Skaap

Skaap
	'n Kudde skape
Bewaringstatus
	Gedomestikeerd
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Chordata
Klas:	Mammalia
Orde:	Artiodactyla
Familie:	Bovidae
Subfamilie:	Caprinae
Genus:	Ovis
Spesie:	O. aries
Binomiale naam
	Ovis aries; Linnaeus, 1758

'n Skaap (Ovis aries) is 'n ewehoewige soogdier wat deur die mens makgemaak is om onder andere wol en vleis te lewer.

Dit is 'n herkouer uit die familie Bovidae (herkouers met hol horings), nou verwant aan die bok. 'n Manlike dier word 'n ram genoem, die vroulike 'n ooi en 'n kleintjie 'n lam (mv. lammers).

By wolskape (bv. die Merino), word die wol eenkeer per jaar afgeskeer met 'n handskêr of 'n meganiese skêr. Daarna word die wol op 'n tafel gesorteer en geklas en in bale verskeep na die wêreld se wolmarkte.

Vleisskape en lammers (bv. dorper, dormer, Döhne-merino) word vir hul smaaklike vleis geproduseer; byna die hele geslagde dier is eetbaar en die vel het ook verskeie gebruike, bv. as kledingstukke en vloermatjies.

Wilde skape

Skape (genus Ovis) is holhoringsoogdiere (familie Bovidae) wat van die ander holhorings, byvoorbeeld bokke, onderskei kan word op grond van hul gedrag, inwendige bou en die aanwesigheid van sekere kliere naamlik 'n klier voor die oog en tussen die tone.

Hulle is herkouers van middelmatige grootte met sterk gedraaide horings. By wilde skape is die horings van die ooi altyd kleiner as dié van die ram, of hulle ontbreek heeltemal. Indien die ooi wel horings het, is dit na agter gebuig en nie spiraalvormig nie. Voedsel bestaan hoofsaaklik uit gras en lae kruidgewasse, en word met die beweeglike bolip teen die tandelose bokaak gedruk en dan met die snytande van die onderkaak afgesny.

Soos by beeste is die snytande omring deur elastiese weefsel en daarom effens beweeglik. Anders as beeste kan skape baie kort gras as weiding benut en gevolglik aard hulle goed op plekke waar ander herkouers nie sal aard nie.

Lewenswyse

Wilde skape is baie aanpasbaar, maar verkies hoogliggende dele. Die diere leef in kuddes, waarvan die samestelling en grootte deur die seisoen bepaal word. Na die bronstyd aan die einde van die herfs sonder die ramme hulle in klein groepies af, terwyl dragtige ooie die kudde gedurende die lente vir ongeveer 5 maande verlaat (dratyd).

Na die geboorte van die lammers (een of twee) voeg die ooie en lammers hulle weer by die kudde en die ramme keer gedurende die najaar terug. Gevegte onder die ramme kom dikwels voor, en hoewel die geklap van hulle horings tydens so 'n geveg van ver af hoorbaar is, word hulle selde beseer.

Soorte

Van die ongeveer 11 subspesies wat tot die wilde skaap (Ovis ammon) behoort is die moeflon (Ovis ammon musimon) die bekendste wilde verteenwoordiger. Die skaap word soms ook as ŉ afsonderlike spesie (Ovis musimon) beskou. Die moeflon het in die 17de eeu amper uitgesterf en vandag word die getal op ongeveer 20 000 geskat.

Eienaars van jagplase het die moeflon van Korsika en Sardinië na Europa ingevoer omdat hierdie diere minder skade aan boombas aanrig as ander diere. Die Ciprus-moeflon loop egter gevaar om uit te sterf. Die steppeskaap of oerial (Ovis vignei) en die argali (Ovis ammon) met hul indrukwekkende horings word as die stamouers van die oudste mak skape beskou. Die dikhoringskape is groter as die gewone skaap en onder hierdie soorte tel die sogenaamde bighorns (Ovis canadensis) van Noord-Amerika en die sneeuskape (Ovis nivicola) van Siberië.

Die maanhaarskaap (Ammotragus lervia) word eintlik as 'n bok beskou vanweë die stertvorm, beenstelsel en die verdeling van die kliere in die liggaam. Hierdie soort kom oorspronklik uit die woestyngebergte van Noord-Afrika maar is daar so uitgeroei dat die maanhaarskaap in die toekoms net in Noord-Amerika wild sal voorkom nadat die soort skaap in 1950 ingevoer is.

Die blouskaap (Pseudois nahoor) lyk na 'n skaap en 'n bok en word gevolglik as tussenvorm beskou. Hierdie dier word in die Himalayagebied op 'n hoogte van tussen 3 000 en 5 500 m aangetref.

Die muskusos (Ovibos moschatus) lyk nie baie na 'n skaap nie, maar is tog daaraan verwant, soos vasgestel is uit genetiese ondersoeke. Hierdie groot dier (tussen 200 en 300 kg) is afkomstig uit die Noordpoolgebied, van Alaska tot in Groenland, vandaar die lang hare en verdedigingstaktiek. As gevaar dreig, vorm die muskusosse 'n front met die koppe naby mekaar en hulle wyk geen duim nie; dit maak hulle egter 'n maklike prooi vir pelsjagters. Om lewendige diere vir dieretuine te bekom, moes die beskermende kring volwasse diere geskiet word sodat die jonger diere in die hande gekry kon word. Beskermende maatreëls is getref en die muskusos is na onder meer Spitsbergen en Noord-Skandinawië uitgevoer. Daar word selfs in Alaska probeer om hierdie diere mak te maak sodat die bevolking 'n bestaan uit die kosbare wol van die muskusos kan maak.

Skape is waarskynlik al in 6 000 v.C. mak gemaak. Omdat die mak skaap ontstaan het uit plaaslike vorme van die wilde skaap, kon sterk uiteenlopende rasse vir vleis- of wolproduksie geteel word. Die skaap is 'n waardevolle dier, veral vanweë sy vermoë om goed te aard in gebiede wat ongeskik is vir ander diere.

Mak skape

Skape word volgens verskillende groepe ingedeel, byvoorbeeld vetstertskape soos die Afrikaner; vetstuitskape, byvoorbeeld die swartkoppersie skaap en Van Rooy; pelsskape, met die karakoelskaap as die vernaamste verteenwoordiger; skape wat hoofsaaklik vir wol geteel word, byvoorbeeld die merino; vleisrasse, byvoorbeeld die Dorper, die Suffolk, die Duitse merinovleisskaap en die Dorset Horn; melkskape, soos die Fries, wat veral in Europa en Asië voorkom: en dubbeldoelrasse, wat vir wol en vleis geteel word, waaronder die Corriedale, die Romney Marsh en die Letelle gereken word.

Afrikanerskaap

Hierdie ras is klaarblyklik deur die Khoi en Koranas na die Kaap gebring. Kenmerkend vir die skape was hare in plaas van wol, 'n goeie vleisgehalte en groot sterte. Gedurende die tweede helfte van die 19de eeu het die boere hulle daarop toegelê om hierdie ras deur teling te verbeter; later is daar ook na die Blinkhaar-Afrikaner verwys. Hierdie skaap is redelik groot, met 'n lang nek en bene en groot ore. Die stert weeg tot 8 kg. Die Afrikanerskaap word hoofsaaklik in die droë Noordwes-Kaap geteel.

Van Rooy-skaap

In 1919 het sen. J.C. van Rooy van Bethulie die Van Rooy-skaap begin teel deur die ronderib-Afrikaner met Rambouillet-ooie te kruis. Op 'n stadium het hy die swartkoppersie skaap ook gebruik, maar omdat die kruising 'n kleiner skaap gelewer het, is die proefneming laat vaar. Na ongeveer 40 jaar het telers daarin geslaag om 'n groot, sterk skaap met 'n beter verdeling van vet as die ronderib-Afrikaner te teel.

Die Van Rooy-skaap word veral in Noordwes-Kaap aangetref, waar die dier besonder goed aard. Hierdie skaap is bedek met hare, met 'n bietjie wol agter en op die sye. Die ore is redelik groot en die stert moet rond wees. Uitgegroeide ramme weeg tussen 68 en 73 kg, terwyl ooie 'n gemiddelde massa van 45 kg het.

Swartkoppersie

Die groep vetstuitskape waartoe die swartkoppersie skaap behoort, is wyd oor Asië en Afrika versprei en sluit 'n aantal verskillende soorte in. Die groep waartoe die Suid-Afrikaanse vetstuitskape behoort, kom hoofsaaklik uit Somalië en Arabië. Die invoer van hierdie ras na Suid-Afrika was bloot toevallig toe 'n seilskip met 'n ram en 3 Persiese ooie in omstreeks 1870 hier aangedoen het.

Eers teen die begin van die 20e eeu het die swartkoppersie skaap oral in Suid-Afrika versprei geraak, en omdat die getalle van hierdie ras nog beperk was, is tot R20 vir ŉ skaap betaal – 'n baie hoë prys in daardie dae. Kenmerkend vir die swartkoppersie skaap is die swart kop en nek, die wit lyf en ledemate, en die stewige stert sonder enige sigbare wol. Hierdie ras word veral in die droër dele van Suid-Afrika aangetref vanweë sy besondere gehardheid en aanpasbaarheid, en sy natuurlike bestandheid teen sekere siektes.

Een van die ras se belangrikste bydraes was dat dit die grondslag gevorm het vir die ontwikkeling van die Dorper en die uitbouing van die karakoelnywerheid. Die swartkoppersie skaap is ook bekend vanweë sy waardevolle vel wat in die leernywerheid gebruik word.

Karakoelskaap

Die karakoelskaap kom aanvanklik uit Asië en is uit die Ooste na Duitsland gebring en van daar in 1907 na Namibië. In 1917 is hierdie ras na Suid-Afrika gebring. Die karakoelskaap aard goed in die droë suidelike deel van Namibië en Noordwes-Kaap. Wanneer dit baie reën, word die lammers nie geslag nie in 'n poging om die kudde op te bou. Gedurende die droë tye kan al die lammers wat gebore word, geslag word.

In Suid-Afrika word hoofsaaklik swart pelse geproduseer, maar die produksie van grys pelse neem steeds toe. Bruin en wit pelse word ook reeds geproduseer en heelwat aandag word aan die teel en seleksie van ander pelskleure gegee. Die meeste pelsprodusente probeer teenswoordig skape vir watersy en vlakkrul-pelse teel. Voeding het 'n groot invloed op die dikte van die lammetjie se vel wanneer dit gebore word. In droë jare is die vel dunner en die hare korter, wat verkiesliker is in die handel.

Merino

Met die merino as belangrikste ras het Suid-Afrika een van die belangrikste wolprodusente te wêreld geword. Die merino kom oorspronklik van Spanje en die eerste merino's wat in omstreeks die einde van die 18e eeu na Suid-Afrika gebring is, het heelwat anders gelyk as die van vandag. Van 1900 af het die stoettelery baie uitgebrei en van 1928, toe Australië 'n verbod op die uitvoer van hulle merino's geplaas het, was Suid-Afrikaanse telers aangewys op hul eie vernuf en teelmateriaal.

'n Goeie merino-ooi lewer tussen 7 en 8 kg wol op die ouderdom van 18 maande, terwyl 'n ram tot 14 kg lewer. In 1939 is daar begin met die teel van die Döhne- merino, deur Duitse merinoramme met merino-ooie te kruis. Die Duitse merinovleisskaap is weer 'n dubbeldoelras wat in 1932 ingevoer is, en in die Westelike Provinsie vir proefnemings in verband met die produksie van vetlammers gebruik is. Duitse merinovleisskape is later ook na die Vrystaat ingevoer en het in die droë toestande net so goed aangepas as in die koue, vogtige winterklimaat van die Westelike Provinsie.

Vanweë sy voortreflike eienskappe is hierdie ras gebruik in die ontwikkeling van 2 nuwe rasse, naamlik die Döhne-merino en die Dormer. Vandag word die merino hoofsaaklik in die bossiewêreld van die Karoo en Suidwes-Vrystaat aangetref.

Dorper

Uit 'n kruisteling tussen die Dorset Horn en die swartkoppersie skaap is 'n nuwe vleisskaap, die Dorper, geteel wat sedert 1950 onder die naam bekend staan. Hierdie ras kan of heeltemal wit wees, of swart koppe hê; die vet moet eweredig oor die liggaam versprei wees en lammers moet vinnig groei ten einde so gou as moontlik die verlangde gewig vir slagdoeleindes te bereik.

Dormer

Die Dormer is 'n dubbeldoel ras en is na 1940 geteel deur die Dorset Horn met Duitse merino-ooie te kruis. Hierdie ras is hoofsaaklik vir vetlamproduksie in die winterreënvalgebied geteel.

Suffolk

Die Suffolk, uit Engeland, soos die naam aandui, is 'n vleisrasskaap. Hierdie ras word oral in Suid-Afrika aangetref, met die grootste konsentrasie in die Vrystaat. Suffolkskape is bekend vir hulle vroeë volgroeidheid en goeie teeleienskappe.

Dorset Horn

Die ontwikkeling van die huidige Dorset Horn dateer uit die middel van die 19e eeu. Hierdie ras word omtrent oral ter wêreld aangetref en is veral belangrik in die VSA, Australië en Engeland. Die Dorset Horn is gebruik in die teel van die Dorper en die Dormer. Die horings van die ramme is groot en swaar, maar die ooie se horings is heelwat ligter.

Corriedale

Die Corriedale is 'n dubbeldoelras wat uit die merino en Lincoln in Nieu-Seeland geteel is. Suid-Afrika het reeds in 1924 hierdie geharde, aanpasbare skaap ingevoer. Soos in ander wêrelddele het die Corriedale ook hier bewys dat hy in die mees veranderlike toestande goed aard.

Letelle

T.P. van der Walt van Trompsburg het die Letelle in 1921 begin teel uit merino-ooie en Rambouillet-ramme. Die Letelle is 'n dubbeldoelras en is een van Suid-Afrika se belangrikste skaapsoorte.

Dieet

Skape verreis nie so 'n vrugbare landstreek soos beeste of perde nie. Hulle wei gewoonlik op kort gras of bossies en kan selfs onder woestyntoestande aangehou word. Daarom is die Karoo so 'n goeie skaapwêreld. Hoewel skape tot 6,5 liter water per dag nodig het, kan die dier die meeste hiervan uit dou en water in die plante verkry.

Sout speel 'n belangrike rol in die skaap se dieet en die dier kan maklik tot 14 gram daarvan per dag opvreet. Sout gee skape eetlus en is noodsaaklik vir sekere fisiologiese funksies in die liggaam.

Vag

Die liggaam van die skaap is bedek met miljoene fyn wolvesels wat as die vag bekend staan. Die funksie daarvan is om die dier teen koue te beskerm. In die somer kry 'n skaap met volle vag baie warm, en dit is dus vir die dier 'n groot verligting as die vag in die lente geskeer word. Die wol word dan baie nuttig deur die mens aangewend om die koue af te weer.

'n Kudde skape in Argentinië
'n Pasgebore lammetjie se eerste treë

Bouvorm

Soos alle herkouers loop die skaap op die punte van sy tone. Die gedeelte wat op die grond rus, is nie die voet, soos baie mense dink nie, maar slegs die punte van die tone. Die tone waarop die skaap loop, twee aan elke poot, word beskerm deur 'n nael, wat die hoef genoem word. Soos by die bok, bees, vark, kameel en kameelperd, is die hoewe besonder sterk.

Skaapbevolking wêreldwyd ^{(in 2019)}

'n Skaappens
nr. 1-14: Verskillende pensdele
nr. 15: Netmaag
nr. 16: Melkpens
nr. 17: Slukderm
nr. 18: Milt.

Land	Aantal (miljoen)
China	163,5
Indië	74,3
Australië	65,8
Nigerië	46,9
Iran	41,3
Soedan	40,9
Tsjad	35,9
Turkye	35,2
Verenigde Koninkryk	33,6
Mongolië	32,3
Pakistan	30,8
Algerië	29,4
Kenia	27,4
Nieu-Seeland	26,8
Suid-Afrika	22,1
Rusland	21,1
Wêreld	1 239,8