Groot Pes van Londen

Die Groot Pes was ’n epidemie waarin duisende mense tussen 1665 en 1666 in Londen gesterf het. Dit was die laaste groot builepes-epidemie in Engeland. Dit het gebeur in die eeue lange tydperk van die Tweede Pandemie, toe epidemies van builepes van tyd tot tyd uitgebreek het nadat dit in 1331 in China begin het. Dié jaar was die eerste jaar van die Swart Dood, ’n uitbraak wat tot in 1750 geduur en ander vorme soos die pneumoniese pes ingesluit het.

Die dooies word bymekaargemaak om te begrawe tydens die Groot Pes.

Die Groot Pes het ’n geraamde 100 000 mense – byna ’n kwart van Londen se bevolking – se lewe in 18 maande geëis. Dit is veroorsaak deur die bakterie Yersinia pestis, wat gewoonlik oorgedra word deur die byt van ’n besmette rotvlooi.

Die epidemie van 1665 tot '66 was op ’n veel kleiner skaal as die vroeëre Swart Dood-pandemie; dit is agterna as die "Groot Pes" onthou omdat dit die laaste wydverspreide uitbraak van builepes in Londen was tydens die 400 jaar lange tydperk van die Tweede Pandemie.

Londen in 1665

Nes in ander Europese stede was die pes in die 17de eeu endemies in Londen. Die siekte het sporadies in enorme epidemies uitgebreek. Daar was 30 000 sterftes in 1603 weens die pes, 35 000 in 1625 en 10 000 in 1636, sowel as kleiner getalle in ander jare.

’n Kaart van Londen deur Wenceslas Hollar, omstreeks 1665.

In die arm, oorbevolkte buurte van die stad was dit onmoontlik om higiëne in stand te hou. Daar was geen sanitasie nie en oop dreine het al met die kronkelende paadjies langs geloop. Die stene was glad weens diere-uitwerpsel, vullis en spoelwater wat uit huise gegooi is. Dit was modderig en vol vlieë in die somer en bedek met riool in die winter. Die stank was oorweldigend en mense het met sakdoeke voor hul neusgate rondgeloop.

Die stad was deur ’n muur omring en waens, perde en voetgangers is saamgedwing. By die hekke in die mure was bottelnekke waardeur dit moeilik was om te beweeg. Die meer welgesteldes is in stoele rondgedra, maar die armes moes loop en is bespat met gemors wat deur die wiele van perdekarre opgeskiet is. Verder het versmorende swart rook van die fabrieke en sowat 15 000 huise wat steenkool gebruik het, die lug gevul.

Buite die mure het voorstede en krotbuurte ontstaan waar daar geen sanitasie was nie. Handelaars en vakmanne het daagliks van hier na die reeds oorvol stad gestroom. Meer as ’n kwartmiljoen mense het hier gewoon. Ander immigrante het die netjiese huise van monargiste oorgeneem nadat laasgenoemde na die platteland gevlug het tydens die Gemenebes. Hulle het dit verdeel, met verskillende families in elke kamer. Dit is gou gevandaliseer en het rotbesmette hole geword.

In dié tyd is builepes gevrees, maar die oorsaak is nie verstaan nie. Allerhande dinge is geblameer, soos uitstralings uit die aarde, dampe, siektes in diere of ’n toename in molle, paddas, muise of vlieë. Eers in 1894 het Alexandre Yersin vasgestel die oorsaak is besmetting met die bakterie Yersinia pestis deur vlooie wat op rotte voorkom. (Dié ontdekking is egter eers in 2016 met DNS-ontledings bevestig.)

Geskiedenis

Daar word algemeen aanvaar dat pes van die Verre Ooste (die natuurlike verspreidingsgebied van die huisrot) afkomstig is, en min of meer saam met die rotte oor die wêreld versprei het. In die 6e eeu was daar 'n groot siekte-epidemie wat dikwels as pes beskou is, maar die huisrot was destyds nog nie in Europa nie.

As dit wel pes was, moes 'n ander knaagdier as draer opgetree het. Die eerste bekende en bevestigde geval van 'n pesepidemie is die epidemie wat in die 11e eeu in Mesopotamië ontstaan en geleidelik na Europa versprei het. Daar het die epidemie sy ergste afmetinge aangeneem en tussen 1347 en 1350 is ongeveer 30 miljoen mense (een derde van die Europese bevolking) aan die siekte dood. Die epidemie het Europa in 'n verslegtende fase van die ekonomie na 'n geweldige opbloei getref.

Met die opbloei het die bevolking geweldig toegeneem en mettertyd is die natuurlike hulpbronne uitgeput sodat die toestande teen 1347 baie ongunstig was en veral die laer klasse baie vatbaar vir siektes was. Die hoër klasse is egter ook aangetas en die epidemie het meegebring dat die klassebewustheid heelwat afgeneem het.

Verloop van die Groot Pes

Die pes was een van die gevare van die lewe in Brittanje sedert dit in 1348 saam met die Swart Dood sy verskyning gemaak het. In 1563 het sowat duisend mense elke week in Londen gesterf. In 1625 alleen was daar 41 313 sterftes.

Rattus rattus, die Swart Rot. Dit het graag naby mense gewoon, veral in houthuise en oorvol krotbuurte.

Die begin

Hoewel die pes bekend was, was dit ongewoon genoeg dat baie dokters geen ondervinding van die siekte gehad het nie. Ander siektes was ook volop, soos pokke die jaar tevore, en dit is dus moeilik om die ware begin van die epidemie te bepaal. Daar is tekens dat dit in die winter van 1664/'65 al begin het, maar dit is moontlik dat die besondere koue winter die verspreiding daarvan gekeer het.

Dié uitbraak van builepes het vermoedelik van Nederland af versprei waar dit sedert 1599 sporadies voorgekom het. Dit kon met Hollandse handelsbote versprei het wat met katoen van Amsterdam af gekom het. In 1663 tot 1664 was die siekte wydverspreid daar, met sowat 50 000 sterftes. Die hawegebied net buite Londen is eerste getref, asook die gemeente van St Giles in the Fields. Op albei plekke het arm werkers in oorvol, onversorgde strukture gewoon. Hoewel daar in April 1965 net drie amptelike gevalle was, het die stad begin stappe neem teen die siekte. Huise moes in kwarantyn geplaas word en "peshuise" is opgerig – dit was geïsoleerde hospitale weg van ander mense waar die siekes versorg kon word (of kon bly tot hulle sterf). Die regering was dus toe al bewus ’n ernstige uitbraak is moontlik.

Toe die warmer maande aanbreek, het die siekte vinniger versprei. Maatreëls is ingestel soos dat sommige drinkplekke in besmette gebiede toegemaak is en die getal mense in ’n huishouding beperk is. Mense het opdrag gekry om die strate buite hul huise skoon te maak. Desondanks het sake vererger. Opdrag is gegee om mense te straf wat nie hul kant bring nie.

Teen Julie 1665 was die pes wydverspreid in Londen en mense het paniekerig begin raak. Rykes het gevlug, insluitende koning Karel II. Besighede is toegemaak wanneer handelaars gevlug het. Aan die einde van die somer was daar net ’n paar dokters, kerklikes en apteke oor wat die groeiende getal slagoffers moes hanteer.

Van die armer mense het ook die stad verlaat, maar dit was moeiliker vir hulle. Om deur die stadspoorte te kon gaan, moes hulle ’n gesondheidsertifikaat toon wat deur die burgemeester onderteken is, en dit het al hoe moeiliker geword om so ’n sertifikaat te kry. Die mense in die dorpies buite Londen wou later nie meer mense uit die stede akkommodeer nie en het soms selfs geweier om hulle toe te laat om deur hul gebied te reis. Die mense wat desperaat was om weg te kom het begin steel en in ruwe omstandighede gebly. Baie is van dors of honger dood in die warm somer.

Die hoogtepunt

’n Lys van sterftes, 1665.

In die laaste week van Julie is 3 014 sterftes aangeteken, van wie 2 020 aan die pes dood is. Begraafplase het begin vol raak en gate is gegrawe waarin die dooies begrawe is. Drywers van "doodskarre" het in die strate gery en geroep: "Bring jul dooies!" Hulle het dan met hope lyke weggery. Om verdere paniek te voorkom het die owerhede opdrag gegee dat lyke net snags bymekaargemaak kon word. Naderhand was daar te veel slagoffers en te min drywers, en lyke het teen die mure van huise begin ophoop. Drywers is weer toegelaat om bedags lyke op te laai.

Omdat die owerhede vermoed het die pes het met diere te doen, is opdrag gegee dat honde en katte uitgedun word. Die rotbevolking het as gevolg daarvan vergroot en die pes se duur is moontlik so verleng. Omdat vermoed is die siekte kon deur die lug oorgedra word, is opdrag gegee dat groot vure in die strate aangesteek word en mense het opdrag gekry om vure in hul huise dag en nag te laat brand in ’n poging om die lug te suiwer.

Handel het opgedroog en die strate het leeggeloop, behalwe vir die dooies, dooskardrywers en sterwende slagoffers.

Volgens rekords het slagoffers in die loop van die somer toegeneem van 2 000 per week tot meer as 7 000 per week in September. Dié syfers is waarskynlik ’n onderskatting. Baie van die mense wat die rekords gehou het, is self dood. Baie van die armes is net in massagrafte gegooi sonder om dit aan te teken. Dit is onbekend hoeveel mense wat die siekte gekry het, oorleef het aangesien net sterftes aangeteken is en baie rekords die volgende jaar in die Groot Brand van Londen vernietig is. In die paar distrikte waar rekords bewaar gebly het, het sterftes aan die pes gewissel tussen 30% en meer as 50% van die totale bevolking.

Die einde

Teen die laat herfs het die dodetal in Londen en die voorstede begin afneem totdat dit in Februarie 1666 veilig genoeg was dat die koning kon terugkeer. Ander mense soos handelaars, regters en vakmanne het teruggestroom na die stad. Besighede en werkwinkels het weer oopgemaak. ’n Nuwe stroom mense wat geld wou maak in Londen het ook opgedaag en die strate was weer vol mense.

Pesgevalle het nog sporadies voorgekom tot in die somer van 1666. Op 2 en 3 September van daardie jaar is ’n groot deel van Londen in die Groot Brand vernietig. Hoewel sommige mense geglo het die brand het die epidemie beëindig, word nou geglo die pes het grootliks afgeneem voordat die brand uitbereek het. Die meeste latere gevalle het in die voorstede voorgekom, terwyl net die stad self in die Groot Brand venietig is.

Bestryding en behandeling

Sedert die oorsaak van pes bekend geword het, is die bestryding van rotte ʼn algemene metode om die siekte te probeer voorkom. Daar is tot betreklik onlangs byvoorbeeld in Suid-Afrika gepoog om gordels rondom stede en dorpe vry van rotte te hou, maar navorsing het aan die lig gebring dat die metode nie baie geslaagd is nie. Deurdat die rotte verwyder word, kry ander rotte juis die geleentheid om in die gebied in te kom, en die gevaar dat pes sodoende ingebring word, word in werklikheid verhoog.

Die beste metode vir die voorkoming van pes is algemene higiëne en spesifiek die bestryding van vlooie. Omdat pes altyd in sy ensoötiese vorm sal bestaan, is die moontlikheid van hernieude uitbrake van die siekte nooit uitgesluit nie. Die siekte word in Suider-Afrika egter voortdurend daagliks byvoorbeeld in groot getalle rotte gevang en hul bloed vir die aanwesigheid van pesbakterieë getoets. Benewens die voorkomingsmaatreëls wat tans baie doeltreffender as vroeër is, kan die siekte vandag ook met welslae behandel word as dit vroegtydig geïdentifiseer word.

Bibliografie

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 090840963X, volume 22, bl. 173
• Arnold, Catherine (2006). Necropolis: London and its dead. London: Simon and Schuster. ISBN 978-1-4165-0248-7.
• Bell, Walter George (1924). The Great Plague in London in 1665. Michigan: AMS Press. ISBN 978-1-85891-218-9.
• Bell, Walter George (1951). Belinda Hollyer (red.). The great Plague in London (folio society uitg.). Folio society by arrangement with Random House.
• Leasor, James (1962). The Plague and the Fire. London: George Allen and Unwin. ISBN 978-0-7551-0040-8.
• Moote, A. Lloyd (2008). The Great Plague: The Story of London's Most Deadly Year. London: JHU Press. ISBN 978-0-8018-9230-1.
• Porter, Stephen (2012). The Great Plague of London. Gloucestershire: Amberley Publishing. ISBN 978-1-4456-0773-3.

Eksterne skakels

• Geskiedenis van die pes in Londen, deur Daniel Defoe
• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Groot Pes van Londen.
• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia