Jan Christian Smuts

Veldmaarskalk Jan Christian Smuts (Riebeek-Wes, 24 Mei 1870 – Doornkloof naby Irene, distrik Pretoria, 11 September 1950) was 'n vooraanstaande Suid-Afrikaanse en Statebond-staatsman, militêre leier en filosoof. Behalwe dat hy verskeie kabinetsposte beklee het, het hy ook gedien as die eerste minister van die Unie van Suid-Afrika van 1919 tot 1924 en van 1939 tot 1948.

Jan Christian Smuts
2de Eerste Minister van Suid-Afrika
Ampstermyn 5 September 1939 – 4 Junie 1948
Monarg	George VI
Goewerneur-generaal	Patrick Duncan Nicolaas de Wet (wnd.) Gideon Brand van Zyl
Voorafgegaan deur	Barry Hertzog
Opgevolg deur	Daniël François Malan
Ampstermyn 3 September 1919 – 29 Junie 1924
Monarg	George V
Goewerneur-generaal	Sydney Charles Buxton Arthur van Connaught Alexander Cambridge
Voorafgegaan deur	Louis Botha
Opgevolg deur	Barry Hertzog
Minister van Verdediging
Ampstermyn 6 September 1939 – 3 Junie 1948
Voorafgegaan deur	Oswald Pirow
Opgevolg deur	Frans Erasmus
Ampstermyn 31 Mei 1910 – 12 November 1919
Voorafgegaan deur	Amp geskep
Opgevolg deur	Hendrik Mentz
Minister van Buitelandse Sake
Ampstermyn 6 September 1939 – 3 Junie 1948
Voorafgegaan deur	Barry Hertzog
Opgevolg deur	Daniël François Malan
Minister van Justisie
Ampstermyn 31 Maart 1933 – 5 September 1939
Voorafgegaan deur	Oswald Pirow
Opgevolg deur	Colin Steyn
Minister van Finansies
Ampstermyn 13 Junie 1912 – 23 Februarie 1915
Voorafgegaan deur	Henry Charles Hull
Opgevolg deur	D.P. de Villiers Graaff
Minister van Binnelandse Sake
Ampstermyn 31 Mei 1910 – 24 Junie 1912
Voorafgegaan deur	Amp geskep
Opgevolg deur	Abraham Fischer
Minister van Mynwese
Ampstermyn 7 Oktober 1938 – 7 November 1938
Voorafgegaan deur	Jannie Hofmeyr
Opgevolg deur	Deneys Reitz
Ampstermyn 31 Mei 1910 – 31 Januarie 1912
Voorafgegaan deur	Amp geskep
Opgevolg deur	F.S. Malan
Minister van Naturellesake
Ampstermyn 3 September 1919 – 29 Junie 1924
Voorafgegaan deur	Louis Botha
Opgevolg deur	Barry Hertzog
Persoonlike besonderhede
Gebore	24 Mei 1870 Bovenplaats, Kaapkolonie
Sterf	11 September 1950 (op 80) Doornkloof, Irene, Transvaal, Unie van Suid-Afrika
Politieke party	Suid-Afrikaanse Party Verenigde Party
Eggenoot/-note	Sybella Margaretha (Isie) Krige (1870–1954)
Kind(ers)	Nege, van wie ses grootgeword het
Alma mater	Stellenbosch, Cambridge
Religie	Nederduits Gereformeerd
Handtekening
Militêre Diens
Lojaliteit	Zuid-Afrikaansche Republiek Unie van Suid-Afrika
Rang	Veldmaarskalk
Oorloë/Veldslae	Tweede Vryheidsoorlog Eerste Wêreldoorlog Suidwes-Afrika-veldtog Tweede Wêreldoorlog

Herkoms en opvoeding

Jacobus en Catharina Smuts, 1893.

'n Chemieklas aan die Victoria-kollege, 1890. Agter: H. Brincker, Jan Smuts, J.N. de Vos, H, Stroebel, F.S. Malan. Voor: P.C. Luttig en Marthinus Daneel.

Jan Smuts afgeneem op Stellenbosch toe hy sy B.A.-graad verwerf het aan die ou Victoria-kollege, voorganger van die Universiteit Stellenbosch. Die graad was in sowel letterkunde as wetenskap. Hy wen 'n beurs van £100 per jaar om aan die Universiteit van Cambridge te gaan studeer waar hy 'n graad in die regte behaal.

Christ's College, Cambridge, waar Smuts in die regte studeer het.

Smuts was die tweede kind van Jacobus Abraham Smuts (16 April 1845 – 25 Augustus 1914), later lid van die Kaapse Wetgewende Vergadering vir die kiesadeling Malmesbury, en Catharina Petronella (Philippina) Gerhardina de Vries (Mei 1845 – 13 Februarie 1902), 'n suster van ds. Boudewyn Homburg de Vries, destyds predikant van die NG kerk op Riebeek-Wes. Die stamvader van die Smuts-familie, Michiel Cornelis Smuts, het omstreeks 1692 na Suid-Afrika gekom uit Middelburg in Zeeland en vanaf 1786 het sy nasate in die Swartland geboer. Smuts se doopname kom van sy voorvader aan moederskant, Johann Christian Davel, 'n Duitser uit Bautzen, wat in 1734 na die Kaap gekom het, deur sy oupa Jan Christiaan de Vries, wat doopgetuie was en na wie Smuts vernoem is.

In 1876 het J.A. Smuts die plaas Klipfontein naby Riebeek-Wes bekom. Jan Christian is op die boonste gedeelte (Bovenplaats) van die plaas Ongegund gebore, maar in 1876 trek sy vader na Klipfontein, dertien myl noordwes van Riebeek-Wes. Op Klipfontein het Jan Christiaan 'n gelukkige kindertyd saam met drie broers en twee susters deurgebring. By sy ma het hy geleer lees en skryf in Engels, maar met die dood van sy oudste broer in 1882 is hy as 12-jarige as loseerder na die dorpskool van T.C. Stoffberg, wat later 'n senator in opposisie tot Smuts se Suid-Afrikaanse Party geword het, gestuur. Tot op daardie tydstip is nog net sy ouer broer, Michiel, wat bestem was om predikant te word, skool toe gestuur. In 1887 matrikuleer hy met onderskeiding aan die Victoria-kollege op Stellenbosch. In 1891 behaal hy in albei rigtings 'n eerste in die gekombineerde letterkunde- en wetenskapgraadeksamen van die Universiteit van die Kaap die Goeie Hoop en wen hy die Ebden-beurs. Sy jare op Stellenbosch het 'n belangrike rol in sy lewe gespeel. Daar het hy die politieke filosofie van Onze Jan Hofmeyr, leier van die Afrikanerbond aangegryp. Daar het hy ook sy toekomstige vrou, Sybella Margaretha (Issie) Krige, dogter van Jacob Daniël Krige, vooraanstaande plaaslike boer, ontmoet. Ook op Stellenbosch het hy as assistent van prof. Rudolf Marloth 'n lewenslange belangstelling in die botanie aangekweek. Ander intellektuele belangstellings destyds was Engelse en Duitse digkuns en Grieks. Hy was aktief in die kollege se debats- en vrywilligersvereniging. Ook was hy 'n Sondagskoolonderwyser, waar dr. D.F. Malan, in 1948 sy opvolger as eerste minister, een van sy leerlinge was.

In Oktober 1891 gaan Smuts na Engeland om in die regte te studeer aan Christ's College, Cambridge. Soos tevore, het sy hoë intelligensie en metodiese gewoontes hom hier die eerste plek in alle interkollegiale eksamens in die regte besorg en hom in 1894 die ongekende onderskeiding gegee om eerste te staan in albei dele van die tripos in die regte – 'n prestasie wat tot op daardie tydstip aan die universiteit ongeëwenaard was. Hy het die sosiale lewe en sportbedrywighede van die kollege vermy, waarvoor hy nóg die geld nóg die aanvoeling gehad het, maar 'n vrugbare vriendskap aangeknoop met H.J. Wolstenholme, wat sy toenemende belangstelling in die filosofie aangewakker het. Die inkomste uit sy studiebeurs moes deels aangevul word deur 'n lening van prof. J.I. Marais van die Kweekskool, wat hom ook op Stellenbosch gehelp het. Tydens 'n besoek aan Duitsland na die eksamens bestudeer hy die filosofie en die Duitse letterkunde. In Oktober 1894 is hy toegelaat tot die Middle Temple en daar was hy drie maande later die enigste kandidaat wat die uitdagende honneurseksamen van die Inns of Court kon slaag. Hy is die enigste suksesvolle kandidaat en wen twee geldpryse. Hy kon egter nie daarin slaag om 'n uitgewer vir sy filosofiese werk te kry wat hy aan Cambridge begin het nie. Die werk was getiteld Walt Whitman: a study in the evolution of personality.

Vroeë loopbaan

Jan en Issie Smuts met een van hul dogters, Santa.

Jan Christian Smuts in 1895 in Kaapstad afgeneem omstreeks die tyd toe hy die eerste keer in die politiek getree het.

Met sy terugkeer na Suid-Afrika in 1895 het Smuts in Kaapstad as advokaat begin praktiseer en op openbare platforms en in die pers die politieke vennootskap tussen Cecil John Rhodes en Onze Jan Hofmeyr ondersteun. Ná die mislukte Jameson-inval word hy egter 'n Afrikanernasionalis en republikein. Hy verkondig sy nuwe oortuiging in 'n reeks hoofartikels in Ons Land en die South African Telegraph. Hy lewer sy eerste politieke toespraak van belang op 29 Oktober 1895 in Kimberley. Daarin omlyn hy die twee fundamentele vraagstukke van die wit mense in Suid-Afrika. Die Cape Times beskryf sy toespraak as 'n soort repliek in antwoord op 'n lesing deur Samuel Cronwright-Schreiner, eggenoot van Olive Schreiner.

Smuts het die uitnodiging van die De Beers-debatsvereniging op aanrade van Hofmeyr aangeneem. Die Cape Times het onder meer as volg berig oor die toespraak: "Hy het gesê die twee oorheersende, oorwegende vraagstukke is: die eenwording van die twee blanke rasse in 'n gelyksoortige nasionaliteit, en die verhouding van die blanke tot die gekleurde rasse. Sommige was die mening toegedaan dat die eenwording van die blanke bewerkstellig kon word deur die onbelemmerde invloede van geld, spoorweë en handel. Hoewel hy die samesnoerende krag van hierdie middele ruimskoots erken, tog skyn dit vir dat so 'n bloot materialistiese vereniging nooit bestand wou wees teen die morele spanning waaraan dit in hierdie land onderworpe sou wees nie. Die neiging was reeds dat geld en handel en spoorweë eerder die Republiek en die Kolonie van mekaar vervreem het.

"Dit was nie 'n bloot materialistiese kompromis van botsende belange waaraan hulle behoefte het nie, maar wel 'n groot Suid-Afrikaanse nasionaliteit deurdronge van 'n nasionale gevoel. Die Afrikaner-Bond was die eerste wat die groot begrip van nasionaliteit in die Kaapse politiek ingevoer het. Dit was die gewigtige, historiese roeping van die Bond om die waarheid te verkondig dat daar eers 'n volk moet wees voordat daar 'n Staat kan wees; dat daar volkseenheid moet wees voordat daar politieke eenheid kon wees. Die bedoeling met die Bond was dat dit alle dele van die blanke volk sou behels, maar deur die Engelse koloniste is dit in werklikheid met onverskilligheid of vrees bejeën.

"Mnr. Smuts het met die woord gesluit: 'Laat ons negrofiliste, optimiste en welmenende onrusstokers trotseer; laat ons skouer aan die wiel sit en sien of dit nie moontlik is – heeleerste deur oortuiging, desnoods deur sagte dwang – om die naturel af te rig tot iets wat ons beskawing en sy menslikheid waardig is nie. 'n Blindelingse en magtelose beroep op grondbeginsels is nie wat ons in Suid-Afrika nodig het nie. Alleen staatsmansbeleid, tug, organisasie kan die groot vraagstukke van ras en eenwording oplos . . . Net soos Asië die tuiste was van godsdienstige despotisme en Europa dié van feudale monargie, net soos die Nuwe Wêreld die tuiste is van volksdemokrasie, so is die bestemming van die Nuwer Wêreld – as ek die benaming mag besig – 'n groot rasse-aristokrasie. Die groot opbouende, konserwatiewe beleid vervat in die Bond-Rhodes-verbond het ten doel die aanwakkering van dié kragte wat die vooruitgang bevorder, en die verlening van regte slegs namate pligte geleer word. Dié beleid het reeds tot uiting gekom in verskeie wette, wat, instede van aanduidings te wees van agteruitgang in ons politiek, die begin is van 'n opbouende beleid, vatbaar vir ontwikkeling en verbetering deur geslagte van staatsmanne in die toekoms.'"

Die Zuid-Afrikaansche Republiek het sy geestelike tuiste geword en saam met sy bruid, Issie Krige, gaan vestig hy hom in Johannesburg in 1897, waar hulle lidmate word van die NG gemeente Johannesburg-Oos. 'n Jaar later laat vaar hy sy belowende loopbaan in die regte om toe te tree tot die Transvaalse staatsdiens as staatprokureur, wat in wese minister van justisie was, op die ouderdom van 28 jaar. Sy ampstermyn was merkwaardig vir sy streng optrede teen onwettige goudhandel, vir sy streng toepassing van die drankwet en vir die hervorming van 'n korrupte speurdiens. As regsraadgewer van die uitvoerende raad het hy 'n groot aandeel gehad in die vooroorlogse onderhandelinge met die Britse regering. Smuts was uit die staanspoor vasberade dat die Republiek se onafhanklikheid gehandhaaf moes word en het geglo die Britse regering was oorgehaal om dit te beëindig, selfs al moes hulle oorlog voer. Nietemin raai hy sy regering aan om sekere toegewings te maak, veral wat die vraagstuk van stemreg vir uitlanders betref het, sodat Brittanje nie 'n verskoning sou hê om oorlog te verklaar nie. Toe Brittanje die Republiek se laaste aanbod verwerp, het Smuts die uitvoerende raad van akute en verbeeldingryke raad bedien ten opsigte van militêre en politieke strategie in die naderende oorlog en ook A century of wrong (deur sy vrou in Nederlands vertaal as Eene eeuw van onrecht) geskryf – 'n uitstekende anti-Britse traktaat in Engels op gesag van die staatsekretaris F.W. Reitz, sonder dat die skrywer se naam vermeld is.

Tweede Vryheidsoorlog

Smuts is aanvanklik nie toegelaat om hom by die Boeremagte in Natal in die Tweede Vryheidsoorlog aan te sluit nie en toe sy regering ooswaarts na Middelburg uitwyk op 29 Mei 1900 (vyf dae ná sy dertigste verjaardag), is hy as hul verteenwoordiger in die hoofstad agtergelaat. Voor Pretoria voor die vyand geswig het, kon hy die staatsfondse wat nog in die bank was (sowat £500 000 in goud en munte) verwyder en na Middelburg versend. Hy sluit hom hierna aan by genl. Louis Botha en was teenwoordig tydens die Slag van Donkerhoek en tydens die samesprekings wat gelei het tot die tweede of guerrilla-fase van die oorlog. In Julie 1900 is genl. Koos de la Rey, met Smuts as assitent, volle militêre en burgerlike mag in die Wes-Transvaal gegee nadat die Republikeinse regering so te sê beheer oor dié streek verloor het. Tesame het De la Rey en Smuts vars kommando's op die been gebring, die vyandelike magte in 'n reeks veldslae in die Magaliesbergreeks aangedurf en die regeringsmagte uitgeoefen. Onder leiding van De la Rey het Smuts 'n bekwame generaal geword met sy vernaamste operasionele gebied die Gatsrand, suid van Johannesburg.

Smuts (in die middel op 'n rots) saam met manskappe nadat hulle naby aan die einde van die Anglo-Boereoorlog tot in die Kaapkolonie opgeruk het. Smuts was teenwoordig tydens die ondertekening van die Vrede van Vereeniging in 1902 asook die Verdrag van Versailles in 1919 ná die Eerste Wêreldoorlog.

Smuts en sy staf te Concordia in Namakwaland, Mei 1902. Smuts staan vierde van links en Deneys Reitz sit links.

In Mei 1901 is hy na Middelburg, Transvaal, ontbied waar daar besluit is om met pres. Kruger en sy raadgewers in Europa te kommunikeer oor die wenslikheid van voortgesette oorlogvoering. Smuts moes die boodskap opstel en die antwoord ontvang. Hy het dit aan albei leiers van die Republieke (Transvaal en die Oranje-Vrystaat) berig op Waterval naby Standerton, waar besluit is om Kruger se raad aan te neem en aan te hou veg. Smuts keer terug na die Gatsrand en vertrek van daar af op 1 Augustus met sowat 340 Transvalers na die Kaapkolonie. Dit was 'n plan wat die Vrystaters nie kon deurvoer nie, maar die Transvalers het besluit om dit nog 'n maal te probeer.

Op hulle tog deur die vyandige linies in die Vrystaat het Smuts met genl. P.H. Kritzinger ontmoet wat hom versterk het met sowat honderd manskappe. In die nag van 3 September kom hulle die distrik Herschel binne. Teen die einde van daardie November bereik Smuts-hulle Vanrhynsdorp in die Noordwes-Kaap. Die algemene rigting van sy opmars was suid na Port Elizabeth, daarna wes na die Langkloof, toe noordwaarts en onderweg het hy deur talle Kaaplandse distrikte gereis. Sy verliese was gering al het hy dikwels Britse troepe teëgekom.

Honderde koloniste het hulle langs die pad by Smuts se ekspedisie aangesluit en hulle kon hulself bewapen, van perde voorsien en voed uit voorraad waarop hulle beslag gelê het. Teen die einde van die jaar was Smuts die bevelvoerder van meer as tweeduisend manne, want Kitchener se manskappe het weswaarts beweeg nadat hy gevange geneem is. Smuts het sy aansienlike mag geherorganiseer met die doelwit om 'n basis in die Noordweste op te rig vir toekomstige aanvalle op die kusgebiede. Hy het ook stappe gedoen om die suidelike grens van Duits-Suidwes te beveilig, want deur dié gebied kon hy met die leiers in Europa kommunikeer. Talle van sy boodskappe en propaganda-verslae het hulle op dié wyse bereik.

Teen die einde van April 1902 is Smuts na Vereeniging ontbied vir 'n ontmoeting met die Boereleiers. Hy was nie 'n afgevaardigde nie, maar wel regsadviseur van die Transvaalse regering. Hy het die vernaamste resolusies opgestel en die Republikeinse saak gestel tydens samesprekings met Kitchener en Milner. Hoewel Smuts, toe hy met enige mate van sterkte in die Noordweste van die Kaapkolonie gevestig was, gedink het die Boere sou kon voortveg in die Kolonie, het hy dié hoop laat vaar toe hy bewus word van die algehele toestand waarin hulle verkeer het. Op Vereeniging het hy gesê die enigste gevolg van 'n voortsetting van die stryd sou die algehele verwoesting van die Afrikanervolk wees.

Ná die oorlog

Genl. Smuts in 1913.

Op dié tuinparty wat in 1903 in Pretoria gehou is, staan Emily Hobhouse in die wit rok met die swart hoed regs van genl. C.F. Beyers en links van genl. Smuts.

John X. Merriman by genls. Louis Botha (staande links) en genl. Jan Smuts (staande regs) tydens die Nasionale Konvensie.

Die eerste kabinet van die Unie van Suid-Afrika in 1910 onder leierskap van eerste minister Louis Botha.
Agter: J.B.M. Hertzog, Henry Burton, F.R. Moor, C. O'Grady Gubbins, Jan Smuts, H.C. Hull, F.S. Malan, David Graaff
Voor: J.W. Sauer, Louis Botha, Abraham Fischer

Die reëlingskomitee vir die begrafnis van pres. Paul Kruger op 16 Desember 1904, hier afgeneem die dag vantevore, 15 Desember. Voor (van links): A.D.W. Wolmarans, S.W. Burger, Louis Botha (voorsitter), J.H. de la Rey, J.C. Smuts en C.F. Beyers. Middel: S. Meintjes, H. Visser, J. Joubert, I.N. van Alphen, G.W.S. Lingbeek, T.W. Beckett, F.V. Engelenburg en L.L. Steen (sekretaris). Agter: P.L.A. Goldman, N.J. de Wet, P. van der Byl, Watermeyer, P.G.W. Grobler, D. Liebenberg, I.S. Ferreira en Hans Minnaar.

Nadat die vrede gesluit is, het Smuts sy praktyk hervat, maar nou in Pretoria. Hy was uiters gefrustreerd en het die politiek vermy. Pleks daarvan het hy begin skryf aan sy onvoltooide herinneringe aan die Boereoorlog. Voorts het hy alles in sy vermoë gedoen om amnestie vir die Kaapse rebelle te verseker en om te help met die heropbou van sy volk. Maar toe die Transvalers begin opstaan teen Milner se beleid van die verengelsing van Hollandse skole en die invoer van Chinese arbeiders, het Smuts weereens by die politieke stryd betrokke geraak. Hy en Botha was die mees aktiewe leiers van Het Volk, die politieke party wat in Januarie 1905 gestig is en Afrikanerbelange verteenwoordig het. Met die vooruitsig van 'n Liberale oorwinning in Brittanje aan die einde van daardie jaar, vertrek Smuts op 'n privaat sending na Engeland om steun te werd vir selfregering vir die Transvaal en die Oranjerivier-kolonie. Hy kry die versekering wat hy verlang het en keer terug met die politieke geloof van sy jeug en van Onze Jan Hofmeyr. Nou begin hy uitsien na Uniewording in Suid-Afrika, 'n toekomstige selfregerende Dominium in die Britse Ryk.

In Februarie 1907 word Smuts, in die Transvaalse kabinet van Botha, koloniale sekretaris en minister van onderwys. In dié amp kry hy die eerste keer te doen met Mahatma Gandhi oor die beheer van Indiër-immigrasie. Toe hy in gebreke bly om Engels en Hollands gelyk te stel in sy Onderwyswet, stel hy hom bloot aan kritiek van die Afrikaners wat gekant was teen sy konsiliasiebeleid. Maar sy ywer is op daardie tydstip hoofsaaklik toegespits op die daarstelling van die Unie bestaande uit die vier Britse kolonies van Suid-Afrika. Smuts, John X. Merriman en pres. M.T. Steyn besluit om die vergadering van die doeanekonferensie in Pretoria in Mei 1908 te gebruik om die groter vraagstuk van Uniewording aan te raak en 'n Nasionale Konvensie byeen te bring.

Smuts was die hoofargitek van die Grondwet van die Unie van Suid-Afrika, die Suid-Afrika-wet. Voor die konvensie vergader het, is sy konsepgrondwet onder die afgevaardigdes versprei. Omstrede beleidspunte soos die relatiewe mag van die sentrale en provinsiale regerings en die naturellestemreg is, grotendeels op Smuts se aanbeveling, reeds wyd bespreek. Sy eie standpunt, naamlik dat die stemregwette van die vier kolonies onveranderd moes bly en dat die Suid-Afrika-wet buigsaam en unitêr moes wees, is uiteindelik deur die Konvensie aanvaar.

Ná Uniewording

Genl. Smuts tydens sy eerste termyn as eerste minister.

In die eerste Unie-kabinet het Smuts drie portefeuljes beklee: binnelandse sake, myne en verdediging, maar in 1912 net twee: finansies en verdediging. Sy Verdedigingswet No. 13 van 1912 was blywende wetgewing. Omdat dit nie in 1913 ingevoer is nie, kon Botha en Smuts nie die staking aan die Witwatersrand doeltreffend die hoof bied nie, maar in 1914 het die Unie-magte gou 'n algemene staking geknak. Smuts het uit eie beweging nege van die staking se voorbokke gedeporteer sonder verhoor. Dit het by baie mense die indruk gelaat dat hy 'n diktator was wat genadeloos opgetree het en hom aan die kant van die mynbase in die Kamer van Mynbou geskaar het.

Die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog het Afrikanernasionalisme verder laat ontwaak nadat dit reeds op die voorgrond getree het met die stigting van genl. J.B.M. Hertzog se Nasionale Party in 1914 toe genl. Botha hom weggelaat het uit sy tweede kabinet. Die Parlement het die regering ondersteun in sy besluit om Duits-Suidwes-Afrika te annekseer. Dis Nasionaliste het die optrede teengestaan en neutraliteit geëis. Die gevolg was die gewapende opstand, die sogenaamde 1914-Rebellie, wat geduur het van Oktober 1914 tot Januarie 1915. Botha en Smuts het die nasionalistiese emosies wat die opstand gaande gemaak het, erg onderskat. Veral Smuts het die gramskap van baie Afrikaners op die hals gehaal omdat dit hy was wat teen 'n begenadiging vir Jopie Fourie, die enigste rebel wat tereggestel is, besluit het.

Ná 'n kort veldtog beset Smuts in April 1915 die suidelike gedeelte van Suidwes terwyl Botha in die Noorde opgetree het. In Februarie 1916, op versoek van die Britse regering, neem Smuts die bevel oor in Duits-Oos-Afrika met die rang van luitenant-generaal in die Britse leër. In 'n taai veldtog dwing hy die Duitsers om hul posisie naby Kilimandjaro te verlaat en dryf hy hulle suidwaarts. Teen September het hy die Noorde beset en maak hy reg om suid te beweeg toe Botha hom Londen toe stuur om Suid-Afrika op die Imperiale Oorlogskonferensie te verteenwoordig. Hier staan hy met welslae pogings teen om die Dominiums opnuut met Brittanje te federeer en verkry hy 'n hernieude versekering van hulle selfstandigheid.

In 'n daaropvolgende toespraak aan lede van die Parlement het hy die eerste keer met die gedagte van 'n Britse Statebond van vry en gelyke nasiestate vorendag gekom. Hy besoek die Westelike front en skryf 'n verslag oor die militêre toestand daar vir die Britse kabinet. David Lloyd George spoor hom aan om die militêre bevel oor te neem in Egipte en Palestina. Hy wys dit van die hand, maar onder aansporing van Botha aanvaar hy lidmaatskap van die Britse oorlogskabinet in Junie 1917. Hy sou egter nie sy amp bevestig deur te probeer om tot die Britse Laerhuis verkies te word nie, want hy verkies om sy setel in die Unie-Parlement te behou.

Smuts se verstandelike vermoëns en sy reuse-werksywer wend hy tot die uiterste toe aan tydens sy agtien maande in die Britse kabinet. As lid van die Oorlogsbeleidskomitee het hy talle belangrike memoranda geskryf. Hy staan aan die hoof van die komitee wat die Koninklike Lugmag tot stand gebring het. Hy tree tussenbeide tydens 'n steenkoolstaking in Wallis, bespreek vredesvoorstelle met die Oostenrykse verteenwoordiger in Switserland, bring 'n tweede besoek aan Frankryk en onderneem 'n militêre sending na Egipte en Palestina. Tydens 'n reeks openbare toesprake maak hy dit duidelik dat die Geallieerdes nie 'n verpletterende oorwinning moet nastreef nie, maar die aanvaarding van wesenlike dog beperkte vredesvoorwaardes. Ná die beëindiging van vyandighede lê hy aan die Oorlogskabinet 'n gedetailleerde plan voor vir die daarstelling van 'n wêreldliggaam om die vrede te bewaar. Die voorstelle is in 1918 gepubliseer as The League of Nations, a practical suggestion en was die grondslag van die onderneming waaroor later tydens die Paryse vredeskonferensie ooreengestem is.

Die dominiums is op die konferensie verteenwoordig as soewereine state. Dit was erkenning wat Smuts saam met Botha aangevoer het as afgevaardigdes van die Unie. In April 1919 vertrek Smuts op 'n sending na Hongarye om vraagstukke oor grenslyne met die Kommunistiese regering van Bela Kun te bespreek. Soos tydens die Verdrag van Versailles het Smuts die standpunt ingeneem dat 'n standvastige Duitsland deurslaggewende was vir vrede in Europa en rig hy herhaalde pleidooie tot David Lloyd George en president Woodrow Wilson van die Verenigde State van Amerika om minder streng maatreëls toe te pas. Hy onderteken nietemin die verdrag en verduidelik sy posisie in 'n openbare stelling aan die pers. Hy keer op 4 Augustus na Suid-Afrika terug ná hy met eerbewyse oorlaai is en word voor die einde van daardie maand, ná Botha se dood, eerste minister van die Unie van Suid-Afrika.

Eerste keer eerste minister

Jan Smuts in 1919.

Genl. Smuts en sy kabinet in 1923. Voor: sir Thomas Watt, sen. F.S. Malan, Smuts, sir Thomas Smartt en mnr. Henry Burton. Agter: sen. Nicolaas de Wet, kol. Deneys Reitz, sir Patrick Duncan, mnr. John William Jagger en kol. Hendrik Mentz.

Smuts se eerste twee verkiesings (1920 en, toe hy nie 'n volstrekte meerderheid kon kry nie, 1921) as premier is betwis oor die vraagstuk van Suid-Afrika se uiteindelike afskeiding van die Britse Ryk. Smuts het geglo dit was grondwetlik ontoelaatbaar en polities rampspoedig. Maar sy regering kon nie staande bly sonder die steun van die Britsgesinde Unionisteparty nie. Die Suid-Afrikaanse Party tree as die grootste uit die verkiesingstryd van 1920, maar behaal nie 'n volstrekte meerderheid nie. Smuts soek toenadering tot die Unioniste met wie die S.A.P. in 1921 saamsmelt.

Tydens die daaropvolgende verkiesing verkry die vergrote S.A.P. 'n werkbare meerderheid bo die Nasionale Party en die Arbeidersparty, wat die regering drie jaar later sou verslaan en nege jaar van die Pakt-regering sou inlui. Smuts wou graag klarigheid en 'n regsomskrywing kry oor die onafhanklike status van die dominiums en het gehoop sou gebeur tydens die Rykskonferensie in Londen in Junie 1921. Hiervoor berei hy 'n meesterlike memorandum voor wat in wese 'n bloudruk was vir die latere Balfour-verklaring en die Statuut van Westminster. Die ander dominiums (Kanada, Australië en Nieu-Seeland) was egter nie gereed vir dié ontwikkelings nie en Smuts bly in gebreke om die vraagstuk tydens die konferensie te laat bespreek. Terwyl hy in Engeland was, het hy, op versoek van albei partye, 'n groot rol gespeel in die bereiking van 'n ooreenkoms tussen die Britse regering en die Ierse Nasionaliste.

Smuts se eerste premierskap is gekenmerk deur een groot en twee kleiner krisisse. Die gety het egter gou teen Smuts en sy regering gedraai. Op 24 Mei 1921 (Smuts se 51ste verjaardag) het 'n ernstige botsing by Bulhoek, 40 km van Queenstown, in die Oos-Kaap gebeur toe Enoch Mgijima en sy volgelinge, wat as die Israeliete bekend gestaan het, hulle onwettig hier as plakkers gevestig het. Mgijima het gesê dit is om die einde van die wêreld af te wag, maar die regering het verskeie kere vergeefs probeer om hulle versoenend te oorreed om weg te trek.

Uiteindelik is sowat 800 swaar bewapende manskappe onder bevel van die kommissaris van polisie na Bulhoek gestuur. Sowat 500 Israeliete het die polisie met assegaaie en tuisgemaakte wapens bestorm. Ná 'n verwoede geveg van 20 minute was 183 Israeliete dood of noodlottig gewond. Honderd is minder ernstig beseer en 150 is in hegtenis geneem. Die gebruik van geweld teen die Israeliete kon makliker geregverdig word as dié wat gebruik is in 'n veldtog 'n jaar of wat later in die teenswoordige Namibië.

In Junie 1922 is die Smuts-regering weereens sterk veroordeel vir sy aandeel in die veldtog teen die Bondelswartstam ('n Khoistam) in Suidwes-Afrika, wat die wet oortree het, toe net twee regeringstroepe vergeleke met 115 lede van die stam dood is. Vroue en kinders is ook doodgemaak of gewond in bomaanvalle. Die optrede was buitengewoon fel en het Smuts se teenstanders die kans gebied om hom te beskuldig van 'n genadelose bloedvergieting. Genl. J.B.M. Hertzog het die regering se gebrek aan 'n duidelike beleid ten opsigte van die naturelle die skuld vir die onrus gegee. Midde-in die onrus in swart geledere het Randse Opstand in 1922 die regering se beeld verder geskaad toe hy daarvan beskuldig is dat hy die nywerheidsopstand ook met onnodige kragdadigheid maar uiteindelik ondoeltreffend behartig het.

Smuts het geglo die opstand was 'n Kommunisties-geïnspireerde revolusie wat dit ten doel gehad het om die regering omver te werp. Daar was swaar verliese aan sowel die stakers- as regeringskant. Dit het gelei tot 'n samewerkingsooreenkoms in 1923 tussen die Nasionale Party en kol. F.H.P. Creswell se Arbeidersparty ingevolge waarvan die partye nie mekaar se kandidate in 'n algemene verkiesing sou teenstaan nie, maar eerder die S.A.P. sou beveg. In 1922 het die Rhodesiërs boonop in 'n volkstemming besluit om nie by die Unie aan te sluit nie, 'n strewe wat Smuts baie na aan die hart gelê het. Smuts besluit in April 1924 om die pakt tussen die Nasionaliste en Arbeiders by die stembus uit te daag.

Nederlaag in 1924-verkiesing

Die S.A.P. verloor die 1924-verkiesing en boonop verslaan die Nasionale Party vir Smuts in Pretoria-Wes, waarna hy Unie-Volksraadslid vir die toe nog veilige S.A.P.-kiesafdeling Standerton word. Vier en twintig jare later, toe Smuts se Verenigde Party ook die verkiesing teen die Nasionale Party verloor het, is hy weereens in sy eie kiesafdeling verslaan en het die suksesvolle V.P.-kandidaat in Pretoria-Oos sy setel vir Smuts aangebied. Die gewese eerste minister word leier van die Amptelike Opposisie en genl. Hertzog die eerste minister.

'n Skildery van Smuts deur die Suid-Afrikaanse skilder Frans Oerder.

Ná twee dekades van onvermoeide politieke optrede kry Smuts nou meer tyd vir sy ander belangstellings soos botanie, paleontologie en filosofie. Hy word 'n Suid-Afrikaanse kenner op die gebied van grasse, lewer belangrike toesprake voor geleerde verenigings, veral as voorsitter van die Britse Vereniging vir die Bevordering van die Wetenskap (1931), en word verkies as Fellow van die Royal Society. In 1926 publiseer hy sy baanbrekerswerk Holism and evolution, die uiteensetting van 'n filosofiese gedagte wat by hom ontstaan het toe hy nog student was en wat hy verken het in Walt Whitman en sy ongepubliseerde Ideas of the whole van 1912. In die dertigerjare het 'n verdere, meer uitgebreide verklaring daarvan begin, maar dis nooit voltooi nie. Vir Smuts was heelheid, wat hy beskryf het as holisme, die sleutelfaktor van die heelal. Heles, wat uit hul sentrum en omliggende veld bestaan het, het volgens hom die inherente mag van selfontwikkeling gehad, van selfvervolmaking wat ontstaan het tydens 'n holistiese, evolusionêre proses – die vooruitgang van toenemend komplekse heles vanaf die onorganiese, deur die organiese tot by die verstand en menslike persoonlikheid. Smuts was nie 'n ateïs nie, want hy het in God geglo, maar hy was 'n onortodokse Christen. Hy het egter lewenslank die evangelies en die aard van Christus bestudeer en daarin begrip gesoek vir die verhouding van Skepper en skepsel.

As leier van die opposisie het Smuts hom daarvoor beywer om die standpunte van die Engelssprekende deel van die bevolking te laat hoor, veral in die stryd om die ontwerp van die nasionale vlag. Só vel was sy kritiek teen Hertzog se wetsontwerp op naturelle verteenwoordiging dat dit nie die vereiste tweederdemeerderheid tydens 'n gesamentlike sitting van die Unie-Volksraad en Senaat kon kry, soos deur die Suid-Afrika-wet vereis, nie. Nietemin was Smuts, net soos Hertzog, destyds 'n segregasionis ('n aanhanger van segregasie) wat geglo het wittes en swartes moet polities, territoriaal en maatskaplik afsonderlik gehou word – 'n standpunt wat waarop hy uitgewei het tydens 'n Rhodes-lesing in Engeland in 1929. In dié tyd het hy ook 'n lesingsreis na die V.S.A. onderneem om steun te werf vir die Volkebond en die brose bande van die Britse Ryk te verstewig. Smuts was deurentyd diep besorg oor wêreldvrede en -orde en vir hom het dit grotendeels afgehang van die mag en doeltreffendheid van die Statebond en die Volkebond, wat hy gehelp geskep het.

Stigting van Verenigde Party

Die Verenigde Party is op 5 Desember 1934 gestig uit 'n koalisie tussen genls. Hertzog en Smuts. Die ontstaan van die party het neergekom op die samekoms van twee partye, die Suid-Afrikaanse Party en die Nasionale Party, in buitengewone omstandighede, wat belangrike gevolge vir die party se lot in latere jare sou inhou en sy bestaansrede sou bedreig. Die samewerking het gevolg op die ernstige ekonomiese krisis in die land na aanleiding van die Groot Depressie van 1929 tot 1933, die krisis rakende die Goudstandaard, propaganda deur adv. Tielman Roos en die "nasionale regering". Die optrede van albei partye destyds moet gesien word teen die agtergrond van die 1933-verkiesing. Smuts het probleme ervaar met die Natalse federaliste en die spanning in sy party tussen die oorheersende konserwatiewe element en die liberale vleuel onder leiding van Jannie Hofmeyr. Andersyds het die Pakt-regering die verkiesing ook onseker tegemoetgegaan omdat dit verswak is deur die Goudstandaardkrisis en die verdeeldheid in die Arbeidersparty. In die N.P. self was daar spanning weens die radikale republikeinse vleuel van dr. D.F. Malan.

Die kabinet van genl. J.B.M. Hertzog in 1933, bestaande uit 'n gelyke getal lede van die N.P. en V.P.

Vir genl. Hertzog was die swaarste oorweging dat hy 'n sterk regering wou hê sodat hy sy naturelle-beleid kon deurvoer. Hy het getwyfel of hy die verkiesing oortuigend kon wen en hy was bevrees dat, indien hy Smuts se aanbod om samewerking van die hand wys en Smuts met behulp van Roos en die Natal Home Rulers aan bewind sou kom, dit onder meer daartoe sou lei dat die posisie van Afrikaans in Natal verswak sou word. Hy het ook geglo dat, met Suid-Afrika se grondwetlike status verseker, die oorblywende verskille tussen die twee grootste partye onbelangrik geword het.

Al was daar besware van albei partye se uiterste geledere, het die partye 'n koalisie met die oog op die verkiesing gevorm met die volgende beginsels as grondslag: erkenning van die grondwetlike onafhanklikheid van die Unie ingevolge die Statuut van Westminster; die nasionale vlag as simbool van eenheid; gelykberegtiging vir die twee amptelike tale in die praktyk; voortsetting van die beleid van die beskerming van blanke arbeid; en dat die naturellevraagstuk aangepak sou word op die grondslag van die beskerming van die blanke beskawing en afsonderlike politieke ontwikkeling van die rasse. Die stigting van die party was die gevolg van 'n kompromis, ingevolge waarvan die ondersteuners van die voormalige Suid-Afrikaanse Party 'n toegewing aan die ondersteuners van die voormalige Nasionale Party gemaak het dat hulle hul voorspraak vir 'n republiek kon volhou. Die twee partye het in Februarie 1933 'n ooreenkoms beklink waarvolgens hulle in 'n koalisie sou saamwerk. 'n Nuwe kabinet is saamgestel waarin elke party ses verteenwoordigers sou hê. Hertzog het eerste minister gebly en Smuts het adjunk-premier en minister van justisie geword.

Dr. D.F. Malan, leier van die Kaaplandse Nasionale Party, het nie die samewerking openlik teengestaan nie en in die verkiesing van 17 Mei 1933 het hy sy ou setel, Calvinia, as koalisie-kandidaat behou. Hy was egter nie bereid om 'n pos in die nuwe kabinet te aanvaar nie. Tydens die verkiesing het die koalisie-kandidate 138 setels uit 150 verower. Hiervan was 75 Nasionaliste, 61 Sappe en twee Cresswell-Arbeiders. Die opposisie het slegs ses lede getel: twee opponerende Arbeiders, twee aanhangers van Roos se Sentrale Party en twee Natalse Home Rulers. Byna twee jaar lank het die twee hoofpartye in een kabinet saamgewerk, hoewel elkeen sy eie identiteit behou het en hul parlementêre verteenwoordigers afsonderlik gekoukus het. Tydens dié tydperk van samewerking is die Statuswet tydens die 1934-parlementsitting aanvaar in opvolg op die Statuut van Westminster en het dit in plaaslike wetgewing die volle onafhanklikheid van die Unie bevestig.

Genl. Smuts en sy vrou, Issie, in die laat jare dertig.

'n Gesamentlike kongres van die twee partye in Bloemfontein op 5 Desember 1934 het besluit op hul samesmelting in 'n enkele party en so het die Verenigde Suid-Afrikaanse Nasionale Party, kortom die Verenigde Party, tot stand gekom. Sy beleid het die beginsels soos deur die koalisie aanvaar omvat en ook sekere verdere doelwitte daaraan toegevoeg: die verwesenliking van die nasionale aspirasies van die volk van die Unie van Suid-Afrika, met die leuse Suid-Afrika Eerste en die verwesenliking van volle nasionale eenheid in die gees van toewyding aan Suid-Afrika en van wedersydse verdraagsaamheid en vertroue. Op grondwetlike gebied het die party hom ten gunste van die handhawing van bestaande bande met die Britse Ryk en die state wat daaraan behoort, verklaar. Dit was onderworpe aan die Unie se status en die vermyding van enige eksterne verpligtinge wat strydig sou wees met landsbelange. Terselfdertyd is niemand die reg ontneem om veranderinge aan die regeringsvorm voor te staan nie.

Van die Nasionale Party, wat op 'n federale grondslag georganiseer was, het net drie van die vier provinsies die samesmelting aanvaar. Hoewel die party dus magtige ondersteuning geniet het, van sowel die Engelse as Afrikaanse gemeenskappe, het dit byna dadelik 'n terugslag en verlies aan steun ervaar toe dr. Daniël François Malan, hoewel hy onder as deel van die koalisie in die verkiesing 'n setel gewen het, geweier het om die nuwe party te steun en die Gesuiwerde Nasionale Party gestig het toe die Kaaplandse party, onder sy leiding, bly voortbestaan het onder sy ou naam. Individuele Nasionaliste in al die provinsies het by een van die twee partye aangesluit ingevolge elkeen se oortuiging. Hertzog het eerste minister gebly en Smuts was steeds die adjunkpremier. Malan en sy 19 volgelinge het die Amptelike Opposisie gevorm. Sommige veral Britsgesinde lede van die ou Suid-Afrikaanse Party, wat onwillig was om saam te werk met eertydse Nasionaliste, het die Dominiumparty onder leiding van kol. Charles Stallard gevorm. Saam met ses goedgesinde onafhanklikes kon die Hertzog-Smuts-regering dus staatmaak op 125 Unie-Volksraadslede se steun.

Een van die nuwe regering se belangrikste besluite was om sir Patrick Duncan as goewerneur-generaal aan te wys. Dit was die eerste keer dat 'n Suid-Afrikaner in die land se hoogste amp aangestel is en het 'n voorbeeld gestel wat van toe af tot en met Republiekwording in 1961 altyd nagevolg is. Die stem van Suid-Afrika is die eerste keer amptelik gespeel, saam met God save the King, tydens die opening van die parlement in 1938. Tydens militêre parades in dieselfde jaar op Uniedag (31 Mei) het die inheemse lied ook die Britse volkslied vervang.

Die Smelterregering (soos dit weldra sou bekend staan) het talle belangrike wetsontwerpe deurgevoer. Die Wet op Bystand aan Boere (1935) het spesiale geriewe vir staatshulp aan boere geskep wat in die nood verkeer het en eenvoudiger maatreëls daargestel vir vereffening van hul skuld aan krediteure. Verskillende wetsontwerpe afsonderlike verteenwoordiging aan die swart Kaapse kiesers te gee, is byna 'n dekade lank bespreek, maar eers ná samesmelting het Hertzog die vertroue gehad dat dit 'n tweederdemeerderheid sou behaal. Die Wet op Naturelleverteenwoordiging is in 1936 aanvaar met slegs 11 lede wat daarteen gestem het. Drie wit Unie-Volksraadslede sou die swart kiesers, wat op 'n afsonderlike kieserslys geplaas is, in die Unie-Volksraad verteenwoordig en vier senatore in die Senaat. Een van die Kaapse verteenwoordigers wat danksy die nuwe wetgewing tot de parlement verkies is, was mev. Margaret Ballinger, wat later die president van die Liberale Party sou word.

Prestasies van die V.P.-regering

Genl. en mev. Smuts en genl. en mev. Hertzog.

Gegewe die oorlog en alles wat dit van die regering geverg het, sou dit redelik wees om aan te neem dat alle wetgewing in dié tyd daarop gemik sou wees. Nietemin het die V.P. in daardie jare danksy talle nuwe wette die grondslag gelê vir Suid-Afrika se vooruitgang in latere jare op ekonomiese gebied sowel as in maatskaplike welsyn. Uit die oorlogtydse ooreenkoms met die Verenigde Koninkryk rakende die verkoop van Suid-Afrikaanse wol het 'n blywende wêreldliggaam ontstaan vir die bemarking van die produk op wêreldmarkte. Die oorspronklike ooreenkoms het Brittanje se toetrede tot die mark gestipuleer in so 'n mate as wat dieselfde gemiddelde prys sou verseker as dit wat Australiese wol behaal het.

In Augustus 1944 volg 'n tweede ooreenkoms ingevolge waarvan Brittanje Suid-Afrika se uitvoerbare oorskotwol sou koop teen dieselfde prys as dié wat die jaar vantevore vir elke besondere tipe behaal is. Dit het 'n gemiddelde prys verseker wat ietwat hoër was as in die jaar net voor die oorlog. Met die beëindiging van die oorlog was daar 'n aansienlike wêreldoorskot. Suid-Afrika, Brittanje, Australië en Nieu-Seeland het toe 'n permanente gesamentlike liggaam gestig wat die ordelike bemarking van wol verseker het. Die wetgewing wat dit moontlik gemaak het, is tydens sy eerste sitting ná die oorlog deur die Suid-Afrikaanse Parlement aanvaar.

Die V.P. is ook die grondlegger van die bemarkingsrade wat jare lank 'n kenmerk van Suid-Afrikaanse landbou sou bly. Kol. W.R. Collins, minister van landbou, het in 1941 wetgewing ingedien wat statutêre magte aan die rade verleen het. Die V.P. het ook groot staatsbehuisingskemas van stapel laat loop. Dit is die eerste maal op 18 Januarie 1946 genoem. Samewerking met plaaslike owerhede was 'n belangrike doelwit. Die staat was van voorneme om jaarliks £30 miljoen aan behuising te spandeer in die jare net na die oorlog.

Daar was ook die wetgewing oor natuurlike olie omdat navorsing getoon het dat Suid-Afrika moontlik natuurlike olie kon besit. Die wet het alle regte op die prospektering en ontginning van die bronne aan die staat oorgedra. Die wysigingswet op nasionale paaie het dit moontlik gemaak om sulke paaie reguit te maak. Die Wet op die Wetenskaplike Navorsingsraad het alle nywerheids- en wetenskaplike navorsing gekoördineer en gestimuleer deur middel van 'n raad waarvan dr. Basil Schonland die eerste voorsitter sou wees.

Die Wysigingswet op Standaarde het die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde in die lewe geroep. Wetgewing in 1946 met betrekking tot Indiërs het hul reg om vaste eiendom en woonplek in Natal te bekom, ingeperk. Smuts moes aansienlike teenstand hierteen in die Verenigde Nasies verduur. Dit het egter drie setels vir Indiërs in die Unie-Volksraad verseker, twee in die Senaat en twee in Natal se Provinsiale Raad, waarvan laasgenoemde deur Indiërs beklee kon word.

Tweede Wêreldoorlog

Genls. J.B.M. Hertzog en Jan Smuts omstreeks 1939 buite die parlement in Kaapstad.

Smuts het in die dertigerjare nie gedink 'n oorlog was moontlik nie. Hy het nog vertroue in die Volkebond gehad en geglo dat Nazisme teengestaan kon word met 'n hersiening van die Verdrag van Versailles. Hy wou hê Groot-Brittanje moes die leiding in so 'n beleid neem en het gewaarsku teen Britse waarborge aan Frankryk. Maar Adolf Hitler se inlywing by Duitsland van Oostenryk in 1938 het Smuts van standpunt laat verander. Hy kon in sien Duitsland was weereens aan die opmars na Europese oorheersing en dat 'n oorlog moontlik was. Hy het nietemin gehoop so iets kon gekeer word en het by die Britse staatsmanne aangedring om Kontinentale beloftes te vermy.

Toe Brittanje egter oorlog teen Duitsland verklaar op 3 September 1939 was Smuts oortuig daarvan dat die enigste denkbare optrede vir die Unie sou wees om hulle voorbeeld te volg. Hertzog se versigtige hantering van Nazi-Duitsland het wrywing tussen hom en Smuts tot gevolg gehad. Hy het geweier om Brittanje se oorlogsverklaring teen Duitsland in September 1939 na te volg. Toe sy mosie op 4 September 1939 met 'n meerderheid van 80 teenoor 67 stemme in die Parlement verslaan word, het hy ook as eerste minister en leier van die Verenigde Party bedank. Smuts, wat op 6 September 1939 vir die tweede maal eerste minister en ook minister van verdediging en opperbevelvoerder van die Unie-weermag geword het, het vas geglo Nazisme hou 'n bedreiging in vir die Westerse beskawing, vir die Statebond en vir die Unie, soveel te meer omdat die land 'n mandaat oor Suidwes-Afrika gehad het. Hy het op 6 September oorlog teen Duitsland verklaar.

Hertzog het geglo Suid-Afrika het nie nodig gehad om Hitler en sy bondgenote te vrees nie. Hy vra die goewerneur-generaal om die Unie-Volksraad te ontbind en 'n verkiesing uit te skryf, maar sy versoek is geweier. Saam met Hertzog bedank ook die vyf ou lede van die Nasionale Party in die kabinet: N.C. Havenga, adv. Oswald Pirow, adv. H.A. Fagan, genl. J.C.G. Kemp en A.P.J. Fourie. Hy en sy ondersteuners het hulle toe by Malan en die Nasionale Party in die opposisiebanke aangesluit. Van sy aanhangers stig die Volksparty wat ten gunste van neutraliteit in die Tweede Wêreldoorlog was. In 1941 smelt die grootste deel van Hertzog se Volksparty saam met die Gesuiwerde Nasionale Party van Malan en vorm die Herenigde Nasionale Party (H.N.P.). Die hereniging was van korte duur.

In 1941 verlaat Hertzog die politiek en sy belangrikste ondersteuners stig onder leiding van N.C. Havenga die Afrikanerparty. Hy het hom later aan die openbare lewe onttrek en op sy plaas Waterval gaan woon waar hy op 21 November 1942 gesterf het.

Poskaart van Jan Smuts wat hy geteken het.

Drie dae nadat genl. Smuts die leisels by Hertzog oorgeneem het, verklaar Suid-Afrika oorlog teen die Spilmoondhede. Die land se strategiese ligging, die eerste minister se ervaring tydens die Eerste Wêreldoorlog in die Britse oorlogskabinet en sy nywerheidpotensiaal het Suid-Afrika 'n waardevolle bondgenoot gemaak en 'n ernstige kraak in die eenheid van die Statebond is voorkom. Die nuwe V.P.-regering se eerste en grootste taak was om die volste omvang van die land se militêre en nywerheidsbronne te mobiliseer. Dit moes hy doen te midde van kwaai teenstand op die tuisfront en 'n skraal meerderheid van 13 in die Unie-Volksraad.

Die regering se grootste uitdaging was dat 'n aansienlike deel van die opposisie – die Ossewabrandwag – nie bloot neutraal teenoor die oorlogspoging gestaan het nie, maar vyandig oor die oorlogskwessie was en geneig was tot sabotasie. Smuts het dadelik die potensiële gevaar van sy trefkrag ontneem toe hy vriend en vyand se privaat vuurwapens opgekommandeer het vir die oorlogspoging. Motorbrandstof is gerantsoeneer, prysbeheer ingestel en 'n doeltreffende stelsel wat die beweging van noodsaaklike kommoditeite moes beheer. Ook is alle groot handels- en nywerheidsondernemings, soos die Hawens en Spoorweë, die yster-en-staalbedryf, myne, die tekstielbedryf en skoenfabrieke gebied om oorlogsvoorrade te verskaf.

Dr. Hendrik van der Bijl het aan die hoof van oorlogsvoorrade gestaan. Hierdie doeltreffende reëlings het daartoe gelei dat Suid-Afrika 'n belangrike bron van voorrade aan die Geallieerdes in Afrika en die Midde-Ooste geword het. Die buitengewone produksie tydens die oorlog van byvoorbeeld vyf miljoen handgranate, twee miljoen mortierbomme, 10 miljoen paar skoene en tot ses miljoen paar leërstewels het die weg gebaan vir Suid-Afrika se naoorlogse nywerheidsuitbreiding.

Die Unie se eerste verantwoordelikheid was om die seeroete om die Kaap te beveilig en Italië uit Abessinië te verban. Smuts het geen tyd verspil nie om die nodige manskappe te werf, toe te rus, op te lei en te stuur wat, gegewe die politieke toestand in die land, grotendeels uit vrywilligers moes bestaan. Teen die middel van 1940 was die Suid-Afrikaanse Lugmag aktief in Abessinië, gevolg met verposings van ses maande deur die eerste en tweede infanterie-divisie. Binnelands is stappe gedoen om vrede te waarborg deur semi-fascistiese groepe te ontwapen, hoewel nie te ontbind nie, veral die Ossewabrandwag en deur sommige van hul lede te interneer.

Genl. Jan Smuts gesels met lede van kabinet, sen. A.M. Conroy, J.W. Mushet, Jannie Hofmeyr en F.C. Sturrock, in 1946.

Smuts het 'n groot aandeel gehad in die besluite oor die strategie en bevel op die Geallieerde magte deur die loop van die Tweede Wêreldoorlog, veral in die Midde-Ooste, wat hy gereken het deurslaggewend sou wees in 'n oorwinning. Hy was in naby aanraking met Winston Churchill en het nege besoeke aan Egipte en Londen gebring vir oorlegpleging met militêre en politieke leiers. Ná die gevangeneming van die Suid-Afrikaanse Tweede Divisie by Tobroek, het Smuts 'n gepantserde tenkdivisie op die been gebring en al die Uniemagte beskikbaar gestil vir diens buite die vasteland.

Op 28 Mei 1941 word Smuts 'n veldmaarskalk in die Britse leër. Soos hy verwag het was daardie jaar die keerpunt in die oorlog. Teen Mei 1943 is die Duitsers uit Noord-Afrika verdryf en Smuts het die kans benut om 'n algemene verkiesing te hou, waarin hy 'n meerderheid van 67 behaal het ondanks die sterk aanslag van die Nasionale Party, wat ook beter as in 1938 gevaar het. In Standerton wen Smuts met 'n meerderheid van 992 teen J.F. Ludorf van die Nasionale Party, vergeleke met 'n meerderheid van 1 668 in 1938 teen die N.P. se P. v.d. M. Martins. In 1929 het hy met 'n skrale 173 stemme teen die N.P. se Oswald Pirow gewen nadat hy in die tussenverkiesing van 1 Julie 1924, nadat hy die kiesafdeling Pretoria-Wes in die 1924-verkiesing met 385 stemme teen die Arbeider G.A. Hay verloor het en Standerton se Volksraadslid bedank het om plek te maak vir die partyleier, onbestrede verkies is.

Koning George VI het dié brief aan Smuts geskryf om sy spyt uit te spreek dat hy nie Engeland toe kon kom om sy titel as veldmaarskalk te ontvang nie.

Smuts het die uitslag van die algemene verkiesing verkeerd geïnterpreteer. Hy was oortuig daarvan sy beleidsrigtings het 'n blywende oorwinning behaal en dat sy besondere weg na eenheid uiteindelik deur die oorgrote wit Unieburgers verkies is. Weereens wend hy sy gedagtes na die wêreld se probleem met sekerheid en lewer 'n merkwaardige toespraak in die Britse parlement op 25 November daardie jaar. Hy sê die verantwoordelikheid vir vrede en die gesag om dit toe te pas moet op drie groot moondhede rus – Amerika, Rusland en Brittanje.

Hy het ook voorstelle gedoen vir 'n doeltreffender organisasie van die Statebond en om die rol van die vername moondhede daarin te vergroot. Maar in die loop van 1944 het hy bekommerd geraak oor die toenemende mag van Rusland en sy vinnige opmars weswaarts. Daarom dring hy aan by die bevelvoerders van die Anglo-Amerikaanse magte om hul inval oor die Engelse kanaal uit te stel en hul magte na Middel- en Oos-Europa te stuur via die Balkan en Triëst om die Russe in toom te hou.

Naoorlogse wêreld

Smuts het deelgeneem aan die oprigting van die Verenigde Nasies, maar uit die staanspoor sy bedenkinge gehad oor die liggaam se grondwet en sy toekomsvooruitsigte. Hoewel hy nie daarmee saamgestem het nie, het hy ingewillig tot die absolute vetoreg en die magte wat gegee is aan die Veiligheidsraad. Dit was hy wat die handves van menseregte in die VN-grondwet voorgestel en geskryf het.

Die probleme van die naoorlogse wêreld het vir hom wat hul omvang en ingewikkeldheid betref, meer en meer onoorkomelik gelyk. Hy was bevrees internasionale wedywering, wat met atoomkrag gepaard sou gaan, sou net al hoe erger word, maar moes toegee die internasionale beheer oor dié vyandigheid was onverstandig terwyl Rusland Europa oorheers het.

Hy woon die vredeskonferensie in Parys by in Augustus 1946, maar onttrek hom daaraan toe hy besef dit sou niks uitrig nie. Hy het ook besef sy eie land is, weens sy kleurbeleid en -houding, tot in die arena van wêreldpolitiek gesleep. Tydens sy laaste jare as premier het hy dan ook moeite gedoen om die toenemende kritiek teen Suid-Afrika teen te werk deur die beleid op naturelle en Indiërs te hervorm. Hy het egter geweier dat Suidwes-Afrika 'n voogdygebied van die V.N. word. Aan die Indiërs het hy die reg gebied om wit verteenwoordigers in die Parlement en Provinsiale Rade te kies en 'n verreikende kompromis bereik oor die omstrede vraagstuk van grondbesit in Natal.

Die Natal Indian Congress het albei aanbiedinge verwerp en die regering van Indië het diplomatieke en handelsbetrekkinge met die Unie beëindig. Dit het gelei tot heftige aanvalle in die V.N. Rakende naturellebeleid het Smuts besef die wetgewing van 1936 was verouderd. Die snelle industrialisering van die land het die verstedeliking van swart mense versnel en so die ou probleme van behuising, onderwys, lone, werks- en gesinsomstandighede en hul politieke status verhewig sodat 'n nuwe benadering nodig was en vars oplossing gebiedend noodsaaklik geword het.

In 'n toespraak in 1942 reeds het Smuts voorgestel om segregasie te wysig deur te aanvaar dat die naturelle permanente inwoners van die dorpe en stede was en om wat hy genoem het voogdyskap die kern van die naturellebeleid te maak. Dit het behels dat die naturelle grotendeels verbeterde welsyndienste moes kry en dat hul maatskaplike vlak verhef moes word. Maar die naturelleleiers het by Smuts aangedring op dit wat hy nie kon toestaan nie, naamlik politieke gelykheid en volle vakbondregte. Die Nasionale Party het die gedagte van voogdyskap verwerp en daarteenoor sy beleid van apartheid bevorder. Maar Smuts is nooit na behore kans gegun om sy beleid behoorlik in te voer nie, want in 1948 verloor hy die algemene verkiesing sowel as sy eie setel, die tweede keer binne 'n kwarteeu dat hy so 'n dubbele nederlaag ly.

Aanloop tot 1948-verkiesing

Smuts het die Britse koningsgesin op hul besoek aan die Unie in 1947 begelei tot bo op Tafelberg. Hier wandel hy saam met koning George VI.

Die N.P. en die Afrikanerparty het voor die verkiesing van 1948 'n ooreenkoms aangegaan dat hulle mekaar in die kiesstryd sou steun. Talle faktore het meegewerk om die Smuts-regering tot 'n val te bring. Twee van die belangrikste was die ekonomiese insinking wat op die oorlog gevolg het sodat kiesers eweseer om "brood en botter" as om beleid vir die N.P. gestem het. Ook het die rassetoestand in die land steeds versleg. Derdens het hy 'n swak ministerie aan die roer van sake gesit na die reuse-oorwinning in 1943. B.M. Schoeman voer in sy Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910–1976 aan: "Sy kabinet was met die uitsondering van een of twee 'n versameling van onbeholpe administrateurs wat van die geringste taak 'n mislukking gemaak het." Ook dr. D.W. Krüger glo swak administrasie in alle staatsdepartemente, buiten dié wat Jannie Hofmeyr beheer het, het 'n sterk invloed uitgeoefen op die groot swewende stem. "Die Smuts-administrasie sedert 1943 was net so onbekwaam soos sy voorganger van die tydperk 1920–1924. Soos destyds het dit dikwels alledaagse administratiewe werk verbrou en in sommige gevalle swaarkry meegebring en in baie irritasie. Sy pogings om die naoorlogse probleme op te los is deur die Opposisie afgelag en baie kiesers wat die Verenigde Party in 1943 ondersteun het, het die party nou die rug toegekeer. Nóg Smuts se ongelooflike energie nóg sy dinamiese persoonlikheid kon die afwaartse neiging in steun vir sy party keer. Hy was blind vir die tekens van die tyd. Die ophemeling deur 'n bewonderende en oningeligte wêreld het sy gesonde politieke verstand afgestomp en bygedra tot sy ondergang."

Genl. Smuts het gehoop die koninklike besoek aan die Unie in 1947 sou steun vir sy party help werf. Hierdie seëls is daardie jaar uitgereik. Die letters "SWA" is daarop gedruk vir verspreiding in Suidwes-Afrika.

Die Nasionaliste het intens begin organiseer. Hulle pers het 'n veldtog om fondse in te samel begin en in elke kiesafdeling waar die geringste kans op sukses bestaan het, is sistematies bearbei. Oor die aankondiging dat Havenga en Malan sou saamwerk, het daar min kommer in V.P.-kringe bestaan. Tekens dat die Nasionaliste die kleurvraagstuk toenemend doeltreffend op die platteland gebruik het om steun te werf, het Smuts min geskeel. Die nuwe staatsgesteunde immigrasieskema is vertolk as 'n bedreiging vir die Afrikanerdom se identiteit en is aangeval as onrealisties gegewe die ernstige tekort aan behuising. John Hatch skryf in 1952, ná 'n besoek aan Suid-Afrika: "Die groot toestroming van Europeërs sowel as nie-Europeërs na die dorpe het aanleiding gegee tot 'n akute behuisingstekort en tot die amper volslae ineenstorting van munisipale administrasie. Volgens Verslag No. 13 van die Maatskaplike en Ekonomiese Beplanningsraad is in 1943 beraam dat 60 000 bykomende huise nodig was vir Europeërs en 125 000 vir nie-Europeërs." Geskoolde arbeiders het hulle stem by die Nasionale Party gevoeg omdat hulle bevrees was vir wedywering uit die buiteland. Die regering het met hernieude ywer probeer om soveel moontlik immigrante uit die oorloggeteisterde Europa te werf. Woordvoerders van die regering het geredeneer dit was van die uiterste landsbelang dat die wit bevolking vermeerder moes word en dat so 'n gulde geleentheid hom dalk nie weer sou voordoen nie.

Genl. Jan Smuts en sy kabinet saam met koning George VI tydens die koninklike besoek van 1947. Links van die koning sit die adjunkpremier, Jannie Hofmeyr. Dr. Colin Steyn staan heel links en Smuts se opvolger, adv. J.G.N. Strauss, tweede van regs.

Schoeman skryf die N.P. se dramatiese opkoms en oorwinning (weliswaar met 37,2% van die uitgebragte stemme) ook aan 'n reeks faktore toe. Hulle het die klem laat val op die immigrasiebeleid, die behuisingstekort en die algemene administratiewe tekortkominge van die regering. Die nagevolge van die oorlog het die party bevoordeel en die belangrikste oorweging by kiesers op 26 Mei 1948 was waarskynlik "brood en botter". Sommige kiesers het al hoe meer die indruk begin kry dat die V.P. in sy hantering van die ander rassegroepe "nie-blankes" bevoordeel het ten koste van die "blankes" se belange. Dr. Malan se besielende leierskap het ook 'n belangrike bydrae gelewer, soos dikwels die geval is wanneer die opposisie 'n regering tot 'n val bring. Liewer as om die klem op beleidsake te laat val, het Malan en adv. J.G. Strijdom, Transvaalse N.P.-leier, sake belig wat emosionele aanklank by kiesers ou vind. Veral Strijdom het hierin uitgeblink.

Die rassevraagstuk het alles anders in die veldtog oorskadu. Saam met die opkoms van die Kommunisme was dit die hoeksteen van die N.P. se steunwerwing. Die party het met 'n nuwe woord vorendag gekom om die afgesaagde term van "skeiding", wat te veel negatiewe konnotasies gehad het en onaanvaarbaar vir die wêreldmening was, te vervang. Die towerwoord "Apartheid" het skielik sy opwagting in die Nasionalistiese koerante se opskrifte gemaak en die Nasionaliste se vernaamste slagkreet geword.

Selfs nog voor die 1943-verkiesing het 'n paar bekende gesigte uit die Smuts-kabinet verdwyn. Deneys Reitz het aan die begin van 1943 as minister bedank. Gelyktydig het Richard Stuttaford bedank en Collins is oorlede op 28 Februarie 1944. Dit het Jannie Hofmeyr die mees senior kabinetslid gemaak wat as minister van finansies en onderwys opgetree het.

Ná die 1943-verkiesing was Smuts se planne vir Suid-Afrika met die einde van die oorlog in sig vir hom 'n groot kopseer. Malan en die opposisie het dit verbete uitgebuit. Baie burgers was ongelukkig met die werksaamhede van die departement van demobilisasie, wat in Augustus 1943 tot stand gekom het. Die heropname van duisende soldate in die samelewing het met groot probleme en dikwels ook onaangenaamhede gepaardgegaan. Verbruikerspryse het gedurig gestyg en verskeie verbruikersgoedere was steeds skaars.

Binne-in die Verenigde Party was daar ook tekens van onenigheid en struweling. Smuts se verhouding met die Arbeidersparty het gespanne geraak en voor die einde van 1945 het Walter Madeley, Arbeiderleier, en kol. C.F. Stallard, leier van die kwynende Dominiumparty, uit die kabinet bedank en sitplek ingeneem op die oppoisisebanke. Terwyl die regering tekens van verdeeldheid getoon het, het die N.P. in dié tyd 'n al hoe hegter eenheid begin vorm. Malan het die klem op die ekonomiese probleme laat val; Strijdom het die republikeinse ideaal steeds wyer verkondig. Na bewering was een van Smuts se ernstigste foute in die laaste jare van sy premierskap sy ingryping in die veldtog wat toe teen die Broederbond gevoer is. Hy het, op aandrang van sekere elemente in die Verenigde Party, 'n dekreet uitgevaardig waarvolgens staatsamptenare verbied is om daaraan te behoort. Dit het tot verdere ongewildheid by Afrikaners gelei.

Nietemin het dit op die oog af voorgekom asof die verkiesing in Smuts se guns beslis sou word. Uit die totale aantal setels in die Unie-Volksraad het die Verenigde Party 89 beheer en die Nasionaliste 49. Die Dominiumparty, wat sewe setels in 1943 gewen het, was vinnig aan die kwyn en die Arbeidersparty, wat in 1943 nege setels gewen het, het met Walter Madeley se dood in twee geskeur met sy regtervleuel wat na die Nasionaliste geneig het. Die Arbeiders se linkervleuel het 'n verkiesingsooreenkoms met Smuts gesluit. Daar was kritiek van die V.P. se minder geesdriftige ondersteuners, die Nasionaliste se aanval was heftig, maar die land was welvarend, die handel het gebloei en die Unie se finansies was kerngesond. Boonop kon die V.P. hom roem op 'n uitstekende oorlogsrekord en boweal het sy leier reuse-aansien geniet.

Met die naderende verkiesing het die spanning hoog geloop. Selfs die Nasionaliste het gereken Smuts sou aan die bewind kon bly, hoewel met 'n verkleinde meerderheid. Enkele waarnemers het geglo Smuts sou soveel steun verloor dat hy 'n koalisie met die Arbeidersparty sou moes vorm. Maar feitlik niemand het 'n N.P.-A.P.-oorwinning voorspel nie. Een of twee waarnemers het gewaarsku teen 'n skok-uitslag, maar die partyleiers het nie hierop ag geslaan nie en niks gedoen om dit te verhoed nie.

Weens Suid-Afrika se destydse kiesstelsel wat op kiesafdelings gegrond was, het die N.P. op 26 Mei 1948 daarin geslaag om die verkiesing met 'n minderheid van die stemme te wen. Die V.P. het feitlik geen setel op die Transvaalse platteland gewen nie, landwyd net Hottentots-Holland by die N.P. afgevat terwyl laasgenoemde aansienlike vordering in Noord-Natal en selfs in sommige stedelike gebiede getoon het. Ná pleidooie van partylede het Smuts as leier van die V.P. aangebly selfs nadat die party en hyself (in sy kiesafdeling Standerton) deur die Gesuiwerde Nasionale Party verslaan is. Twaalf L.V.'s het hul setel aan Smuts aangebied. Hy aanvaar die aanbod van Pretoria-Oos, waar hy in 'n tussenverkiesing onbestrede verkies word en bly aktief in die politiek tot en met sy dood op 11 September 1950.

Nederlaag

Die laaste Smuts-kabinet (1948). Van links staan SF Waterson, Pieter van der Byl, HG Lawrence, JW Mushet, genl. Jan Smuts, AGF Clarkson, H Gluckman, JGN Strauss, Colin Steyn en voor Jannie Hofmeyr.

Ondanks sy party se nederlaag in die 1948-verkiesing kry Smuts 'n hartlike ontvangs in Kaapstad met sy eerste besoek ná die nederlaag.

'n Portret van genl. Smuts, waarskynlik in die laaste jare van sy lewe geneem.

In die 1948-verkiesing het die N.P. 401 834 van die uitgebragte stemme op hom verenig teenoor die V.P. se 524 230 stemme. Dit het 70 setels aan die Nasionale Party besorg, 65 aan die Verenigde Party, nege aan die Afrikanerparty en ses aan die Arbeidersparty. Die N.P. en die A.P. het saamgewerk en sodoende 'n meerderheid van 79 bo die V.P. en Arbeiders se 71 behaal.

Dit was vir die meeste Suid-Afrikaners en vir die buitewêreld 'n algehele verrassing. Selfs met die steun van die drie naturelleverteenwoordigers wat swart keisers op die afsonderlike kieslys verkies het, was daar geen hoop op die V.P. se voortgesette bewind nie. Smuts het as eerste minister bedank en is deur dr. D.F. Malan vervang. Vir die eerste keer in sy 38-jarige bestaan is die Unie geregeer deur 'n suiwer Afrikanerbewind wat al twaalf ministers in die 74-jarige eerste minister se nuwe kabinet was Afrikaanssprekend.

'n Destydse politieke beriggewer van Die Transvaler en later die Nasionale Pers, Jan. J. van Rooyen, skryf in 1971 die opposisiepartye en -pers het ná die H.N.P.-oorwinning groot gewag gemaak daarvan dat dr. Malan 'n "minderheidsregering" saamgestel het omdat sy party meer as 100 000 stemme minder as die V.P. gekry het. Die totaal vir die opposisiepartye was 614 464 en dié vir die nuwe regering 453 594.

Van Rooyen skryf oor die belading en ontlading van kiesafdelings: "Die feit dat die Malan-party hoofsaaklik die steun van die platteland gehad het, het tot sy oorwinning bygedra, maar dit was slegs deel van die oorsaak." Die debat oor in hoe 'n mate die nuwe bewind 'n "minderheidsregering" was, is bemoeilik deurdat 12 kiesafdelings onbetwis na die een of ander party gegaan het. Elf hiervan was V.P. en een H.N.P. Volgens die jarelange formule van 6 000 vir die wenparty en 2 000 vir die verloorder, was die gaping tussen die twee grootste partye selfs groter.

Die 1948-uitslae is veral gekenmerk, volgens Van Rooyen, deur die groot meerderhede in die stede teenoor die klein meerderhede op die platteland, gedeeltelik danksy die groter konsentrasie kiesers in die stede asook die konsentrasie daar van V.P.-ondersteuners. In Claremont het die V.P. byvoorbeeld met 'n meerderheid van 6 202, in Rondebosch met 6 194, in Hillbrow met 6 138 en in Durban-Berea met 5 393 gewen, maar in Standerton het die H.N.P-kandidaat genl. Smuts met slegs 224 stemme verslaan, een van talle naelskraapse oorwinnings vir die H.N.P. op die platteland.

Die algemene aanname dat die H.N.P. in 1948 sowel as 1953 veral danksy die belading van plattelandse setels gewen het, is in 'n mate verkeerd bewys deur 'n ontleding van laasgenoemde verkiesing se uitslae deur die Proportional Representation Society van Londen wat hy gestuur het aan die direkteur van inligting in Suid-Afrika-Huis. Die vereniging skryf in sy verslag oor die verkiesingsuitslag: "Ek sluit afskrifte in van (a) 'n ontleding van die syfers wys daar is geen gronde vir die algemene stelling dat die oorwinning van die minderheidsparty te danke is aan die 'belading' van kiesafdelings en (b) 'n grafiek wat wys dat die werklike oorsaak van die oorwinning die verskil in die grootte van meerderhede is – Nasionalistiese kandidate het in baie kiesafdelings ingeglip met 'n klein meerderheid terwyl die V.P.- en Arbeiderkandidate baie stemme verspil het deur groot meerderhede in 'n klein aantal setels op te hoop. Die Nasionaliste sou dié verkiesing (en dié van 1948) gewen het selfs al het al die kiesafdelings 'n gelyke getal kiesers gehad – trouens, selfs as die 'lading' in die teenoorgestelde rigting was."

Vir Smuts was die nederlaag 'n reuse-terugslag. Hy het geglo sy party en beleid was goed gevestig en dat hy rustig kon aftree en die leisels aan Jannie Hofmeyr sou kon oorgee, want die inspanning van die oorlogsjare het hom merkbaar verouder, iets wat hy self goed besef het. Maar nou het hy dit as plig geag om as leier van die party aan te bly, deels omdat die liberale Hofmeyr die vertroue van 'n groot deel van die Verenigde Party se lede verloor het; en deels omdat Smuts geglo het hy moes sy lewenstaak teen die Nasionaliste beskerm. Hy was bekommerd hulle sou 'n republiek uitvaardig, soos Indië gemaak het, en Suid-Afrika daarna uit die Statebond lei. Hy was bevrees hulle sou 'n ekstremistiese kleurbeleid toepas wat tot isolasie en materiële verarming sou lei. Hofmeyr se dood in Oktober 1948 het sy werkslas vergroot en ook sy vrees oor die party se toekoms. Vir hom was die onverwagse dood van sy oudste seun in Desember 'n verpletterende terugslag. Nietemin hou hy vol met al sy baie bedrywighede met sy kenmerkende deeglikheid, onder andere die kanselierskap van die Universiteit van Cambridge, waartoe hy verkies is net 'n maand nadat hy die algemene verkiesing verloor het. 'n Ruk lank het hy gehoop hy sou gou weer die bewind kon oorneem, maar na die provinsiale verkiesing in Maart 1949 het hy besef Suid-Afrika het 'n Nasionalistiese koers ingeslaan en sy lewenslange leiding verwerp.

Sy dood

Duisende rouklaers het voor die Kaapse stadsaal saamgedrom vir sy gedenkdiens in die Moederstad op 15 September 1950.

Smuts se begrafnisstoet by Kerkplein in Pretoria op 15 September 1950.

Toe Smuts in Januarie 1950 Kaapstad toe kom vir die Parlementsitting, was hy reeds siek en het erge pyn verduur, waarvan die oorsaak onseker was. Hy het die sessie uitgehou en het vertrek op 'n reeks geleenthede op talle plekke in die Unie om sy tagtigste verjaardag te vier. Die grootste partytjie van almal is in Johannesburg gehou. Reuse-skares het langs die strate gestaan om te sien hoe Smuts deur die stad ry. Hy was in 'n oop motor saam met die burgemeester. Die personeel van die Nasionale Oorlogsmuseum-gesondheidstigting het 'n ruikertjie met Suid-Afrikaanse en Engelse blomme aan hom oorhandig as simbool van die twee lande wat hy so lief gehad het.

Phyllis Scarnell Lean, wat in 1964 (dit is in 1980 herdruk) die boekie One man in his time gepubliseer het, het die ruikertjie heel informeel aan hom oorhandig terwyl die motor stadig verbygery het. "Daar was trane in daardie kil, blou oë en 'n onvergeetlike warmte in sy bedankingsglimlag," het sy geskryf.

Smuts ontvang daardie dag ereburgerskap van Johannesburg en woon die aand 'n reuse-banket by. Voor die stadsaal is 'n verjaardagkoek met tagtig elektriese liggies gebou. 'n Yskoue wind het gewaai terwyl hy daar gestaan het om die toejuiging van die skare te erken. Binne-in die stadsaal tydens die banket het hy weer gepleit vir 'n rasioneler benadering tot die probleme van Europa en benadruk dat Duitsland op 'n gelyke voet met die ander Westerse moondhede behandel moet word. Hierna volg ook 'n party in Pretoria.

Nog een is vir Durban beplan en daarna sou hy hopelik die Cambridge besoek. Hy kry egter op 27 Mei 1950 'n kroonslagaartrombose, waarna longontsteking volg. Sewe weke lank was hy baie siek, maar self onbewus van die toestand van sy hart. Hy het genoegsaam herstel om plattelandse ritte te onderneem en sy Bosveld-plaas te gaan besoek.

Op Sondag 10 September 1950 het hy die lentedag saam met sy kleinkinders in die tuin van sy huis op Doornkloof geniet. Die hele volgende dag het sy oënskynlik verbeterde gesondheid gehou en kon hy twee keer uitry en toe hy terugkeer huis toe, aan die hoof van die etenstafel gaan sit met aandete. Om halfagt die aand het hy gaan sit aan die koppenent van sy bed en gesterf terwyl sy twee dogters by hom was.

Saam met hom het soveel anders gesterf: die laaste lid van pres. Paul Kruger se kabinet, die laaste senior generaal van die Anglo-Boereoorlog, die laaste minister van die ou Transvaalse koloniale regering, die laaste lid van die Nasionale Konvensie, die voorlaaste afgevaardigde na die Verdrag van Versailles, die laaste lid van die Britse oorlogskabinet tydens die Eerste Wêreldoorlog. Koning George VI het 'n kabelgram aan mev. Smuts gestuur waarin hy skryf: ". . . the force of his intellect has enriched the wisdom of the whole human race." Smuts kry 'n militêre begrafnis en 'n kerkdiens in die Groot Kerk in Bosmanstraat, Pretoria, waarna sy oorskot na Johannesburg gebring is vir verassing.

Die straattonele op die dag van sy begrafnis was onbeskryflik ontroerend, skryf Phyllis Scarnell Lean. "Die ontsaglike, stille skares van Suid-Afrikaners van elke ras en oortuiging en kleur. En toe dit alles oor was, is sy as gestrooi op Smutskoppie op Doornkloof."

Vernaamste onderskeidings

Smuts het homself onderskei as:

• 'n Boeregeneraal op kommando tydens die Anglo-Boereoorlog
• 'n Suksesvolle onderhandelaar met Brittanje
• 'n Briljante strateeg in die Eerste Wêreldoorlog
• Die slagter van die 1922-staking
• Raadgewer in die Tweede Wêreldoorlog
• Eerste Minister van Suid-Afrika tydens twee verskillende periodes van diens
• Woordvoerder van die Britse Statebond
• Erkende akademikus in die filosofie van holisme en in botanika.
• Kanselier van die Universiteit van Cambridge

Tydlyn

Huisgenoot plaas in September en Oktober 1957 'n reeks voorblaaie met SA leiers op die voorblad. Smuts kry sy beurt op 30 September.

• 1870, 24 Mei, Smuts word gebore op die plaas Ongegund, distrik Riebeek-Wes
• 1886 Skryf in by die Stellenbosch Gimnasium
• 1890 Skryf 'n opstel "South African Customs Union" waar hy reeds Suid-Afrika se toekoms sien binne die konteks van politieke eenheid met Brittanje. Die begin van Smuts se politieke bewussyn.
• 1891 verkry 'n graad in literatuur en wetenskap en kry 'n beurs om regte in Cambridge te gaan studeer.
• 1895 Keer terug na Kaapstad en begin 'n regspraktyk as advokaat. In Oktober lewer hy sy eerste politieke toespraak.
• 1897 Trek na Johannesburg en trou op 30 April met Sybella Margaretha (Isie) Krige.
• 1898 Word aangewys as Staatsprokureur van die Transvaalse republiek.
• 1899 Geboorte van eerste kind, 'n seun, Jacobus Abraham Smuts. Smuts se aansoek om aan te sluit by die Anglo-Boereoorlog word afgekeur.
• 1900 Die Boere moet in Mei terugval, weg van Pretoria, met Smuts en Schalk Burger in beheer van die hoofstad maar moet in Junie Pretoria verlaat om by Louis Botha aan te sluit. Smuts se seun Koosie sterf drie maande nadat hy Pretoria verlaat het. In Desember neem Smuts beheer oor die Suidwestelike Transvaal.
• 1901 Die Boere besluit om nie oor te gee nie, en Smuts lei sy kommando teen die Engelse.
• 1902 Smuts speel 'n sleutelrol in die onderhandeling van 'n vredesverdrag in Vereeniging.
• 1903 Smuts en ander prominente leiers skryf 'n dokument wat die Boere se griewe uiteensit.
• 1905 Smuts en Louis Botha stig Het Volk party in Pretoria.
• 1906 Smuts vertrek op sy eie private sending om die Liberale in Brittanje te oortuig van die Boere se pleidooi.
• 1907 Onderhandel as koloniale Sekretaris met Mohandas Karamchand Gandhi wat besig was om die passiewe verset van Indiërs te lei.
• 1908 'n Ooreenkoms word bereik tussen Smuts en Gandhi, maar beide eis dat die ander een die ooreenkoms misverstaan het.
• 1910 Die Unie van Suid-Afrika kom tot stand en Smuts word ingesluit in Eerste Minister Louis Botha se kabinet.
• 1911 As Minister van myne en bedrywe word die wet op Myne en bedrywe voorgelê.
• 1912 Smuts lê die Unie van Suid-Afrika se verdedigingswetgewing voor.
• 1913 As minister van verdediging moet Smuts toetree tot die mynwerkersgeskil en arbeidersonrus in Johannesburg.
• 1914 Smuts onderhandel weereens met Gandhi en verander die wetgewing om meer toegewend te wees teenoor die Indiërs.
• 1914 Smuts onderdruk 'n Boererebellie met Unie-troepe en laat Jopie Fourie teregstel.
• 1915 Botha se strategie en leierskap lei tot 'n oorwinning oor die Duits besette Suidwes-Afrika. Smuts word genooi deur die Britse regering om beheer oor te neem van die Britse troepe in Oos-Afrika.
• 1919 Smuts word die Eerste Minister van Suid-Afrika.
• 1920 Versterk die posisie van die Suid-Afrikaanse party deur 'n samesmelting van partye te onderhandel.
• 1921 Smuts word deur Brittanje gevra om die Ierse vraagstuk te bemiddel. Smuts sukkel binne Suid-Afrika om 'n ooreenkoms te beding met ontevrede mynwerkers.
• 1922 Rhodesië stem daarteen om ingesluit te word as deel van Suid-Afrika.
• 1922 Smuts kondig krygswet af en slaan die 1922-staking met groot bloedvergieting neer.
• 1924 Smuts se Suid-Afrikaanse Party verloor die verkiesing teen die Nasionale Party en hy word leier van die opposisieparty.
• 1925 Smuts word die president van die Assosiasie vir die bevordering van Wetenskap.
• 1926 Smuts publiseer 'n filosofiese werk oor Holisme naamlik: Holism and Evolution.
• 1929 In sy verkiesingsveldtog beywer Smuts hom vir 'n "Britse konfederasie van Afrikastate" dwarsoor Afrika en verloor die verkiesing weer teen die Nasionale Party.
• 1933 Smuts beding 'n samewerkingsooreenkoms met genl. Hertzog ten einde 'n koalisieregering te skep.
• 1934 Op 5 Desember smelt die Suid-Afrikaanse Party met die Nasionale Party saam en Smuts word onderleier van die Verenigde Party.
• 1939 Nadat Duitsland Pole ingeval het, is daar 'n geskil tussen Hertzog en Smuts oor deelname in die oorlog. Smuts wen 'n parlementêre stemming ten gunste van die oorlog. Hertzog bedank en Smuts word weereens die Eerste Minister van Suid-Afrika.
• 1941 Smuts raak aktief betrokke by die Tweede Wêreldoorlog en besoek die front in Oos-Afrika.
• 1942 Smuts word deur Churchill genooi na samesprekings in Kaïro vir strategiese samesprekings oor die verloop van die oorlog in Afrika.
• 1943 Smuts benut die oorwinning oor Duitsland in Noord-Afrika om die verkiesingstryd te wen teen D.F. Malan.
• 1944 Smuts ontmoet vir president Roosevelt in Kaïro.
• 1945 Churchill moedig Smuts aan om 'n vriendskap aan te knoop met die kernfisikus Niels Bohr, en Smuts kom sodoende te wete van die ontwikkeling van die atoombom. Die Tweede Wêreldoorlog loop ten einde.
• 1947 Die Britse Koninklike familie besoek Suid-Afrika op uitnodiging van Smuts. Smuts woon die troue by van Prinses Elizabeth.
• 1948 Smuts verloor die verkiesing teen D.F. Malan se Nasionale Party. Smuts word aangewys as Kanselier van die Universiteit van Cambridge.
• 1949 Smuts tree op as spreker by die inwyding van die Voortrekkermonument.
• 1950 Smuts sterf op 11 September.

Sien ook

• Jan Smuts-standbeelde

Verwante boeke

• 1952. J.C. Smuts, Jan Christian Smuts, Cassell & Company Ltd. London
• 1994. T. Camaron, Jan Smuts – An illustrated biography, Human and Rousseau (Pty) Ltd. State House, 3-9 Rose street, Cape Town.
• 2001. O. Geyser, Jan Smuts and his International Contemporaries, Covos Day, Oak Tree House, Tamarisk Avenue. Weltevredenpark, 1715.

Bronne

• (en) Alhadeff, Vic. 1990. A Newspaper History of South Africa. Cape Town: Don Nelson.
• (af) Böeseken, dr. A.J., Krüger, dr. D.W. en Kieser, dr. A. 1953. Drie eeue. Die verhaal van ons vaderland. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.
• (af) Cameron, Trewhella (hoofred.). 1986. Nuwe Geskiedenis van Suid-Afrika. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.
• (af) De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Pretoria: Nasionale Raad vir Sosiale Navorsing, Departement van Hoër Onderwys.
• (en) Krüger, prof. D.W. 1978. The making of a nation. A history of the Union of South Africa, 1910–1961. Johannesburg & London: Macmillan.
• (en) Long, Basil Kellett. 1945. In Smuts's Camp. London, New York, Cape Town, Toronto: Oxford University Press.
• Mostert, J.P.C. 1986. Politieke Partye in Suid-Afrika. Bloemfontein: Instituut vir Eietydse Geskiedenis, U.O.V.S.
• (en) Potgieter, D.J. (red.) 1974. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Beperk.
• (en) Rosenthal, Eric. 1978. Encyclopaedia of Southern Africa, Cape Town and Johannesburg: Juta and Company Limited.
• (en) Saunders, Christopher C. (raadgewende red.). 1994: An Illustrated Dictionary of South African History. Sandton: Ibis Books and Editorial Services cc.
• (af) Scannell, J.P. 1965. Die Afrikaanse Kernensiklopedie. Kaapstad (et al): Nasionale Boekhandel Beperk.
• (af) Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910–1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.
• (af) Van der Spuy, D.C. (hoofred.). 1975. Amptelike Jaarboek van die Republiek van Suid-Afrika. Pretoria: Departement van Inligting.
• (en) Van Wyk, Bertie (hoofred.). 1979. Official Yearbook of the Republic of South Africa 1979. Johannesburg: Chris van Rensburg Publications (Pty) Limited.
• (af) Visser, Rud. P. (samesteller). 1957. Die Vaderland-Gedenkalbum. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Jan Christian Smuts.
• (af) 'n Kort uittreksel uit genl. Smuts se toespraak tydens die inwyding van die Voortrekkermonument, 16 Desember 1949. URL besoek op 8 Februarie 2014.

Voorafgegaan deur Nuwe amp	Minister van Binnelandse Sake 1910–1912	Opgevolg deur Abraham Fischer
Voorafgegaan deur Nuwe amp	Minister van Verdediging (eerste keer) 1910–1920	Opgevolg deur Hendrik Mentz
Voorafgegaan deur Henry Charles Hull	Minister van Finansies 1912–1915	Opgevolg deur David Pieter de Villiers Graaff
Voorafgegaan deur Louis Botha	Eerste Minister van Suid-Afrika (eerste keer) 1919–1924	Opgevolg deur Barry Hertzog
Voorafgegaan deur Oswald Pirow	Minister van Justisie 1933–1939	Opgevolg deur Colin Steyn
Voorafgegaan deur Barry Hertzog	Eerste Minister van Suid-Afrika (tweede keer) 1939–1948	Opgevolg deur Daniël François Malan
Voorafgegaan deur Oswald Pirow	Minister van Verdediging (tweede keer) 1939–1948	Opgevolg deur Frans Erasmus
Voorafgegaan deur Barry Hertzog	Minister van Buitelandse Sake 1939–1948	Opgevolg deur Daniël François Malan
Voorafgegaan deur Louis Botha	Leier van die Suid-Afrikaanse Party 1919–1934	Opgevolg deur SAP saamgesmelt in die Verenigde Party
Voorafgegaan deur Barry Hertzog	Leier van die Verenigde Party 1939–1950	Opgevolg deur Koos Strauss