bevolking redelik aktief is.[55] Die tradisionele hoofsport in Ysland is Glima, 'n soort stoei wat glo in die Middeleeue ontstaan het.
Gewilde sportsoorte sluit in sokker, atletiek, handbal en basketbal. Handbal word dikwels as die nasionale sport beskou.[54] Die Yslandse nasionale sokkerspan het tydens die Europese Sokkerkampioenskap 2016 sy debuut gemaak. Hulle het gelykop teen die latere kampioen Portugal in die groepfase gespeel en Engeland in die agtste eindrondte met 2–1 geklop, die doele is deur Ragnar Sigurðsson en Kolbeinn Sigþórsson aangeteken. Hulle is toe deur die gasheer en latere naaswenner Frankryk in die kwarteindrondte uitgeskakel.[56] Daarna het Ysland vir die eerste keer vir die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2018 gekwalifiseer. Vir beide die UEFA Europa-beker en die Sokker-Wêreldbeker is Ysland volgens sy bevolking die kleinste land wat daarin geslaag het om te kwalifiseer.
Ysland is ook die kleinste land wat nog vir EuroBasket gekwalifiseer het, nadat hulle aan die toernooie in 2015 en 2017 deelgeneem het. Hulle kon egter nie 'n oorwinning aanteken nie.
Ysland bied uitstekende omstandighede vir ski, visvang, sneeuplankry, ysklim en rotsklim, hoewel die bevolking voorkeur gee aan bergklim en stap. Ysland is ook 'n bestemming van wêreldklas vir alpe- en telemarkski, met die Troll-skiereiland in Noord-Ysland wat die sentrum van aktiwiteite is. Hoewel die land se omgewing nie baie geskik is vir gholf nie, is daar nogtans baie gholfbane in die eilandstaat en Ysland het 'n hoër persentasie aan gholfspelers met meer as 17 000 geregistreerde gholfspelers by 'n algehele bevolking van sowat 300 000 as Skotland.[57] Ysland huisves 'n jaarlikse internasionale gholftoernooi, die Arktiese Ope, wat snags gedurende die midsomer op Akureyri Gholfklub beslis word.[58][59] Yslanders het ook die naasmeeste Wêreld Sterkman-kompetisies met nege titels gewen, waaronder vier deur beide Magnús Ver Magnússon en Jón Páll Sigmarsson en mees onlangs Hafþór Júlíus Björnsson in 2018.
Ysland is ook een van die leidende lande in oseaanroei. Die Yslandse ontdekkingsreisiger en uithou-atleet Fiann Paul hou die hoogste aantal aan prestasie-gebaseerde Guinness World Records in 'n enkele atletiese items. Teen 2020 was hy die enigste persoon wat die Oseaan-Verkenners-Grand-Slam behaal het (oopwaterkruisings op elk van die vyf oseane met behulp van mensaangedrewe vaartuie) en hy het ook algehele spoed-Guinness World Records opgestel vir die vinnigste roei op al die vier oseane (Atlantiese, Indiese, Stille en die Arktiese Oseaan) in 'n mensaangedrewe roeiboot. Teen 2020 het hy altesaam 41, waaronder 33 prestasie-gebaseerde, Guinness World Records opgestel.[60][61][62][63][64]
Swem is ook gewild in Ysland. Geotermiese buitepoels kom algemeen voor en swemkursusse is 'n verpligte deel van die nasionale kurrikulum.[59] Perdry, wat histories die belangrikste vervoermiddel op die eiland was, bly 'n algemene tydverdryf vir baie Yslanders.
Die oudste beheerliggaam in Ysland is die Reykjavík Skietvereniging wat in 1867 gestig is. Geweerskiet het in die 19de eeu baie gewildheid verwerf deur die aanmoediging van politici en nasionaliste wat hulle beywer het vir Yslandse onafhanklikheid. Deesdae bly dit 'n belangrike tydverdryf.[65]
Ysland het ook baie skaakmeesters opgelewer en die historiese Wêreldskaakkampioenskap 1972 in Reykjavík op die hoogtepunt van die Koue Oorlog gehuisves. Teen 2008 was daar nege Yslandse skaakgrootmeesters, 'n aansienlike aantal as die klein bevolkingstal in ag geneem word.[66] Die kaartspeletjie Brug is ook gewild en Yslanders het al aan verskeie internationale toernooie deelgeneem. Ysland het die wêreldbrugkampioenskap (die Bermuda Bowl) in Jokohama, Japan, in 1991 gewen en in Hamilton, Bermuda, in 1950 as naaswenner (saam met Swede) geëindig.[67]
Verwysings
wysig- ↑ (is) "Ísland er minna en talið var". RÚV. 26 Februarie 2015. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (en) "Surface water and surface water change". OESO. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (is) "Yfirlit mannfjölda". Statistiek Ysland. 1 Januarie 2023. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (is) "Fólkið í landinu". Statistiek Ysland. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 (en) "Iceland". Internasionale Monetêre Fonds. Oktober 2024. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (en) "Human Development Report 2023/2024" (PDF). United Nations Development Programme. 13 Maart 2024. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (en) "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". Eurostat. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (de) www.eldey.de: Feite
- ↑ (en) "Garðarshólmi – 'The Isle of Garðar'". North Sailing.is. 13 Desember 2005. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (en) Andrew Evans (30 Junie 2016). "Is Iceland Really Green and Greenland Really Icy?". National Geographic Society. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (de) www.eldey.de: Geografie
- ↑ (de) Der Fischer Weltalmanach 2009. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag 2008, bl. 239
- ↑ (en) www.iceland.is: Dierlewe
- ↑ (de) www.eldey.de: Dierlewe – Poolvos
- ↑ (de) Polyglott APA Guide: Island (2007), bl. 131
- ↑ (de) Galli, Max en Ernst-Otto Luthardt: Island. Augsburg: Verlagsgruppe Weltbild 2007, bl. 53
- ↑ (de) Polyglott APA Guide: Island (2007), bl. 133
- ↑ (de) Konstam, Angus: Die Wikinger. Geschichte, Eroberungen, Kultur. Wene: tosa/Carl Ueberreuther 2007, bl. 104–105
- ↑ (de) Island. Polyglott APA Guide. Berlyn en München: Langenscheidt 2007, bl.29
- ↑ (en) www.iceland.is: Geskiedenis – Bronne
- ↑ (de) Konstam (2007), bl. 104
- ↑ 22,0 22,1 (de) Konstam (2007), bl. 105
- ↑ (de) Grabois, Aryeh: Enzyklopädie des Mittelalters. Zürich: Edition Atlantis 1988, bl. 300
- ↑ (de) Polyglott Apa Guide: Island (2007), bl. 49
- ↑ 25,0 25,1 (de) Polyglott APA Guide: Island (2007), bl. 49
- ↑ (en) Library of Congress | Kongresbiblioteek: Scandinavian Immigration – Icelanders. Besoek op 4 Junie 2020
- ↑ (de) Galli, Max en Ernst-Otto Luthardt: Island. Augsburg: Verlagsgruppe Weltbild 2007, bl. 37
- ↑ (de) Ronald D. Gerste (30 Mei 2023). "Unabhängigkeit von Schweden – Alter Schwede". Die Zeit. Besoek op 11 Maart 2024.
- ↑ (de) Linda Koponen (28 Februarie 2024). "Gewinnt die Nato nach Schwedens Beitritt die alleinige Kontrolle über die Ostsee? Es ist kompliziert – eine Analyse in Karten". Neue Zürcher Zeitung. Besoek op 11 Maart 2024.
- ↑ (de) "Islands Außenminister Benediktsson übernimmt Regierung". Frankfurter Allgemeine Zeitung. 9 April 2024. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (is) Ragnar Jón Hrólfsson en Þorgerður Anna Gunnarsdóttir (21 Desember 2024). "Ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur er tekin við völdum". RÚV. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Ysland – Oorsig
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Ysland – buitelandse beleid Geargiveer 18 Junie 2008 op Wayback Machine
- ↑ 34,0 34,1 (en) Iceland Trade Directory – Population in Iceland
- ↑ (de) Statistics Iceland, In: Polyglott APA Guide: Island (2007), bl. 15
- ↑ (en) Vergelyk Baugh, Albert C. en Thomas Cable: A History of the English Language. Derde uitgawe. Londen: Guild Publishing 1986, bl. 352
- ↑ (de) Brynjólfsson, Ingvar G.: Langenscheidts Universal-Orðabók Íslenzk. 6de oplaag. Berlyn en München: Langenscheidt 1975
- ↑ (de) Polyglott APA Guide: Island (2007), bl. 83
- ↑ (de) Meyers Lexikon online: Saga (isländische Literatur)[dooie skakel]
- ↑ (en) "Elf lobby blocks Iceland road project". World / Europe. The Guardian. Associated Press in Rekjavik. 22 Desember 2013. Besoek op 18 Oktober 2020.
- ↑ (en) "'No doubt' Iceland's elves exist: anthropologist certain the creatures live alongside regular folks". World / Europe. South China Morning Post. Agence France-Presse. 14 Mei 2016. Besoek op 18 Oktober 2020.
- ↑ (de) www.schattenblick.de: Islands Kultur so präsent wie nie zuvor in Europa. Besoek op 8 Junie 2011[dooie skakel]
- ↑ (en) Platts Aluminium Symposium – Thorsteinn Hilmarsson: Energy and aluminium in Iceland. Phoenix (Arizona), 12–14 Januarie 2003
- ↑ (en) Platts Aluminium Symposium
- ↑ 45,0 45,1 (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Ysland – Ekonomie Geargiveer 18 Oktober 2007 op Wayback Machine
- ↑ (de) Der Fischer Weltalmanach 2006. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag 2005, bl. 236
- ↑ (en) www.icelandinfocus.com: Reykjavik/Economy
- ↑ (en) xe.com
- ↑ (de) www.eldey.de: Ysland se kontantgeld
- ↑ (de) www.faz.net: Island vor dem Staatsbankrott, 7 Oktober 2008
- ↑ (de) Financial Times Duitsland: Die gebeure op 16 Oktober 2008
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake – Ysland: Ekonomie. Ekonomiese en finansiële beleid. Besoek op 16 April 2009 Geargiveer 18 Oktober 2007 op Wayback Machine
- ↑ (de) Polyglott APA Guide (2007), bl. 117
- ↑ 54,0 54,1 (en) Jonathan Wilcox, Zawiah Abdul Latif (2007). Cultures of the World: Iceland. Marshall Cavendish. p. 110. ISBN 978-0-7614-2074-3.
- ↑ (en) Jonathan Wilcox, Zawiah Abdul Latif (2007). Cultures of the World: Iceland. Marshall Cavendish. p. 109. ISBN 978-0-7614-2074-3.
- ↑ (en) Amy Lawrence (29 Desember 2016). "A 2016 football moment to remember: Iceland light up Euro 2016". The Guardian. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (en) "Tee Off in the Midnight Sun of Reykjavík". The Journal. 25 Junie 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Junie 2016. Besoek op 14 Junie 2016.
- ↑ (en) Paul Daley (2008). Golf Architecture: A Worldwide Perspective, Volume 4. Pelican Publishing. p. 92. ISBN 978-1-58980-616-0.
- ↑ 59,0 59,1 (en) Jonathan Wilcox, Zawiah Abdul Latif (2007). Cultures of the World: Iceland. Marshall Cavendish. p. 111. ISBN 978-0-7614-2074-3.
- ↑ (en) Marc Boyd (12 Julie 2016). "Team Uniting Nations On Pace To Shatter A World Record In Rowing". The Huffington Post. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (en) Amanda McCracken (13 Augustus 2019). "Freezing Temps and Rotting Hands: Speaking With the Men of the Record-Breaking Polar Row Expedition". Men's Journal. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (en) Nicole Ault (8 Augustus 2017). "'Polar Row' exploration team smashes world records in icy north". The Washington Times. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (en) "Fiann%20Paul"&page=1&type=all&max=20&partial=_Results& "Search Results". Guinness World Records. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (en) Craig Glenday (27 Desember 2019). "Impossible Row team achieve first ever row across the Drake Passage". Guinness World Records. Besoek op 29 Desember 2024.
- ↑ (is) "Skotfélag Reykjavíkur". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Oktober 2007. Besoek op 13 Oktober 2007.
- ↑ (en) Jonathan Wilcox, Zawiah Abdul Latif (2007). Cultures of the World: Iceland. Marshall Cavendish. p. 112. ISBN 978-0-7614-2074-3.
- ↑ (is) Kolbeinn Tumi Daðason (24 Junie 2019). "Bermúdaskálarhetja í ellefu manna heiðurshópi". Vísir. Besoek op 29 Desember 2024.
Bronnelys
wysig- Algemeen
- (en) "Iceland". Encyclopædia Britannica. Besoek op 29 Desember 2024.
- (en) "Iceland". Central Intelligence Agency. Besoek op 29 Desember 2024.
- Middeleeuse geskiedenis
- (de) Grabois, Aryeh: Enzyklopädie des Mittelalters. Zürich: Edition Atlantis 1988
- Taal
- (en) Yslandse Taalinstituut: Icelandic – at once ancient and modern. Pamflet nommer 13 van die Departement van Onderwys, Wetenskap en Kultuur. Reykjavik 2001. Aanlyn beskikbaar: Icelandic (pdf-lêer)
- Ekonomie
Eksterne skakels
wysig| Wikimedia Commons bevat media in verband met Ysland. |
- Toerisme
| Sien Ysland in Wiktionary, die vrye woordeboek. |
- (en) Toerisme-inligting oor Ysland op Wikivoyage
- Regering van Ysland
- Foto- en videokuns
- (en) Fokus op Ysland
- (en) Rafn Sig se foto- en videokunsateljee Geargiveer 4 Junie 2020 op Wayback Machine
