Swart Dood
Die Swart Dood of die Swart Pes was 'n kataklismiese gebeurtenis waarin omtrent 'n derde tot twee derdes van Europa se bevolking tussen 1348 en 1350 gesterf het. Dit was een van die ergste pandemies in die mens se geskiedenis. Dit het in die suidweste van Asië begin en in die 1340's na Europa versprei. Die totale dodetal oor die wêreld was ongeveer 75 miljoen.
.jpg)
Die pes het tot die 1700's ná elke generasie telkens in verskillende grade van intensiteit na Europa teruggekeer. Latere uitbrake sluit in die Italiaanse pes van 1629-1631, die Groot Pes van Londen (1665-1666), die Groot Pes van Wene (1679), die Groot Pes van Marseille in 1720–1722 en die pes in Moskou wat in 1771 ondervind is.
Die Swart Dood het 'n drastiese afname van Europa se bevolking tot gevolg gehad sowel as 'n drastiese verandering in die sosiale struktuur. Dit was 'n reuse terugslag vir die Rooms-Katolieke Kerk.
Ander name vir die siekte is builepes, bubonepes, buboniese pes, pasteurellose, rottepes of swart pes. Dié gevaarlike siekte word veroorsaak deur die bakterie Yersinia pestis wat versprei word deur vlooie, rotte (vandaar "rottepes") en Mongoolse marmotte. As mense en marmotte die siekte opdoen, swel die limfkliere op en verkleur dit swart (vandaar "swart pes/dood"). So 'n kliergeswel word 'n buil genoem (vandaar "builepes"). Die woord "buil" is 'n Germaanse woord en beteken "bult" (soos as iets swel), terwyl die Engelse "bubo" (as vertaling van "buil") afkomstig is van die Griekse "boubon" wat 'lies' of 'swelling in die lies' beteken.
Verspreiding van die siekte
wysig
Builepes, wat deur die bakterie Yersinia pestis veroorsaak word, is algemeen teenwoordig in vlooie wat voorkom op knaagdiere soos rotte en marmotte in verskeie wêrelddele, insluitende Sentraal-Asië, Koerdistan, Wes-Asië, Noord-Indië en Oeganda.[1] Weens klimaatsveranderings in Asië het knaagdiere uit die droë graslande gevlug na gebiede wat digter bevolk is, en so het hulle die siekte versprei.[2] Grafte uit 1338-'39 in Kirgisië het inskripsies wat na pes verwys en dui vermoedelik die begin van die epidemie aan. Van daar kon dit maklik na China en Indië versprei het.[3] In Oktober 2010 het mediese genetici voorgestel dat al drie groot vlae van die pes in China kon ontstaan het.[4]
Die Mongoolse inval in China in die 13de eeu het ’n afname in landbou en handel teweeggebring. Aan die begin van die 14de eeu was daar ’n ekonomiese herstel. In die 1330's het ’n groot getal natuurrampe en peste tot groot hongersnood gelei. Dit het in 1331 begin, met ’n dodelike pes wat kort daarna uitgebreek het.[5] Epidemies wat die pes kon ingesluit het, het tot 25 miljoen Chinese en ander Asiate doodgemaak in die 15 jaar voordat dit Konstantinopel in 1347 bereik het.[6][7]
Die siekte het dalk met die Syroete langs beweeg saam met Mongoolse leërs en handelaars, of dit kon per skip aangekom het.[8] Teen die einde van 1346 het verslae van pes die hawens van Europa bereik: "Indië was ontvolk; Tartarye, Mesopotamië, Sirië en Armenië was vol lyke."[9]
Die pes is na bewering in 1347 deur Genuese handelaars by die hawestad Kaffa in die Krim na Europa gebring. Ná ’n lang beleg van Kaffa, waartydens die Mongole die siekte gehad het, het hulle besmette lyke oor die stadsmure gegooi om die inwoners aan te steek. Die Genuese handelaars het gevlug en die pes per skip na Sisilië en die suide van Europa geneem, van waar dit noordwaarts versprei het.[10] Of dié hipotese korrek is of nie, dit is duidelik verskeie toestande van destyds soos oorlog, hongersnood en die weer het tot die intensiteit van die Swart Dood bygedra.
Tekens en simptome
wysig
Destydse verslae oor die pes verskil dikwels of is onnoukeurig. Die simptoom wat mees algemeen opgelet is, was die verskyning van buile in die lieste, nek en armholtes waaruit etter gevloei het en wat gebloei het as dit stukkend gemaak is.[11] Volgens die Italiaanse skrywer en digter Boccaccio het die bulte aan die lieste en armholtes voorgekom. Sommige het so groot soos appels geword en ander so groot soos eiers. Van daar het dit in alle rigtings versprei. Dan het swart kolle aan die arms of bobene verskyn – sommige min en groot en ander baie en klein. Dié bulte en kolle "was ’n teken van die naderende dood".[12]
Die enigste mediese detail wat twyfelagtig is in Boccaccio se weergawe is dat die buile ’n "teken van die naderende dood" was: As die etter uit die buile kom, is herstel moontlik.[13]
Hierdie simptome is gevolg deur akute koors en die opgooi van bloed. Die meeste slagoffers is twee tot sewe dae ná die aanvanklike infeksie dood. Sproetagtige kolle en ’n uitslag,[14] wat deur vlooibyte veroorsaak kon gewees het, is geïdentifiseer as nog ’n moontlike teken van die pes.
Sommige verslae, soos dié van Lodewijk Heyligen, wie se meester, kardinaal Colonna, in 1348 aan die pes dood is, het ’n besondere vorm van die siekte genoem wat die longe aangetas en tot asemhalingsprobleme gelei het.[11] Dit word met pneumoniese pes vereenselwig.
Sien ook
wysigVerwysings
wysig- ↑ Ziegler 1998, p. 25.
- ↑ Tignor, Adelman, Brown, Elman, Liu, Pittman, Shaw, Robert, Jeremy, Peter, Benjamin, Xinru, Holly, Brent (2014). Worlds Together, Worlds Apart, Volume 1: Beginnings to the 15th Century. New York, Londen: W.W Norton & Company. p. 407. ISBN 9780393922080.
{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link) - ↑ Raoult; Drancourt (2008). "Paleomicrobiology: Past Human Infections". Springer: 152.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(hulp); Ongeldige|ref=harv(hulp) - ↑ Nicholas Wade (31 Oktober 2010). "Europe's Plagues Came From China, Study Finds". The New York Times (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Mei 2020. Besoek op 1 November 2010.
- ↑ The Cambridge History of China: Alien regimes and border states, 907–1368, p. 585.
- ↑ Kohn, George C. (2008). Encyclopedia of plague and pestilence: from ancient times to the present. Infobase Publishing. p. 31. ISBN 978-0-8160-6935-4.
- ↑ Sussman GD (2011). "Was the black death in India and China?". Bulletin of the History of Medicine. 85 (3): 319–55. doi:10.1353/bhm.2011.0054. PMID 22080795.
- ↑ Moore, Malcolm (1 November 2010). "Black Death may have originated in China". The Daily Telegraph (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Januarie 2020.
- ↑ Hecker 1859, p. 21 aangehaal deur Ziegler, p. 15.
- ↑ "Channel 4 – History – The Black Death" (in Engels). Channel 4. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Mei 2009. Besoek op 3 November 2008.
- ↑ 11,0 11,1 Byrne 2004, pp. 21–29
- ↑ Giovanni Boccaccio (1351). "Decameron".
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(hulp); Ongeldige|ref=harv(hulp) - ↑ Ziegler 1998, pp. 18–19.
- ↑ D. Herlihy, The Black Death and the Transformation of the West (Harvard University Press: Cambridge, Massachusetts, 1997), p. 29.
Verdere leesstof
wysig- Byrne, J. P. (2004). The Black Death. Londen: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-32492-5.
{{cite book}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) - Ziegler, Philip (1998). The Black Death. Penguin Books. ISBN 978-0-14-027524-7.
{{cite book}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) 1ste uitg., 1969.
Eksterne skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Swart Dood.
Hierdie artikel is gedeeltelik vertaal uit die Engelse Wikipedia
