A.D.W. Wolmarans

Andreas Daniel Wynand Wolmarans (noemnaam Danie, plaas Stompoorfontein, distrik Potchefstroom, Transvaal, 19 September 1857 – plaas Leeufontein, distrik Potchefstroom, 12 Julie 1928, Suid-Afrika) was ’n Transvaalse politikus, Unie-senator en vooraanstaande lid van die Nederduitsch Hervormde Kerk (NH Kerk).

A.D.W. Wolmarans.

Hy was 'n stukrag van die prokurasiekommissie wat gesorg het dat al die kerklike eiendom wat voor die vereniging van 1885 aan die NH Kerk behoort het, nie in die naam van die Verenigde (NH of G Kerk) oorgedra word nie. Hy was jare lank Volksraadslid van Transvaal, van 1907 tot 1910 lid van Transvaal se Hoër Huis en ná 1910 lid van die Unie-senaat.

Herkoms en jeug

Wolmarans was die vierde seun van Frederik Gerhardus Andreas Wolmarans (31 Julie 1812 – 5 Maart 1884) en Anna Eleonora Steyn (1828–1870). Hy was die kleinseun van F.G. Wolmarans van George wat die Groot Trek na Transvaal vergesel het, een van die ondertekenaars van die Sandrivierkonvensie in Januarie 1852 en 'n ywerige ondersteuner van kmdt. A.W.J. Pretorius.

Wolmarans het sy kinderjare op die familieplaas deurgebring en sy formele onderrig, waarvoor hy van rondreisende onderwysers afhanklik was, was maar eenvoudig. Later het verhuis na die distrik Pretoria, eers na Bapsfontein en later na die plaas Koffiefontein. Tydens die Eerste Vryheidsoorlog (1880-‘81) het hy gedien in die kommando van sy ouer broer, J.M.A. Wolmarans, gedurende die beleg van Potchefstroom.

Kerkvereniging

Die Hervormde kerk Pretoria, ingewy op 5 Februarie 1905, en die Bosmanstraatse NG kerk is gebou met die £50 000 waarvoor die staat Kerkplein in 1899 gekoop het. Daarvan het die NH Kerk £125 00 gekry en die NG Kerk die res.

’n Karikatuur van A.D.W. Wolmarans deur W.H. Schroëder. Dit het verskyn in die gedrukte notule vir die samesprekings waarna pres. Paul Kruger in Augustus 1891 die kerklike partye van Transvaal opgeroep het om 'n end aan die geskille te probeer maak.

Genl. Louis Botha afgeneem saam met die kerkraad van die Hervormde gemeente Pretoria op 18 Julie 1904 toe hy die kerk hul kerk se hoeksteen gelê het. Voor: J.J. Prinsloo, A.J. Burgers, ds. M.J. Goddefroy, prof. dr. P.J. Muller, predikant van Pretoria van 1904–'1909, vroeër professor in die teologie te Amsterdam, genl. Botha en Wolmarans. Agter: D.H. Jacobs, W. Basson, onbekend, J.H. de Loor, L.B. of W. Wolmarans, N.M. Prinsloo, W. van Manen, L.L. Steen, F.A. Smit.

Wolmarans het vir die eerste maal op die voorgrond gekom ná dié oorlog as een van die leidende figure in die geskil wat volg het op die amalgamasie van die NH Kerk en die NG Kerk. Eers was hy ten gunste van die vereniging van die twee kerke, maar later het hy ontnugter geraak oor die wyse waarop die amalgamasie bewerkstellig is. Hy het besluit die outonomie van die NH Kerk moes gehandhaaf word en het die vernaamste woordvoerder van die troue Hervormers geword. As sekretaris van die Prokurasiekommissie, 'n liggaam wat saamgestel is om die kerkeiendom tussen die strydende groepe te verdeel, het hy leweslank 'n belangrike rol in Transvaalse kerksake gespeel. Die huidige NH Kerk is grootliks gebou op die fondamente wat Wolmarans in die tydperk van 1885 tot 1890 gelê het.

Terwyl Engeland omstreeks 1890 op staatkundig gebied op 'n susereiniteit oor die Transvaalse Republiek aanspraak gemaak het, het die Sinode van die Verenigde Kerk 'n artikel in sy Kerkwet gemaak waarin bepaal is dat iemand alleen as predikant in die Verenigde Kerk toegelaat kon word as hy vooraf aan die Kaap as sodanig gelegitimeer was. By so 'n legitimasie aan die Kaap moes elkeen met sy handtekening hom verbind om hom “aan de verordeningen der Nederduitsche Gereformeerde Kerk in Zuid-Afrika" (Kaapse Kerk) te hou, en as hy dit oortree hom “aan de uitspraken der bevoegde kerkelijke vergaderingen te onderwerp, wat weer niks anders kan beteken as die Kaapse Kerklike vergaderings nie. Hiermee het die Verenigde Kerk van Transvaal wat 'n onafhanklike Republiek was, hom onder die susereiniteit van die Kerk in die Kaapkolonie geplaas wat 'n Britse kolonie was, en hierteen was baie Transvalers heftig gekant.

Ds. H.S. Bosman van die Verenigde gemeente Pretoria en sy kerkraad het geweier om saam te werk om hierin 'n verandering te bring. Wolmarans het uit die kerkraad getree en die leiding geneem van die persone wat besware teen hierdie gang van sake gehad het. Hulle het op die algemene kerkvergadering van die Ned. Herv. of Geref. Kerk (Verenigde Kerk) van Mei 1890 besware ingedien, maar dit is van die hand gewys, terwyl besluit is om toe te sien dat die eiendomme van die Ned. Hervormde Kerk op naam van die Ned. Herv. of Geref. Kerk getransporteer word.

Op Vrydag 30 Mei 1890 het Wolmarans van die Registrateur van Akte verneem het dat die eiendomme van die Ned. Hervormde gemeente Pretoria op Maandag 2 Junie op naam van die Ned. Herv. of Geref. gemeente oorgetransporteer sou word. Hy het dadelik ingegryp en die Saterdagmôre met behulp van ene adv. Hollard by die hooggeregshof 'n hofbevel gevra om hierdie oortransportering te belet. Die hof het 'n voorlopige interdik toegestaan. Op 24 Junie het ds. Bosman in die hooggeregshof 'n beëdigde verklaring gemaak waarin hy onder meer gesê het dat deur die vereniging “hebben beiden de ‘Nederduitsch Hervormde Kerk' en de ‘Nederduitsch Gereformeerde Kerk' als aparte lichamen of rechtspersonen opgehouden te bestaan”. Op 5 Augustus het die hof egter uitspraak gelewer dat die eiendomme net op 'n ander naam oorgetransporteer kon word as die Ned. Hervormde gemeente daartoe opdrag sou gee. Die hof het dus aangeneem dat die Hervormde gemeente nog bestaan.

Intussen is in Julie maand van dieselfde jaar 'n kommissie van 10 gevorm waarvan Wolmarans die sekretaris was, wat prokurasies laat teken het om gemagtig te word om die regte van die Hervormdes landwyd te behartig wat aan die kerkvereniging meegewerk het maar besware gehad het om verder saam te werk. Hierdie prokurasies is deur meer as duisend manslidmate geteken, waarop die kommissie as 'n Prokurasiekommissie gekonstitueer is, en dadelik besware gemaak het teen die oortransportering van die eiendomme van die Ned. Hervormde Kerk op die naam van die Ned. Herv. of Geref. Kerk. Die Prokurasiekommissie het ds. Bosman en die kerkraad uitgenooi “om de vereeniging vaarwel te zeggen en op de Hervormde grondslagen voort te bouwen”, maar hulle het geweier, waarop ds. C.W. du Toit van Potchefstroom gevra is om na Pretoria te kom en 'n vergadering van die Hervormde manslidmate te lei.

Hierdie gemeentevergadering het op 24 Januarie 1891 op Derdepoort plaasgevind waar onder leiding van ds. Du Toit 'n nuwe kerkraad gekies is wat bestaan het uit ouderlinge Wolmarans, B.D. Esterhuizen, A.J.J. Botes, H.P. Geldenhuis, en diakens J.P.H. Dreyer, F.A. Smit, J.J.F. Brits, J.A. Duvenage en J.P. Prinsloo. Hulle is op Sondag 25 Januarie bevestig en Maandag is ds. Du Toit as konsulent benoem. Hierdie Kerkraad het dadelik op die eiendomme van die Hervormde gemeente Pretoria aanspraak gemaak, en dit was duidelik dat dit op 'n hofsaak sou uitloop.

Ook in verskillende ander gemeentes in Transvaal het hofsake gedreig en dit het gelyk asof dit op staatkundig gebied gevare kon meebring; daarom het pres. Paul Kruger dit nodig geag om op 25 Maart 1891 “als Christen en als Hoofd van den Staat” 'n rondskrywe aan die Hervormde Kerk, die Verenigde Kerk en die gemeentes onder die Prokurasiekommissie te rig en die kerklike voormanne tot 'n gemeenskaplike samespreking uitgenooi om langs vreedsame weg tot 'n oplossing te probeer kom. Hierdie konferensie het van 24 Augustus tot 4 September in Pretoria onder voorsitterskap van die president plaasgevind. Wat die beoogde doel betref, was dit 'n mislukking. Daar is wel 'n konsep opgestel vir 'n vreedsame skikking tussen die gemeentes waar eiendomskwessies was en die Hervormde Kerk het dit aangeneem, maar die Verenigde Kerk het dit verwerp sodat daar maar net een pad oopgebly het om tot 'n oplossing te kom, en dit was om na die hooggeregshof te gaan.

Die Kerkraad van die Hervormde gemeente Standerton (Trichardtsfontein) het dan ook in 1892 die Verenigde gemeente Standerton gedagvaar en geëis om hul eiendomme terug te gee. Dit was 'n toetssaak waaruit die goeie reg van die Hervormde Kerk moes blyk. Die uitspraak het op 5 Junie 1895 geval en was ten gunste van die Hervormde Kerk. Die hof het beslis dat die kerkvereniging ultra vires was; dus onwettig en die kerklike eiendomme dus nie van die Hervormde Kerk ontneem kon word nie. In 1895 het die Hervormde kerkraad van Rustenburg ook die kerkraad van die Verenigde Kerk gedagvaar, en daar is dieselfde uitspraak deur die hof gegee. Dit het dus bevestig dat ook in Pretoria die Hervormde Kerk die regmatige eienaar van Kerkplein met kerkgebou, die pastorie en al die ander eiendomme was. Maar tot 'n hofsaak het dit nie gekom nie, vermoedelik deur politieke oorwegings. Ds. Bosman en sy kerkraad was nou gewillig om te skik. Die Regering het Kerkplein vir £50 000 gekoop waarvan £12 500 aan die Hervormde Gemeente uitbetaal is en £37 500 aan die Ned. Herv. of Geref. gemeente, terwyl laasgenoemde nog 'n blok van vier erwe aan die Hervormde gemeente moes gee. Hierdie vier erwe is deur die kerkraad van die Hervormde gemeente vir 'n blok van vier ander erwe verruil, geleë op die hoek van Kerk- en Du Toitstraat waar die Hervormde kerkgebou nou nog op staan. Hoewel die Ned. Herv. of Geref. gemeente met hierdie transaksie meer as die Hervormde gemeente ontvang het, is dit vir laasgenoemde tog van baie groot betekenis, want dit het bewys dat die Hervormde gemeente die historiese reghebbende regspersoonlikheid was; dus die historiese gemeente wat in 1855 deur ds. Dirk van der Hoff gestig is, want dit was die Hervormde gemeente wat aan die regering transport van die Kerkplein moes gee. Die Kerkraad het op sy vergadering van 24 Mei 1899 'n kommissie benoem om namens die gemeente die transport aan die regering te verleen. Hierdie kommissie het bestaan uit die kerkraadslede Wolmarans, L.A.F.H. van Wouw, B.C. Lottering en diakens F.A. Smit en L.L. Steen. Die Registrateur van Akte het in verband hiermee alleen die Hervormde gemeente erken.

Transvaalse politikus

Sy kragtige persoonlikheid, asook die organisasie- en redenaarsvermoë wat hy aan die dag gelê het in die kerkgeskil ná 1885, het bygedra by tot sy verkiesing in 1888 as verteenwoordiger van die Pretoriase dorp en distrik in die Volksraad van die ZAR. Wolmarans, wat die familietradisie gehandhaaf en pres. S.J.P. Kruger gesteun het, is algaande beskou as die leier van die konserwatiewe element in die Volksraad. Ten tyde van die Jameson-inval het hy die rang van veldkornet beklee en 'n afdeling teen die invallers gelei.

Ná sy broer, J. M. A. Wolmarans, se dood in 1899, is Wolmarans gekies om die vakature in die uitvoerende raad te vul en einde Mei 1899 het hy Kruger na die Bloemfontein-konferensie vergesel.

Tweede Vryheidsoorlog

Die Boeredelegasie in Europa, 1900 (v.l.n.r.): Wolmarans, Willem Johannes Leyds, Abraham Fischer, H.P.N. Muller en Cornelius Hermanus Wessels.

Die reëlingskomitee vir die begrafnis van pres. Paul Kruger op 16 Desember 1904, hier afgeneem die dag vantevore, 15 Desember. Voor (van links): Wolmarans, S.W. Burger, Louis Botha (voorsitter), J.H. de la Rey, J.C. Smuts en C.F. Beyers. Middel: S. Meintjes, H. Visser, J. Joubert, I.N. van Alphen, G.W.S. Lingbeek, T.W. Beckett, F.V. Engelenburg en L.L. Steen (sekretaris). Agter: P.L.A. Goldman, N.J. de Wet, P. van der Byl, Watermeyer, P.G.W. Grobler, D. Liebenberg, I.S. Ferreira en Hans Minnaar.

Gedurende die eerste maande van die Tweede Vryheidsoorlog is hy benoem tot voorsitter van 'n sentrale komitee wat in beheer was van die aankoop, opkommandering en uitdeel van goedere en perde vir die kommando's aan die front. In Maart 1900 het die regerings van die twee republieke, die ZAR en Oranje-Vrystaat, besluit om 'n deputasie oorsee te stuur om buitelandse arbitrasie in Suid-Afrika te probeer verkry. Dit sou, na gehoop is, lei tot 'n staking van vyandelikhede sonder die prysgawe van republikeinse onafhanklikheid. As verteenwoordiger van die Transvaal het Wolmarans vir Abraham Fischer, leier van die deputasie, en C.H. Wessels, die verteenwoordiger van die Oranje-Vrystaat, op hierdie sending vergesel. Die deputasie se pogings in Nederland (in April), die Verenigde State van Amerika (van Mei tot Julie) en Frankryk, Duitsland en Rusland (in Augustus 1900) was vrugteloos. In Julie 1900 het Wolmarans die Transvaalse regering-te-velde op Machadodorp in kennis gestel weinig hoop bestaan om enige buitelandse moondheid te oorreed om in die oorlog in te meng en dat hy na sy land wou terugkeer. Maar die regering het hom opdrag gegee om in Europa te bly.

Daarop vestig hy hom in Villa Nova in Scheveningen, naby Den Haag, waar sy vrou en sommige van sy kinders in Maart 1901 by hom aangesluit het. Hy het deurgaans noue kontak met pres. Kruger gehandhaaf, vanaf dié se aankoms in Europa in November 1900. Gedurende die eerste maande van 1902 het Wolmarans, vergesel van Wessels, 'n tweede reis na die VSA onderneem in 'n vergeefse poging om die pas verkose president, Theodore Roosevelt, te oorreed om in Suid-Afrika te arbitreer. Terselfdertyd het hy by die Nederlandse premier, dr. Abraham Kuyper, aangedring om as bemiddelaar op te tree. Die deputasie se pogings is belemmer deur die lede se gebrek aan diplomatieke ervaring, deur die geskille wat tussen Wolmarans enersyds en Fischer en Wessels andersyds ontstaan het, en weens die onenigheid tussen Wolmarans en dr. W.J. Leyds, Transvaal se buitengewone gesant in Europa. Maar die grondrede vir die mislukte sending was die houding van die regerings van die verskillende state wat besoek is.

Ná die Driejarige Oorlog

Die Britse owerheid het Wolmarans eers in Januarie 1903 toegelaat om na Transvaal terug te keer en begin hy onmiddellik 'n prominente rol speel in die oprigting van CNO-skole en die stigting van 'n politieke party vir die Boere. In Januarie 1905 word hy verkies tot die hoofbestuur van Het Volk, hoewel hy nie sy volle steun toegesê het nie aan die versoeningsbeleid van die partyleier, genl. Louis Botha. Nadat Transvaal verantwoordelike bestuur gekry het, het hy in 1907 lid van die benoemde wetgewende raad geword en voortgegaan om menings te lug wat nie met die partyleiers s’n ooreengestem het nie. Die Transvaalse Onderwyswet (1907) van genl. J.C. Smuts het byvoorbeeld nie sy goedkeuring weggedra nie; die pogings om 'n hegter eenheid tussen die vier Suid-Afrikaanse kolonies teweeg te bring ook nie.

Ná Uniewording

Wolmarans was diaken van die Hervormde gemeente Pretoria van 1884 tot 1888 en van 1891 tot 1922 ouderling.

In 1910 is Wolmarans verkies as een van Transvaal se verteenwoordigers in die Uniesenaat, 'n amp wat hy tot sy dood beklee het. Wolmarans het genl. J.B.M. Hertzog in sy twis met genl. Botha in 1912 gesteun en lid van die Nasionale Party geword met die stigting daarvan in 1914. Tydens die rebellie van 1914, wat volgens hom niks meer was as 'n protes teen die regering se besluit om Duits-Suidwes-Afrika binne te val nie, het hy die regering sy dienste aangebied om nog bloedvergieting te voorkom, maar Botha het sy aanbod van die hand gewys.

In 1919, ná die einde van die Eerste Wêreldoorlog, was Wolmarans 'n lid van die Vryheidsdeputasie, onder leiding van Hertzog, wat Europa besoek het in 'n vergeefse poging om die vryheid van die voormalige Boererepublieke te herwin. Hy het gekant gebly teen die erkenning van Afrikaans as een van die amptelike tale van die Unie omdat hy van mening was dat Nederlands een van die ampstale moes bly tot Afrikaans genoeg ontwikkel het om hom teen Engels te kan handhaaf.

Wolmarans is op sy plaas Koffiefontein in die distrik Pretoria begrawe. Dokumente en 'n privaat argief betreffende Wolmarans se lewe en werk verkeer in die NH Kerkargief, Pretoria, en in die S.P. Engelbrecht-versameling. Die S.P. Engelbrecht-museum bevat 'n versameling persoonlike artikels van Wolmarans en sy kinders, asook 'n olieverfportret deur Théreze van Duyl-Schwartze (Amsterdam, 1901). Daar is 'n houtskoolskets van Wolmarans deur Antoon van Welie (Londen, 1902) in die Oorlogsmuseum in Bloemfontein, en fotografiese portrette in die argief in Pretoria.

Skryfwerk

Wolmarans as jong man, waarskynlik omstreeks 1885 ten tyde van die kerkvereniging in Transvaal.

Die eerste deel van sy Kerkhistorische feiten, bydrage tot de kennis der Ned. Herv. Kerk in Zuid-Afrika het in 1919 in Amsterdam en Pretoria verskyn. 'n Tweede deel het daarop gevolg: Kerkhistorische feite. Antwoord op 'Een terugblik' van ds. H.S. Bosman, wat in 1924 in Pretoria gepubliseer word.

Gesinslewe

Wolmarans is op 26 Mei 1877 getroud met Anna Cornelia Sophia Elizabeth Prinsloo. Uit die huwelik is twaalf kinders gebore, van wie vier seuns en vier dogters hul vader oorleef het. Ná die dood van sy eerste vrou op 9 Augustus 1909, het Wolmarans op 25 April 1911 getrou met Susara Maria Margaretha Roos, die weduwee van Antonie Philippus Erasmus. Uit hierdie huwelik is een seun, Willem Maarten, op 14 Julie 1912 gebore.

Waardering

Volgens F.G.M. du Toit in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, was Wolmarans “'n vasberade, koppige, wêreldwyse man, 'n kragtige, vaardige spreker en 'n uitmuntende organiseerder ... (Hoewel) hy 'n redelik belangrike openbare figuur gebly het, het sy invloed ná die (Tweede Vryheidsoorlog) aanmerklik afgeneem. Hy het 'n mate van invloed verloor vanweë sy gedwonge afwesigheid uit Suid-Afrika in die tydperk 1900 tot 1903, en hy is oorreed om 'n setel in die Senaat te aanvaar om sy aandag af te lei van die hoofstroom in die politiek, waar sy sterk, konserwatiewe standpunte onwelkom was. Hoewel hy later 'n redelik prominente rol in die Nasionale Party gespeel het, het hy nooit sy vooroorlogse politieke invloed herwin nie. In die NH Kerk bly hy egter sy invloed handhaaf."

Bronne

• (af) De Kock, W.J. (hoofred. tot 1970) en Krüger, prof. D.W. (hoofred. sedert 1971). 1972. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel II. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• (af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. 1955. Die Nederduitsch Hervormde Gemeente Pretoria 1855–1955. Pretoria: NH kerkraad.