NG gemeente Pretoria

Die NG gemeente Pretoria is die oudste gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Pretoria en nagenoeg die 59ste oudste gemeente in dié Kerk. Voor die verdeling van die Transvaalse Kerk in twee, drie en later vier Sinodes, was dit die vyfde oudste Transvaalse gemeente, net 12 jaar jonger as die oudste, Potchefstroom, gestig in 1842. Weens ingrypende demografiese veranderings in die sentrale dele van Pretoria sedert 1990, bestaan die gemeente sedert 2000 uit ses saamgestelde dele, naamlik die ou moedergemeente, Bronberg (1942), Burgerspark (1952), Arcadia (1951, waarby Meintjeskop in 1964 ingelyf is) en Harmonie (1957). Teen 2017 het ’n handjie vol Afrikaanssprekende NG lidmate in dié gebied oorgebly.

Die Bosmanstraatse kerkgebou van die NG gemeente Pretoria, intussen deels verkoop aan die Verenigende Gereformeerde gemeente Melodi ya Tshwane. Dis ontwerp deur Klaas van Rijsse.

Stigting

Ds. A.J. Begemann is in 1860 of '61, toe hy pas uit Nederland aangekom het, as Pretoria se eerste predikant bevestig. Hy het sy emeritaat in 1872 aanvaar.

Die gemeente Pretoria dateer van die jaar 1854 of ‘55, toe daar maar nog 28 wonings gepryk het op die plek waar later een van die grootste stede van Suid-Afrika en daarby die administratiewe hoofstad sou verrys. Omdat die huidige NG gemeente Pretoria ’n voortsetting is van die Hervormde gemeente Pretoria wat tot 1885 bestaan het – toe die twee kerkverbande saamgesmelt het, maar 'n gedeelte van die Hervormde Kerk as sodanig bly voortbestaan het – is die stigtingsdatum van hierdie gemeente ook dié van Hervormde gemeente Pretoria, naamlik die naweek van 8 en 9 September 1855.

Die gemeente was byna agt jaar lank vakant terwyl ds. Dirk van der Hoff, die stigter van die Nederduitsch Hervormde Kerk, dié kerkverband se enigste leraar in Transvaal was. Omdat uit die Kaapkolonie geen predikant bekom kon word nie, het die lidmate hulle na Holland gewend waar prop. A.J. Begemann die beroep op sekere voorwaarde aanvaar het. Nadat hy die beroep aangeneem het, is hy op 7 Maart 1860 in die Grote Kerk van die Hervormde gemeente Den Haag as predikant van Transvaal georden. Nadat hy op 21 Junie daardie jaar in die Kaap aangekom het, het hy op Sondag 24 Junie die diens in die Groote Kerk namens ds. S.P. Heyns waargeneem. Op 30 Junie het hy per skip na Natal vertrek en van daar per ossewa na Potchefstroom gereis waar hy op 8 Desember aangekom het. Op Sondag 27 Januarie 1862 het ds. van der Hoff hom as Pretoria se eerste leraar bevestig.

Hervormde naas NG gemeente

Kerkplein tydens 'n Nagmaalsviering omstreeks 1870. Die huis aan die linkerkant met die twee gewels was die pastorie van ds. A.J. Begemann en het op die plek gestaan waar die Paleis van Justisie nou staan. Die kerk is in die 1860's tydens ds. Begemann se dienstyd deur William Skinner, die latere landdros, en Edward Lewis Devereux herbou. Dit het diens gedoen tot dit in September 1882 afgebrand het.

In die eerste jare van Pretoria se bestaan was die Hervormde gemeente die enigste daar en van sy koms tot 1866 was ds. Begemann die enigste plaaslike predikant van enige kerkgenootskap. Die Gereformeerde gemeente is in 1859 gestig, maar kon sy eerste leraar in die persoon van ds. N.J.R. Swart eers in 1866 ontvang. Die Anglikaanse gemeente is in 1869 gestig en eerw. Joseph Wills is as eerste leraar bevestig. In 1867 het ds. Frans Lion Cachet 'n NG gemeente in die distrik gestig, wat streng gesproke die stigtingsdatum van die NG gemeente Pretoria is. Dié gemeente het klein en kwynend gebly en het nooit 'n eie predikant of kerkgebou op die dorp gehad nie, maar wel 'n klein geboutjie aan Elandsrivier. Dié ds. Cachet het van 1865 af eiehandig die NG Kerk in Transvaal lewend gehou deur verwarring by Hervormde lidmate te saai en hulle te probeer wysmaak dat die Staatskerk (die Hervormde) liberaal was en gevaarlik vir die rus, vrede en welvaart van die Republiek. Ds. Begemann en sy kerkraad het in die distrik talle vergaderings gehou om die mense teen ds. Cachet se veldtog te waarsku. In Pretoria het ds. Cachet se veldtog geen ingang gevind nie, maar hy het wel in 1867 die gemeentetjie aan Pienaarsrivier opgerig wat, toe dit in 1885 met Kerkvereniging opgehef word, net 80 lidmate getel het.

Konsulentsgemeente gestig

Die eerste kerkgeboutjie op Pretoria, opgerig in 1855. Dit het so gelyk tot dit met 'n vleuel vergroot is in 1865.

Ds. G.W. Smits is gebore op 19 Junie 1836 in Renkum, Nederland, en oorlede op Rustenburg op 19 Junie 1894.

Die eerste kerkgeboutjie ná die vergroting. So het hy gelyk tot hy verniel is in 'n storm in 1882 en kort daarna afgebrand het, "deur 'n vernielende hand".

Ds. Begemann het meermale met sy gemeentelede in botsing geraak omdat hy streng en reguit en nie juis taktvol was nie. Omdat die Hervormde Kerk die Staatskerk was, het die Reglement van Orde bepaal die Hervormde leraar moes die Volksraadsittings met gebed open en afsluit wanneer hy in Pretoria was. In Februarie 1864 het ds. Begemann laat weet hy kan nie die sitting met gebed afsluit nie weens "bezigheid". Die Volksraad het sy verskoning aangeneem, maar toe hulle op 1 Junie 1865 weer byeenkom, het ds. Begemann op die skriftelike uitnodiging van die voorsitter net laat weet dat hy nie beskikbaar sou wees nie. Die Volksraad was hieroor baie ontstemd en het dit in 'n brief aan ds. Begemann te kenne gegee. Die Kommissie van die Algemene Kerkvergadering het in dieselfde maand op Rustenburg byeengekom en van die weiering van die Pretoriase predikant kennis geneem. Daarop het die vergadering besluit dat die leraar "deur sy handelswyse hom skuldig gemaak het aan minagting van die wettige landsbestuur en dus ontrou geword het aan sy roeping om die gemeente voor te gaan in behoorlike betoning van agting vir die wettige verteenwoordigers van die land".

Die vergadering het ook besluit dat die beskuldigde kans moes kry om sy optrede te verduidelik, maar toe hy dit op die Algemene Kerkvergadering van November 1868 doen, was hulle ontevrede met sy verklaring en het hulle sy handelswyse afgekeur. Die Volksraad was tevrede hiermee en daarna het ds. Begemann weer op gesette tye die sittings met gebed geopen en afgesluit.

In die gemeente het sommige lidmate ontevrede gebly met hul predikant, onder meer omdat hy net een maal per maand die doop wou bedien. Ds. Begemann het nie die nodige takt gehad om die gemoedere te bedaar nie. In Desember 1867 het 'n aantal lidmate onder leiding van komm. S.T. Prinsloo en J. Botha 'n versoek aan ds. G.W. Smits van Rustenburg gestuur waarin hulle versoek dat hy hulle as konsulent bedien. Die beswaardes het in die wyk Elandsrivier (die latere Witfontein en Rhenosterpoort in die omgewing van Bronkhorstspruit) gewoon en op 17 Februarie 1868 het ouderlinge H.S. Pretorius en J.H. de Beer en diaken P.C. Minnaar 'n byeenkoms met die mense daar gehou om hulle te probeer tevrede stel. Die beswaardes was wel vas aan die Kerk, maar het probleme met ds. Begemann gehad. Toe hulle hoor dat hulle persoonlik hul klagtes teen die predikant by die Kommissie van die Algemene Kerkvergadering sou moes gaan indien, het hulle blykbaar vereers daarvan afgesien.

'n Paar maande later het iets gebeur wat die herstel van die breuk onmoontlik gemaak het. Die Vrymesselaars van Pretoria het 'n nuwe losie gebou en in Augustus 1868 ds. Begemann gevra om 'n passende gebed tydens die inwyding te doen. Hy was nie 'n Vrymesselaar nie, anders as pres. M.W. Pretorius, maar het gemeen dat dit beter was om aan die uitnodiging gehoor te gee. Hierdeur is die beswaardes heeltemal van hul predikant vervreem. Twee lidmate van sy eie gemeente – wat nie behoort het tot die beswaardes van Elandsrivier nie – het hom by die Kommissie van die Algemene Kerkvergadering aangekla. Die kommissie het op 16 November 1868 op Pretoria vergader om die klagte te behandel, maar het bevind dat hy hom deur die doen van die gebed nie strafbaar gemaak het nie.

Voor die vergadering was ook 'n versoek van 69 lidmate wat wou hê dat die kommissie 'n konsulent benoem wat hulle kerklik kon bedien omdat hulle ds. Begemann nie meer as hul predikant wou hê nie. Nadat die kommissie met die kerkraad beraadslaag het, het die kerkraad ingestem dat die beswaardes vir hulle 'n konsulent kon kies. Hulle het ds. G.W. Smits gekies wat op 1 Februarie 1869 die eerste keer voor die beswaardes opgetree het en wel in die Hervormde kerkgebou in Pretoria. Die beswaardes het 'n ouderling en diaken gekies wat ds. Smits met kerktye kon help. Die Algemene Kerkvergadering wat op 29 November 1869 op Heidelberg byeengekom het, het die hele aangeleentheid uitvoerig behandel. Hier is die beswaardes as selfstandige gemeente erken met die naam “Nederduitsch Hervormde Gemeente van Pretoria onder Consulentschap van den Predikant G.W. Smits”, met stigtingsdatum 29 November 1869. Die vergadering het bepaal dat die nuwe gemeente geen aanspraak op die kerklike eiendom van Pretoria se gemeente kon maak nie; so het Pretoria dan twee Hervormde gemeentes gekry, naas die Gereformeerde en die NG gemeente.

Ds. Begemann geskors

Nagmaal op Kerkplein omstreeks 1895.

Die toestand in Pretoria het nog gespanne gebly en begin 1872 het daar 'n nuwe moeilikheid met ds. Begemann gekom toe hy die akademiese vraagstuk van tekskritiek in die gemeente bring. Eers in 'n privaat gesprek en later in 'n kerkraadsvergadering het hy gesê Joh. 5:7 is later in die Bybel ingevoeg en hoort nie daarin nie, so ook die eerste verse van die agtste hoofstuk van die Evangelie van Johannes. Die kerkraad het hom by die Kommissie van die Algemene Kerkvergadering verkla. Daarna het hy by die kerkraad aansoek gedoen om sy ontslag te neem, want dié keer het hy besef dat die storm nie bedwing kon word nie, maar hy wou hê die kommissie moes eers die saak behandel voor hy sou aftree. Die kommissie het op 11 Maart 1872 op Potchefstroom vergader en onder meer beslis dat hy "elke daad wat daartoe kan strek om die gesag van die Bybel by die gemeente te verminder, afkeur as synde gevaarlik, ontydig en onnodig". Die kommissie het ook beslis dat die woorde van ds. Begemann "bedoel was om kwaad en geen goed te doen nie, terwyl 'n dienaar van die evangelie hom moet beywer om te vergader en nie om te verstrooi nie". Gevolglik gee die kommissie sy afkeuring oor die woorde van die predikant te kenne en skors hom vir drie maande met 'n verlies van traktement (besoldiging).

Die lang vakature

Dr. J.J. Kotzé is ná ds. Begemann se aftrede beroep, maar het bedank nadat die kerkraad hom nie verantwoordelik wou stel vir 'n salaris van £400 per jaar nie.

Ds. S.J. du Toit se beroep het 'n beroering in die gemeente Pretoria veroorsaak, maar hy het dit bedank.

Ds. N.J. van Warmelo het die gemeente daarteen gewaarsku om prop. S.J. du Toit te beroep.

Ná ds. Begemann se aftrede het 'n vier jaar lange vakature ontstaan. Die kerkraad het op 28 November 1872 byeengekom onder voorsitterskap van ds. N.J. van Warmelo om 'n predikant te beroep. Dr. J.J. Kotzé van die NG gemeente Richmond is beroep. Op 'n rondreis 'n paar maande vantevore het hy sy vooroordeel teen die Hervormde Kerk laat staan en 'n gunstige indruk op lidmate gemaak. Ongelukkig het hulle nie besef dat sy houdings jeens die Republiek se onafhanklikheid dieselfde was as die deursnee- koloniale predikant s'n nie. Van die houding dat hy geen staatkundige heil vir Transvaal kon sien sonder die Britse vlag nie, het hy egter niks laat blyk nie. Ná die beroep het dr. Kotzé gevra dat hulle die besoldiging tot £400 per jaar moes verhoog. Die kerkraad wou hom nie vir so 'n bedrag verantwoordelik stel nie; daarom het dr. Kotzé die beroep bedank.

Intussen het die kerkraad aan die Konsulentsgemeente geskryf en gevra dat hulle met die moedergemeente saamsmelt. Dié gemeente wou egter eers sien wie Pretoria sou beroep voor hulle so 'n stap doen. In April 1873 het die kerkraad aan ds. Van Warmelo opdrag gegee om op besoek aan Holland van daar 'n predikant vir die gemeente saam te bring. Nadat dr. William Robertson 'n ope brief laat publiseer het aan die Transvaalse lidmate wat uit sy ou gemeente, Swellendam, getrek het, waarin hy hulle gewaarsku het teen predikante uit Holland en hulle aangeraai het om kwekelinge uit Stellenbosch te beroep, het 'n paar proponente na Transvaal gegaan en een, prop. S.J. du Toit, het 'n paar keer in Pretoria gepreek waarna sommige lede van die kerkraad hom wou beroep.

Prop. Du Toit het sy reisjoernaal aan dr. Robertson gestuur wat dit sonder Du Toit se voorkennis laat publiseer het. In dié reisjoernaal het Du Toit onder meer geskryf dat die NG gemeente van ds. Cachet die "heilzame zout" wat daar nog in die Hervormde kerk was, grotendeels daar uitgehaal het. Sommige mense wou hom toe glad nie meer as predikant hê nie, terwyl twee kerkraadslede so onder sy bekoring geraak het dat hulle hom beslis wou beroep. Met sy terugkoms uit Holland het ds. Van Warmelo 'n groot gemeentelike byeenkoms toegespreek en die NG kerk van ds. Cachet "'n groot sonde en groot ramp vir Transvaal" genoem. Hy het die Kaapse Kerk daarvan beskuldig dat hy die Hervormde Kerk in die hande probeer kry het deur iemand soos prop. Du Toit. Die meeste kerkraadslede was ten gunste van ds. Du Toit se beroep; daarom het ds. Van Warmelo as konsulent bedank. So was Pretoria nou sonder predikant én konsulent.

Ds. Smits het geweier om konsulent te wees en so het ds. Van der Hoff dié amp aanvaar. Met die kerkviering van September 1874 was daar 'n groot storm. Daar sou beroep word en drie kerkraadslede wat bedank het, is volgens Kerkwet opgeroep om as oudlede aan die stemming deel te neem. Hulle wou egter volle sitting hê, maar die kerkraad het dit geweier. Ds. Du Toit is toe beroep. Beswaarde kerkraadslede het 'n klag teen die kerkraad ingedien wat eindelik voor die Algemene Kerkvergadering gedien het. Dié liggaam het ds. Du Toit se beroep gehandhaaf, waarna van die beswaardes hulle by die Konsulentsgemeente aangesluit het. Nadat die storm tot bedaring gekom het, het prop. Du Toit die beroep in elk geval bedank. Nou het die kerkraad daartoe oorgegaan om prop. H.S. Bosman met algemene stemme te beroep. Hy het die beroep aangeneem en is op 15 Julie 1876 deur ds. Dirk van der Hoff georden en bevestig na aanleiding van Titus 2:15. Aan die handeoplegging het ook nog di. D.P. Ackermann van Wakkerstroom en J.C. de Vries van Zeerust deelgeneem.

Die dienstyd van ds. H.S. Bosman

Ds. H.S. Bosman het sy hele 50 jaar lange bediening in die moedergemeente Pretoria deurgebring.

Van die Hervormde Kerk waarin ds. Bosman bevestig is, was hy nie 'n alte goeie vriend nie. Die NG Kerk van Transvaal was vir hom die ideaal en hoewel die Hervormde Kerk drie maal groter as die NG Kerk in Transvaal was, het ds. Bosman in 1877 aan De Gereformeerde Kerkbode geskryf dat daar in die NGK meer gelowiges was as in die NHK. Hy was ook ten gunste van nouer aansluiting by Engeland en het dadelik ná sy bevestiging verlof gekry om een maal per maand die erediens in Engels waar te neem. Twee maande voor sy koms na Transvaal het die regering van pres. T.F. Burgers 'n middelbare skool geopen waarin leerlinge op universitêre opleiding voorberei sou word. Ds. Bosman het dadelik 'n opposisieskool met Engels as onderrigmedium in die lewe geroep en terwyl daar nie 'n skoolgebou beskikbaar was nie, die Hervormde kerkgebou vir dié doel afgestaan. In die Eerste Vryheidsoorlog wat in Desember 1880 begin het, het ds. Bosman dan ook sy gewig aan die Engelse kant ingegooi.

In September 1882 was dit baie droog en warm. Vrydagaand 8 September het swaar reënbuie losgebars en in die nag het 'n kwaai wind gewaai. Die kerkgebou het swaar gely. Die dak van die suidelike vleuel het inmekaargestort en op 17 September voor dagbreek het daar boonop 'n brand in die gebou ontstaan, waarskynlik weens brandstigting. Net die trap van die preekstoel en een nagmaaltafel kon gered word. Talle mense het in die brand 'n oordeel van die Here gesien omdat sir Theophilus Shepstone in 1877 in die kerkgebou ingesweer is as goewerneur van die geannekseerde Transvaal.

'n Noodkerk is in aller yl opgerig op 'n leë erf wat aan Kerkplein gegrens het. Dadelik is planne beraam vir 'n nuwe kerkgebou en op 6 Oktober 1883 het genl. Piet Joubert die hoeksteen daarvan gelê terwyl hy as waarnemende staatspresident opgetree het in die plek van pres. Paul Kruger, wat op besoek aan Holland was. Dié kerkgebou is op 23 Januarie 1885 deur ds. Charles Morgan van die NG Kerk ingewy, pleks van deur 'n Hervormde predikant. Net ds. N.J. van Warmelo van die NH Kerk het 'n beurt gekry om aan die verrigtinge deel te neem toe hy 'n dankgebed gedoen het. Dit was tekenend van ds. Bosman se houding jeens die Hervormde Kerk.

Kerkvereniging

Ds. Frans Lion Cachet het in 1866 die NG Kerk in die Zuid-Afrikaansche Republiek gestig.

Die ou kerk, kort voor sy sloping in 1904.

Ds. H.L. Neethling van die NG gemeente Utrecht het die NG Kerk en die gesamentlike verenigingskommissie gelei.

Die kerk van 1885, waarskynlik tydens Nagmaal.

Ouderling M.J. Prinsloo het saam met ouderling C.J.J. Joubert op die Algemene Kerkvergadering van 27 November 1882 sy teensteem teen die aanvaarding van die rapport insake kerkvereniging laat aanteken.

Ouderling C.J.J. Joubert van die Konsulentsgemeente van Pretoria het saam met oudl. Prinsloo sy teenstem einde November 1882 laat aanteken teen die aanvaarding "zonder discussie" van die verslag met die oog op kerkvereniging. Hy het later 'n leidende rol gespeel in die handhawing en heropbou van die NH Kerk.

Eerste stappe

In die 1880's is pogings aangewend om die NH en NG Kerk in Transvaal te verenig in die gees van samewerking wat geheers het ná die oorwinning in die Eerste Vryheidsoorlog. Die Hervormde Kerk het drie keer meer lidmate as die NG Kerk gehad en was die Staatskerk wie se wapen ook die land s'n was. In Pretoria het die moedergemeente en die Konsulentsgemeente saam 1 920 lidmate gehad, vergeleke met die NG gemeente se skaars 100. Die stigting deur ds. Frans Lion Cachet van die NG gemeente het in 1866 met groot bitterheid gepaard gegaan. Maar in 1879 het ds. H.S. Bosman 'n beskrywingspunt na die Algemene Kerkvergadering ingedien om te verneem wat gedoen kon word om 'n vereniging tussen die twee Kerke tot stand te bring. 'n Kommissie is benoem wat met 'n soortgelyke kommissie van die NG Kerk in Transvaal moes onderhandel. Die Gereformeerde Kerk het heel gou aan die verenigingsproses onttrek omdat die te stigte kerk Evangeliese Gesange tydens eredienste sou sing. Ds. Bosman het drie voorstelle gedoen wat as basis moes dien van die voorwaardes waarop die Hervormde Kerk sou verenig. 1. Die naam van die kerk sou onveranderd bly. 2. Die Verenigde Kerk sou los van alle gesag van die Kaapse Kerk wees. 3. Daar sou geen gelykstelling tussen wit en swart wees nie en 'n sendeling sou nie ook predikant van 'n blanke gemeente kon wees nie. Toe die twee kommissies op 31 Oktober 1882 saamkom, is dié drie punte deur die Hervormde Kerk aanvaar.

Vergrote NG Kerk?

Die kommissie van die NG Kerk onder voorsitterskap van ds. H.L. Neethling van Utrecht, wat ook voorsitter van die gesamentlike kommissie was, wou die kommissie van die Hervormde Kerk uitoorlê om die Verenigde Kerk 'n vergrote NG Kerk te maak waarin die NH Kerk opgeneem sou word, ondanks sy getalsterkte. Nog voor die naam van die toekomstige kerk aan die orde was, het lede van die NG Kerk se kommissie probeer om die NG Kerk se naam ongesiens in die konsepkerkwet te plaas, maar dié poging het misluk. Wel is bepaal dat geen predikant in die Verenigde Kerk toegelaat sou word as hy nie eers aan die Kaap gelegitimeer is nie. Hiermee is die nuwe kerk se selfstandigheid gedeeltelik prysgegee. So moes 'n toekomstige predikant van die Verenigde Kerk eers in Kaapstad gaan beloof om hom te onderwerp aan die verordeninge van die Kaapse Sinode.

Die sittings waarin oor die naam van die Verenigde Kerk onderhandel is, was baie stormagtig. Ná vele onderhandelinge waartydens die gemoedere dikwels hoog geloop het, het ds. Van Warmelo voorgestel dat dit aan die Sinode van die Verenigde Kerk oorgelaat word om oor drie, vyf of 10 jaar die naam vas te stel en dat intussen die voorlopige benaming “Ned. Herv. of Geref. Kerk in de ZA Republiek” gebruik sou word. Al die afgevaardigdes was dit met dié voorstel eens, behalwe dat die NG afgevaardigdes die naam wou omdraai, met ander woorde Ned. Geref. of Hervormd. Die stemming hieroor het gestaak en die lot het beslis vir die eerste voorstel. Met dié besluit is ook van die eerste punt van die Hervormde Kerk afgewyk, soos die geval was met die tweede ná die besluit dat predikante in die Kaap gelegitimeer moes word.

Kerke aanvaar besluite

Die 22ste Algemene Vergadering van die Hervormde Kerk op 27 November 1882 het 19 dae ná die sluiting van die verenigingskommissie se vergadering byeengekom. Die notule van die kommissie is gedruk en al 62 bladsye aan die vergadering voorgelees. Die kommissie se besluite is aanvaar, maar daar het wel twee teenstemme opgegaan: die Konsulentsgemeente se afgevaardigdes het gesê dat hulle nie alles kon goedkeur nie omdat hulle moes waak vir hul gemeente. Ds. Bosman was gekant teen besware en die kommissiewerk is daarna met net twee teenstemme aanvaar sonder verdere bespreking. Toe daar later moeilikhede kom en die Hervormde Algemene Kerkvergadering beswaar wou maak teen sommige punte, het die NG Kerk se Algemene Vergadering hulle daarop gewys dat hulle (die Hervormdes) alles reeds goedgekeur het.

Die 11de Algemene Kerkvergadering van die NG Kerk het in Maart 1883 byeengekom en hoewel hulle net drie predikante gehad het, het hulle vier dae aan die bespreking van die notule van die verenigingskommissie afgestaan. Die Hervormde Kerk het destyds ses predikante gehad: drie uit Holland en drie van Stellenbosch, van wie twee se simpatie meer by die NG Kerk was as by hul eie. Die NG Kerk se Algemene Vergadering het ook die notule goedgekeur, maar eers vasgestel hoe sommige punte uitgelê en toegepas moes word. Die belangrikste was oor die legitimasie van predikante in die Verenigde Kerk. Die vergadering van die verenigingskommissie het bepaal die reël dat predikante aan die Kaap gelegitimeer moes word, het net vir nuwe predikante gegeld, maar die NG Kerk se vergadering het bepaal dat dit ook vir diensdoende predikante van die NH en NG Kerk moes geld. Ds. Smits se legitimasie is reeds in 1863 deur die Kaapse Kerk ingetrek en ds. Van Warmelo is nooit daar gelegitimeer nie. Al drie NG predikante is wel aan die Kaap gelegitimeer, maar van die Hervormde predikante is net vier daar gelegitimeer. Dit was, volgens prof. dr. S.P. Engelbrecht (sien Bronne), 'n slinkse draai van ds. Neethling om di. Van Warmelo en Smits uit die Verenigde Kerk te hou.

Verskille duik op

Kerkstraat op die kruising met Andries Pretoriusstraat in die 1890's.

Nagmaal op Kerkplein, 1904.

Op 26 Januarie 1885 is die verdaagde 23ste Algemene Vergadering van die Ned. Hervormde Kerk en die 13de Algemene Vergadering van die NG Kerk op Potchefstroom geopen. In die Hervormde vergadering het gou geblyk dat onder die gemeentes daar nie alte veel instemming was met die Kerkvereniging nie. Dis veroorsaak deur die vyandige houding van ds. H.L. Neethling wat die Hervormde Kerk “gedurig op haatlike wyse aangeval het”, aldus prof. dr. Engelbrecht. Talle memories het voor die vergadering gekom, maar ds. Bosman het aangevoer dat hulle te laat was daarmee. Ouderling Christiaan Joubert van Witfontein (die Konsulentsgemeente) het die reg van gemeentelede om hulle uit te spreek teenoor ds. Bosman verdedig en onder meer gesê "die gemeentes het nie eens veel van die vereniging geweet nie; maar later het hulle daarmee bekend geword". Nadat ds. Van Warmelo te kenne gegee het hoe dié memories 'n werklike indruk gegee het van die kerklike toestand in Transvaal, is met 35 stemme teenoor 14 'n voorstel van ds. Bosman aangeneem dat die vergadering "sy spyt te kenne gee dat die memorie(s) onder bestaande omstandighede ingedien is en beloof om die saak van sy kant ter sprake te bring sodra dit vereis word". Ouderling M.J. Prinsloo van Witfontein het sy teenstem laat aanteken omdat hy ontevrede was met die belofte. Later het dit geblyk dat sy beswaar gegrond was, want daar is nooit aan dié belofte voldoen nie.

Daar was nog 'n groot verskil tussen die standpunt van die twee kerke in verband met die legitimasie-akte. Die NH Kerk wou alleen van die predikante wat later sou inkom, eis dat hulle aan die Kaap gelegitimeer moes wees, terwyl die NG Kerk dit ook van diensdoende predikante wou eis. Ds. Neethling van Utrecht het verlang dat predikante wat nie in besit van 'n geldige Kaapse legitimasie-akte was nie, nie in die Verenigde Kerk toegelaat word nie; dus dat vir di. Van Warmelo, skriba, en G.W. Smits, voorsitter van die NH Kerk se Algemene Kerkvergadering, geen plek in die Verenigde Kerk was nie. Die bespreking was soms oor en weer nogal skerp. Eindelik het ds. Van Warmelo 'n voorstel ingedien om die NG Kerk reguit te vra of hulle die vereiste van 'n Kaapse legitimasie-akte ook vir die diensdoende predikante verpligtend stel. Die NG Kerk se antwoord sou bepaal of die NH Kerk langer aan die samesprekings oor vereniging sou deelneem. Ds. Bosman, wie se hart by die NG Kerk was, het dit ingesien en teen die voorstel gepraat, maar dit is met 38 teen 10 stemme aangeneem. Die NG Kerk moes toe die antwoord gaan haal.

Probleme met ondertekeningsformulier

Die binnekant van die ou kerk op Kerkplein.

Die ou kerk op Kerkplein.

Ds. Neethling het in die vergadering van die NG Kerk die NH Kerk kwalik geneem dat hy so 'n reguit vraag gestel het. Hy het wel gepleit dat Kaapse legitimasie verpligtend gemaak word, maar die NG Kerk het besef dié vereiste sou die vereniging skipbreuk laat ly; daarom besluit die vergadering van die NG Kerk om "ter wille van die vereniging" af te sien van die eis dat diensdoende predikante voldoen aan Kaapse legitimasie, maar die nuwe ondertekeningsformulier van die Verenigde Kerk moes al die predikante onderteken. Die NH Kerk se vergadering het die voorstel aanvaar. Dié kerk wou dat die Verenigde Kerk 'n voortsetting van die bestaande twee kerke sou wees, maar die NG Kerk se standpunt was dat die twee kerke met vereniging sou ontbind en 'n nuwe kerk gestig word; daarom dat predikante opnuut die ondertekeningsformulier moes onderteken. Talle lede van die Hervormde Kerk was hierteen gekant; hulle wou die ou kerk wat die Voortrekkers in Transvaal geplant het, nie prysgee nie. Weer was dit die Witfonteinse (Konsulentsgemeente se) afgevaardigdes, ouderlinge Christiaan Joubert en M.J. Prinsloo, wat sterk beswaargemaak het.

Ds. Bosman het op die onbillikheid daarvan gewys om nie toe te gee aan die NG Kerk se eis van die ondertekening van die ondertekeningsformulier nie. Die vergadering het ná sy uitvoerige en ernstige aanspraak vir 'n paar minute verdaag, waarna "iets onbegrypliks" gebeur het, aldus prof. dr. S.P. Engelbrecht. In dié tydjie het ouderling Joubert hom laat oorhaal om saam met diaken Van Alphen 'n nuwe voorstel in te dien wat as 'n soort kompromis moes dien. 'n Ondertekening van die nuwe ondertekeningsformulier sou nie verpligtend wees vir diensdoende predikante nie, maar die Vergadering het daarteen geen beswaar nie. Die voorstel is so vaag gestel, volgens prof. dr. Engelbrecht, dat die mense "ongetwyfeld nie verstaan het nie dat dit ook so uitgelê kon word en later ook so uitgelê is, dat die Ned. Hervormde Kerk, net soos die Ned. Gereformeerde Kerk, met die Kerkvereniging ontbind is en dat die Verenigde Kerk 'n nuwe Kerk sou wees”.

Kerkvereniging deurgevoer

Die Algemene Kerkvergaderings was dit nou met mekaar eens en sonder veel moeite is ooreengekom om die vereniging in werking te stel. Die ineensmelting het in die loop van 1885 gebeur, maar in die meeste gevalle is die gemeentes se mening nooit ingewin nie – ook nie van Pretoria se lidmate nie – sodat dit eintlik 'n ineensmelting van kerkrade was. Die saamgestelde kerkrade het hierna afgevaardigdes gestuur na die eerste Algemene Kerkvergadering van die Verenigde Kerkvergadering op 7 Desember 1885. Die kerkraad van die Konsulentsgemeente het geweier om afgevaardigdes te stuur, wat die gevoelens van dié gemeente was beslis teen kerkvereniging. Die Verenigde Kerk se geboortedatum is 7 Desember 1885, soos bepaal op sy Algemene Kerkvergadering in Mei 1888.

Die Hervormde Kerk herstig

Op 23 April 1886 het die Kerkraad van die Hervormde gemeente onder konsulentskap van ds. G.W. Smits op Witfontein weer eens én finaal besluit om nie deel te neem nie aan die kerkvereniging waartoe die Algemene Kerkvergaderings van die Ned. Hervormde en NG Kerke besluit het nie. Met hierdie besluit het die gemeente 'n voorbeeld en toevlugsoord geword vir alle Hervormde lidmate wat nie die kerk van hulle vaders wou verlaat om 'n nuwe, verenigde kerk te vorm nie. As wettige voortsetting van die Ned. Hervormde Kerk is die gemeente in daardie dae dikwels "die ark van die kerk" genoem. In die bekende Kerksaak van Trichardtsfontein het die Hooggeregshof in 1893 bevind dat die kerkvereniging van 1885 ultra vires en dus nietig was. So is die standpunt van die Konsulentsgemeente, by implikasie, volkome geregverdig.

Kerklike geboue

Ds. Herman Dirk van Broekhuizen het Pretoria gedien as hulpprediker van 1898 tot 1899 en as medeleraar van 1906 tot 1917. Daarna het hy oorgegaan na die Hervormde Kerk. Hierdie foto is in 1896 terwyl hy as student aan die Kweekskool vir die WP rugby gespeel het.

Die ou Ned. Herv. of Geref. kerk Pretoria, die tweede en laaste kerkgebou op Kerkplein, wat indertyd aan die kerk behoort het. Nadat die ou kerk in 1882 afgebrand het, is die nuwe kerk opgerig wat op 23 Januarie 1885 ingewy is.

Nog 'n foto van die kerk tydens Nagmaal, moontlik gedurende die 1880's.

Ds. Charles Daniel Murray, leraar van 1927 tot sy aftrede in 1943.

In die jaar ná die gemeente se stigting is die eerste kerkgebou – 'n baie eenvoudige, langwerpige gebou met grasdak en grondvloer – en wel op die huidige Kerkplein in gebruik geneem. Hierdie eerste ou kerkgeboutjie is in 1873 in 'n kruiskerk verander. Daarin sou die gemeente aanbid totdat dit in 1883 afgebrand het – "deur 'n vernielende hand", soos die voorvaders dit uitgedruk het. In dieselfde jaar begin egter op dieselfde plek 'n nuwe, statige kerkgebou verrys, waarvan genl. Piet Joubert die hoeksteen gelê het. In 1885 is hierdie godshuis plegtig ingewy. Hierdie gebou, wat £18 000 gekos het, was 'n sierlike met 'n hoë toring en wat formaat en grootte betref, die eerste werklik besonderse gebou in Transvaal. "Die argitek van die tweede kerk op Kerkplein was Tom Claridge en die boukontrakteurs Marinus Franken en W. van der Veen. Hierdie kerkgebou wat die Victoriaans-Gotiese boustyl verteenwoordig het, was die eerste kerkgebou noord van die Vaal met 'n toring. Die lengte en breedte van die kerkgebou was onderskeidelik 140 voet en 80 voet terwyl die toring by die hoofingang, wat in die rigting van Kerkstraat-Oos gefront het, 150 voet hoog was. Die kerkgebou sou aan 'n duisend persone sitplek bied. In die toring was ook 'n pragtige orrel geïnstalleer. Die kerk is op 23 Januarie 1885 in gebruik geneem."

Van die begin af het die toring egter 'n kraak gehad, wat dan ook oorsaak van sy latere sloping was, volgens sommige bronne, hoewel ander dit ontken. Dit is in hierdie gebou waar, ná jare van stryd, die plegtige Kerkvereniging plaasgevind het. In 1896 is hierdie gebou met Kerkplein en al aan die regering van die ZAR vir die bedrag van £50 000 verkoop, op voorwaarde dat dit óf gesloop óf in 'n biblioteek omskep word.

Eers in Julie 1903 sou die hoeksteen van die nuwe kerk – die Grootkerk, soos dit algemeen bekendstaan – op die hoek van Bosman- en Vermeulenstraat deur genl. Louis Botha gelê en in die daaropvolgende jaar ingewy word. Hierdie gebou het toe £25 000 gekos, insluitende orrel, banke ens. Ná 46 jaar van ononderbroke en getroue gebruik het die ou Grootkerk egter al ernstige tekens van verwering getoon, veral aan die steenwerk (buite) en die dak, sodat die kerkraad verplig was om hierdie geskiedkundige gebou geheel en al te hernu. Op 10 Junie 1950 is die hernude gebou – 'n werk wat nie onder £16 000 gekos het nie – vir die tweede keer plegtig ingewy.

Uitbreidings

Die gemeente Pretoria, wat aanvanklik groot en uitgestrekte gebiede uitgemaak het, het met die toenemende volksvermeerdering 'n ál kleiner gebied beklee sodat dit reeds op die vooraand van sy eeufees 'n suiwer stadsgemeente – in die hart van Pretoria – was. Die dogters, kleindogters en agterkleindogters het toe reeds diep in die 30 getel.

Leraars

Ds. A.J. Begemann is in 1860 of '61, toe hy pas uit Nederland aangekom het, as Pretoria se eerste predikant bevestig. Hy het sy emeritaat in 1872 aanvaar, maar is eers in 1925 oorlede toe hy nagenoeg 95 jaar oud was. Intussen was hy van 1887 tot 1893 die ZAR se eerste staatsbibliotekaris. Blykbaar word hy as predikant van die Hervormde Kerk erken en nie van die NG Kerk nie, want hy word in die NHK se Almanak vermeld onder "vroeëre predikante", maar nie in die NGK se Jaarboek toe 'n lys van oorlede predikante nog jaarliks gepubliseer is nie. Sedert 1876 was die alombekende, beminde en onvergeetlike dr. H.S. Bosman (vroeër ds.) leraar van die gemeente – ’n amp wat hy 50 jaar lank beklee het. Ná hom het ds. C.D. Murray gekom. In 1951 is die gemeente met sy bykans 5 000 siele, 4 000 lidmate, deur drie medeleraars bedien. Van hierdie ledetal was ongeveer 2 000 jongmense wat die besonderse belangstelling en aandag van sowel leraars as kerkraad geverg het.

Tweede kerk gesloop

Pres. Paul Kruger, wat lidmaat van die Gereformeerde Kerk was, se roudiens is op 16 Desember 1904 op Kerkplein, Pretoria, langs die Verenigde kerk gehou nadat die toring reeds gesloop was. Die res van die gebou sou spoedig volg.

Twee stoomtrekkers was nodig om die toring van die ou kerk plat te trek wat na bewering so bouvallig was dat dit gevaar ingehou het vir die kerkgangers.

Die sloping van die kerkgebou op Kerkplein is hier amper afgehandel in 1905.

Die tweede NG kerk Pretoria op Kerkplein met Nagmaal, waarskynlik laat in die 19de eeu.

Die kerk op Kerkplein waarin die laaste diens op 25 September 1904 gehou is voor dit aan die slopers oorhandig is.

In 1886 is goud aan die Witwatersrand ontdek. Dié gebeurtenis het ook 'n ingrypende uitwerking gehad op Transvaal se hoofstad, wat tot in daardie stadium 'n klein en rustige dorp was met 'n Hervormde gemeente wat in 1876 nog net 800 lidmate getel het wat verspreid in die hele distrik gewoon het. Net die jaar vantevore (1885) het ds. Charles Morgan van Bloemfontein Pretoria se nuwe Hervormde kerk op Kerkplein ingewy. Dié kerk, wat £16 000 gekos het en waarvan genl. Piet Joubert die hoeksteen 18 maande vantevore gelê het, het die primitiewe kerkie van 1857 vervang, wat ook op Kerkplein gestaan het. Op dié tydstip was die gemeente 1 200 lidmate sterk. Hul nuwe kerkgeboue het hoog uitgetroon bo die huise en kantore om kerkplein. Ná die ontdekking van goud het Kerkplein die middelpunt van bedrywighede in die Transvaalse hoofstad geword, té bedrywig na die gemeente se sin, want in dié tyd verkoop hulle die pastorie-erf waarop die Paleis van Justisie opgerig sou word.

Terwyl Engeland omstreeks 1890 op staatkundige gebied op 'n susereiniteit oor die Transvaalse Republiek aanspraak gemaak het, het die Sinode van die Verenigde Kerk 'n artikel in sy Kerkwet gemaak waarin bepaal is dat iemand slegs as predikant in die Verenigde Kerk toegelaat kon word as hy vooraf aan die Kaap as sodanig gelegitimeer was. By so 'n legitimasie aan die Kaap moes elkeen met sy handtekening hom verbind om hom “aan de verordeningen der Nederduitsche Gereformeerde Kerk in Zuid-Afrika" (Kaapse Kerk) te hou, en as hy dit oortree hom “aan de uitspraken der bevoegde kerkelijke vergaderingen te onderwerp, wat weer niks anders kan beteken as die Kaapse Kerklike vergaderings nie. Hiermee het die Verenigde Kerk van Transvaal wat 'n onafhanklike Republiek was, hom onder die susereiniteit van die Kerk in die Kaapkolonie geplaas wat 'n Britse kolonie was, en hierteen was baie Transvalers heftig gekant.

Ds. H.S. Bosman en sy kerkraad het geweier om saam te werk om hierin 'n verandering te bring. A.D.W. Wolmarans het uit die kerkraad getree en die leiding geneem van die persone wat besware teen hierdie gang van sake gehad het. Hulle het op die Algemene Kerkvergadering van die Ned. Herv. of Geref. Kerk van Mei 1890 proteste ingedien, maar dit is van die hand gewys, terwyl daar besluit is om toe te sien dat die eiendomme van die Ned. Hervormde Kerk op naam van die Ned. Herv. of Geref. Kerk getransporteer word.

Op Vrydag 30 Mei 1890 het Wolmarans van die Registrateur van Akte verneem dat die eiendomme van die Ned. Hervormde gemeente Pretoria op Maandag 2 Junie op naam van die Ned. Herv. of Geref. gemeente oorgetransporteer sou word. Hy het dadelik ingegryp en op Saterdagmôre met behulp van adv. Hollard by die hooggeregshof 'n hofbevel gevra om hierdie oortransportering te belet. Die hof het 'n voorlopige interdik toegestaan. Op 24 Junie het ds. Bosman in die hooggeregshof 'n beëdigde verklaring gemaak waarin hy onder meer gesê het dat deur die vereniging “hebben beiden de ‘Nederduitsch Hervormde Kerk' en de ‘Nederduitsch Gereformeerde Kerk' als aparte lichamen of rechtspersonen opgehouden te bestaan”. Op 5 Augustus het die hof egter uitspraak gelewer dat die eiendomme net op 'n ander naam oorgetransporteer kon word as die Ned. Hervormde gemeente daartoe opdrag sou gee. Die hof het dus aangeneem dat die Hervormde gemeente nog bestaan.

Intussen is in Julie maand van dieselfde jaar 'n kommissie van 10 gevorm waarvan Wolmarans die sekretaris was, wat prokurasies laat teken het om gemagtig te word om die regte van die Hervormdes landwyd te behartig wat aan die kerkvereniging meegewerk het maar besware gehad het om verder saam te werk. Hierdie prokurasies is deur meer as duisend manslidmate geteken, waarop die kommissie as 'n Prokurasie-kommissie gekonstitueer is, en dadelik besware gemaak het teen die oortransportering van die eiendomme van die Ned. Hervormde Kerk op die naam van die Ned. Herv. of Geref. Kerk. Die Prokurasie-kommissie het ds. Bosman en die kerkraad uitgenooi “om de vereeniging vaarwel te zeggen en op de Hervormde grondslagen voort te bouwen”, maar hulle het geweier, waarop ds. C.W. du Toit van Potchefstroom gevra is om na Pretoria te kom en 'n vergadering van die Hervormde manslidmate te lei.

Hierdie gemeentevergadering het op 24 Januarie 1891 op Derdepoort plaasgevind waar onder leiding van ds. Du Toit 'n nuwe kerkraad gekies is wat bestaan het uit ouderlinge Wolmarans, B.D. Esterhuizen, A.J.J. Botes, H.P. Geldenhuis, en diakens J.P.H. Dreyer, F.A. Smit, J.J.F. Brits, J.A. Duvenage en J.P. Prinsloo. Hulle is op Sondag 25 Januarie bevestig en Maandag is ds. Du Toit as konsulent benoem. Hierdie Kerkraad het dadelik op die eiendomme van die Hervormde gemeente Pretoria aanspraak gemaak, en dit was duidelik dat dit op 'n hofsaak sou uitloop. Ook in verskillende ander gemeentes in die land het hofsake gedreig en dit het gelyk asof dit op staatkundige gebied gevare kon meebring, en daarom het pres. Paul Kruger dit nodig geag om op 25 Maart 1891 “als Christen en als Hoofd van den Staat” 'n rondskrywe aan die Hervormde Kerk, die Verenigde Kerk en die gemeentes onder die Prokurasie-kommissie te rig en die kerklike voormanne tot 'n gemeenskaplike samespreking uitgenooi om langs vreedsame weg tot 'n oplossing te probeer kom. Hierdie konferensie het van 24 Augustus tot 4 September in Pretoria onder voorsitterskap van die president plaasgevind. Wat die beoogde doel betref, was dit 'n mislukking. Daar is wel 'n konsep opgestel vir 'n vreedsame skikking tussen die gemeentes waar eiendomskwessies was en die Hervormde Kerk het dit aangeneem, maar die Verenigde Kerk het dit verwerp sodat daar maar net een pad oopgebly het om tot 'n oplossing te kom, en dit was om na die hooggeregshof te gaan.

Die Kerkraad van die Hervormde gemeente Standerton (Trichardtsfontein) het dan ook in 1892 die Verenigde gemeente Standerton gedagvaar en geëis om hul eiendomme terug te gee. Dit was 'n toetssaak waaruit die goeie reg van die Hervormde Kerk moes blyk. Die uitspraak het op 5 Junie 1895 geval en was ten gunste van die Hervormde Kerk. Die hof het beslis dat die kerkvereniging ultra vires was; dus onwettig en die kerklike eiendomme dus nie van die Hervormde Kerk ontneem kon word nie. In 1895 het die Hervormde kerkraad van Rustenburg ook die kerkraad van die Verenigde Kerk gedagvaar, en daar is dieselfde uitspraak deur die hof gegee. Dit het dus bevestig dat ook in Pretoria die Hervormde Kerk die regmatige eienaar van Kerkplein met kerkgebou, die pastorie en al die ander eiendomme was. Maar tot 'n hofsaak het dit nie gekom nie, vermoedelik deur politieke oorwegings. Ds. Bosman en sy kerkraad was nou gewillig om te skik. Die Regering het Kerkplein vir £50 000 gekoop waarvan £12 500 aan die Hervormde Gemeente uitbetaal is en £37 500 aan die Ned. Herv. of Geref. gemeente, terwyl laasgenoemde nog 'n blok van vier erwe aan die Hervormde gemeente moes gee. Hierdie vier erwe is deur die kerkraad van die Hervormde gemeente vir 'n blok van vier ander erwe verruil, geleë op die hoek van Kerk- en Du Toitstraat waarop die Hervormde kerkgebou nou nog staan. Hoewel die Ned. Herv. of Geref. gemeente met hierdie transaksie meer as die Hervormde gemeente ontvang het, is dit vir laasgenoemde tog van baie groot betekenis, want dit het bewys dat die Hervormde gemeente die historiese reghebbende regspersoonlikheid was; dus die historiese gemeente wat in 1855 deur ds. Dirk van der Hoff gestig is, want dit was die Hervormde gemeente wat aan die regering transport van die Kerkplein moes gee. Die Kerkraad het op sy vergadering van 24 Mei 1899 'n kommissie benoem om namens die gemeente die transport aan die regering te verleen. Hierdie kommissie het bestaan uit die kerkraadslede Wolmarans, L.A.F.H. van Wouw, B.C. Lottering en diakens F.A. Smit en L.L. Steen. Die Registrateur van Akte het in verband hiermee alleen die Hervormde gemeente erken.

Omstredenheid oor die sloping

Indertyd is deur sommige mense aangevoer die kerk se toring bouvallig was en 'n gevaar vir die lidmate ingehou het. Sowat 60 jaar later het 'n lidmaat van Bronberg, dr. D.J. de Kock, dié volgende stukkie geskiedenis opgeteken uit gesprekke met mense wat geleef het tydens die kerk se sloping (maar wat volgens alle aanduidings die kat aan die stert beetgehad het): "Ná bykans 20 jaar is die laaste diens in hierdie kerk gehou op 25 September 1904, waarna die Britse besettingsowerheid die gebou gesloop het omdat dit kwansuis gevaarlik sou wees (daar was 'n kraak in die toring). Hierdie sentraal geplaaste ankerpunt van 'n verowerde volk was egter nie so maklik te verwyder nie en, ten aanskoue van teruggekeerde krygsgevangenes en geïnterneerdes is daar uiteindelik geslaag om die toring plat te trek met stoomtrekkers. Aan my is meegedeel dat daar met leedwese, maar nie sonder 'n tikkie vermaak nie, gesien is hoedat die voorwiele van die trekkers telkens oplig sodra die kabel om die toring styftrek – maar die bouvallige toring nog rotsvas bly staan! Die destydse orrelis het my verder meegedeel dat in die slopingsproses die orrel (wat in die toring ingebou was) geheel en al vernietig (is). Die luiklok (is) ook in die proses beskadig. Albei dié items (die orrel en die klok) was bestem om mettertyd aan die gemeente Pretoria-Oos geskenk te word sodra die oostelike gedeelte afgestig sou word."

Vir die oprigting van die nuwe NG kerk is vier erwe op die hoek van Vermeulen- en Kochstraat (nou Bosmanstraat) van dr. F. Rothman vir £10 250 aangekoop. Op 11 Mei 1903 het genl. Louis Botha die hoeksteen gelê en die sierlike gebou is twee jaar later deur dr. Andrew Murray ingewy. Die totale boukoste het £23 000 beloop.

Inlywings en nuwe bedienings

Ds. J.S. Theron, hulpleraar van 1916 tot 1918, toe eerste leraar van die NG gemeente Dullstroom en van 1921 medeleraar van Pretoria. In 1925 het hy 'n beroep aangeneem na die nuwe gemeente Pretoria-Wes.

Die ou NG kerk Bronberg, nou 'n bedieningspunt van die moedergemeente.

Van die laat tagtigerjare af het lidmate van die NG Kerk begin wegtrek uit die sentrale dele van Pretoria. Dié demografiese veranderinge het daartoe gelei dat die gemeentes naby aan die middestad eindelik in 2000 verenig het onder die naam van die ou moedergemeente, maar wel met vier kampusse: Bosmanstraat, Harmonie, Arcadia en Bronberg. Meintjeskop is vroeër reeds by Arcadia ingelyf, wat daarna by Pretoria ingelyf is, en Burgerspark het weggeval.

In 2006 het die gemeente ’n poging tot transformasie begin aanwend. Hy wou nie meer net gerig wees op sy eie gemeentelede nie, maar ook op die gemeenskap. Met baie min hulpbronne en arbeidskrag het die gemeente samesprekings aangeknoop met die PEN Bediening, wat ten nouste betrokke was by gemeenskapswerk in die middestad. Dié bediening was die enigste oorblyfsel van die werk van die NG kerk in Bosmanstraat nadat die Afrikaanse dienste daar in 2007 afgelas is.

In 2011 is PEN gevra om die bestuur van die gemeente oor te neem. In ruil het die gemeente sy bedrywighede herstruktureer om ook die uitreikings- en jeugbediening van PEN in te sluit. Dié projekte het ’n tuiste gevind op die gemeente se Bronberg-kampus. Die eerste geïntegreerde kerkraadsvergadering is in Mei 2011 gehou.

Die kerkgebou in Bosmanstraat is nou ’n nasionale erfenisterrein, waarvan die helfte besit word deur die Verenigende Gereformeerde gemeente Mamelodi ya Tshwane. Intussen word die kerkgeboue in Harmonie en Arcadia ook steeds gebruik.

Die gemeente se samestellende dele

Die gemeente wat nou bekendstaan as NG gemeente Pretoria is 'n samestelling van wat eens op 'n tyd ses afsonderlike gemeentes was. Die syfers onder die jaartalle dui telkens op die getal belydende lidmate, so ook die totaal.

Naam	Gestig	1960	1972	1979	1985	1990	1995	2000	2015
Pretoria	1854	2240	2750	2902	2430	2500	2210	1800	1480
Bronberg	1942	1056	2650	3689	4060	3600	2540	1738	–
Arcadia	1951	1323	2368	2537	3085	2120	2750	–	–
Burgerspark	1952	847	2658	3204	2758	2551	2421	825	–
Harmonie	1957	1860	3891	3817	3417	2030	2009	640	–
Meintjeskop	1964	–	1739	1238	1524	–	–	–	–
Totaal		7 326	16 056	17 387	17 274	12 801	11 930	5 003	1 480

Enkele leraars

By leraars van wie die presiese datums nie bekend is nie, verskyn 'n ellips en 'n jaartal daarna waarin hy onder meer in die gemeente gestaan het.

Pretoria

• A.J. Begemann, 1860–1872 (gebore 15 Junie 1831 in Nederland)
• Hermanus Stephanus Bosman, 1876–1926 (aanvaar sy emeritaat; oorlede 3 April 1933)
• Herman Dirk van Broekhuizen, 1906–1917 (oorgegaan na die Nederduitsch Hervormde Kerk)
• Johannes Stefanus Theron, 1921–1925
• Charles Daniel Murray, 1927–1943 (aanvaar sy emeritaat; oorlede 18 Junie 1948)
• Jacobus Francois du Toit, 1930–1935
• Dr. Willem de Wet Strauss, 1937–1939, 1961 – 11 April 1976 (aanvaar sy emeritaat)
• Dr. Barend Jacobus (Ben) Marais, 1938–1941 (studenteleraar; waarna dieselfde amp in Pretoria-Oos)
• Johannes Reyneke, 1941–1956
• Gerhardus Johannes Davidtsz, 1944–1967
• Jacobus Cornelius Gideon Kotzé, 1944–1950
• Andries Jacobus Pienaar, 1950–1952 (waarna tot 1959 van die dogtergemeente Arcadia)
• Francois Guillaume Marais du Toit, 1951–1962 (en organiserende sekretaris van die CPGV)
• Pieter Willem Marais, 1954–1955
• Nicolaas Franciscus Petrus Burger, 1956–1960
• Pieter Daniël Jacobus de Witt, 1956–1957
• Andries Petrus Treurnicht, 1958–1960
• Alfred Clement Sephton, 1961–1969
• Jan Abraham Durand, 1967–1973
• Jacob Stephanus Dreyer, 25 April 1970 – 27 Junie 1993 (aanvaar sy emeritaat)
• Johan Henning Jacobus de Witt, 1969–1972
• Bernardus Thomas Richard, 15 Maart 1974 - 01 Januarie 1980 (met sy afsterwe, toegespits op jeugwerk)
• Jacobus Gerhardus van Coller, 1977–1980 (tydelik uit die bediening)
• Dr. Johannes van Schalkwyk, 1977–1981
• Dr. Coenraad Frederik Bekker, 1980 – 31 Januarie 1994 (aanvaar sy emeritaat)
• James Nehemia Klynveld, 1982–1988
• Johanens Petrus Wessels, 1980–1985
• Ernst Ludwig Rischmüller, 1984–1992 (polisiekapelaan)
• Frederik Nicolaas Huysamen, 1986–1996 (demissie, beroepbaar; in selfde jaar uit die bediening)
• Dr. André Eugene de la Porte, 1988–?
• Cornelius Johannes Jacobus Müller, 1992–2011 (polisiekapelaan)
• Dr. Abraham Kriel le Roux, 1988 – hede (oorgekom met inlywing van Arcadia)
• Dr. Daniël Petrus Veldsman, 1996–2007; 2007 - (bevestig met opdrag teologiese opleiding)
• Marthinus Jacobus Swart, 1984 – hede (tentmaker, later Engelse bediening; oorgekom met inlywing van Arcadia)
• Dr. Marinda van Niekerk, 1995–1999 (tentmaker; later PEN-aksie)
• Dr. Petrus Jacobus le Roux, 1997–2010 (oorgekom van Bronberg; aanvaar sy emeritaat in gemeente Pretoria)
• Petrus Francois Smit, 2003 – hede (PEN-aksie)
• Andries Schwartz, 2009 – hede (PEN-aksie)
• Sharaine Steenberg, 2013 – 2016 (PEN-aksie)
• George Jacobus van Wyngaardt, 2013 – hede (tentmaker)
• Elaine Dippenaar, 2015 - 2017 (PEN-aksie)
• Hendrien van Vliet 2016 - hede (tentmaker)

Bronberg

• Hermanus Charles Kinghorn, 1947–1950
• Dr. L.V. Rex, 1948–1953
• R.J. Raath … 1960
• J.R. Schmidt … 1972
• P.A. van der Merwe … 1972
• S.J. Joubert … 1972
• M.D.V. Cloete … 1972
• S.J. Joubert … 1979
• A.J. Barnard … 1979
• H.F. Heymann … 1979
• P. Combrink … 1979
• Dr. Petrus Jacobus le Roux, 1997–2010 (aanvaar sy emeritaat in gemeente Pretoria)
• Dr. Casparus Johannes Jackson, 1979–1995 (aanvaar sy emeritaat)
• Abraham Johannes Prinsloo, 1982–1988 (aanvaar sy emeritaat)
• G.G. Havemann … 1985

Arcadia

• Andries Jacobus Pienaar, 1952–1959
• C.D. Wesels … 1960
• P.J. de Vos … 1972
• G.R. Keet … 1972
• H.J. Linde … 1972
• Adriaan Cornelis Barnard, 1975 – 1975
• Johan Henning Jacobus de Witt, 23 Mei 1976–1981
• J.C. de Klerk … 1979
• Marthinus Jacobus Swart, 1984 – inlywing, waarna Pretoria
• D.E. van der Spuy … 1985
• Genl.maj. C.P. Naudé … 1985
• J.D. Herholdt … 1985
• Dr. Abraham Kriel le Roux, 1988 – inlywing
• C.J. Swarts … 1990
• G.F.M. Beetge .. 1995 (oorgekom van Meintjeskop met inlywing)

Burgerspark

• Theunis Johan van Rooyen, 1956–1960
• Jacobus Albertus Venter, 1966–1970
• Hendrik Nicolaas Janse van Rensburg, 1967–1974
• J.P. du T. Furstenburg … 1972
• F. Swanepoel … 1972
• J.T. de J. van Arkel … 1972
• W.H. de Vos … 1979
• S.C. Combrinck … 1979
• J.M. Wolmarans … 1979
• J.W. de Villiers … 1979
• J.H. Cronjé … 1985
• N. Schreuder … 1985
• J.C. Erasmus … 1985
• L.P. Conradie … 1985

Harmonie

• Harold Christian Botha, 1958–1962
• D.J. Viljoen … 1960 (studentelaar)
• P.W. Jordaan … 1972
• Dr. N.J. Hanekom … 1972
• B.P. de Wet … 1972
• L.M. Heyns … 1972 (studenteleraar)
• A.C. Swanepoel … 1979
• H.M. Horn … 1979 (studenteleraar)
• S.P Senekal … 1979 (studenteleraar)
• Dr. L.F. van Deventer … 1985
• Prof. J.H. le Roux … 1985 (hulpleraar)
• Prof. H.L. Bosman … 1990 (hulpleraar)
• Dr. J.G. Bosman … 1995

Meintjeskop

• A.P. du Toit … 1972
• Willem Jacobus Lourens, 1966–1974
• J.J. Krige … 1979
• A.L. Wehncke … 1979
• G.F.M. Beetge … 1985
• J.P. van der Walt … 1985
• D.J. Kritzinger … 1990

Leraarsgalery

Pretoria

• 
  Dr. B.J. Marais, studenteleraar van 1938 tot 1941.
• 
  Ds. J. Reyneke, medeleraar van 1941 tot 1956.
• 
  Ds. A.J. Pienaar, medeleraar van 1950 tot 1952.
• 
  Ds. G.J. Davidtsz, medeleraar van 1944 tot 1967.
• 
  Ds. F.G.M. du Toit, medeleraar van 1951 tot 1962.
• 
  Ds. P.W. Marais, medeleraar van 1954 tot 1955.
• 
  Ds. N.F.P. Burger, medeleraar van Pretoria van 1956 tot 1960.
• 
  Ds. P.D.J. de Wit, medeleraar van 1956 tot 1957.
• 
  Dr. A.P. Treurnicht, medeleraar van 1958 tot 1960, toe hy aangestel word as redakteur van Die Kerkbode.
• 
  Ds. A.C. Sephton, leraar van 1961 tot 1969.

Bronberg

• 
  Ds. Herman Kinghorn, Bronberg se leraar van 1947 tot 1950.
• 
  Dr. L.V. Rex, Bronberg se medeleraar van 1948 tot 1953.

Arcadia

• 
  Ds. A.J. Pienaar, leraar van Pretoria van 1950 en van Arcadia van 1952 tot 1959.

Harmonie

• 
  Ds. H.C. Botha, leraar van Harmonie van 1958 tot 1962.
• 
  Ds. S.P. Senekal was studenteleraar van Harmonie van 1976 tot 1987.

Burgerspark

• 
  Ds. T.J. van Rooyen, Burgerspark se leraar van 1956–1960.
• 
  Ds. H.N. Janse van Rensburg, medeleraar van Burgerspark van 1967 tot 1974.

Bronne

• (af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. 1955. Die Nederduitsch Hervormde Gemeente Pretoria 1855–1955. Pretoria: NH kerkraad.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller), Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers, 1952.
• (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.

Eksterne skakels

• (af) Vier NG gemeentes in middestad gaan saamsmelt, Beeld, 28 November 1998. URL besoek op 30 Julie 2015.