Nicolaas Havenga
Nicolaas Christiaan Havenga, oftewel N.C. (Klasie) Havenga, (* plaas Blesbok naby Fauresmith, 1 Mei 1882 – † Kaapstad, 14 Maart 1957) was 'n Suid-Afrikaanse boer, staatsman en finansier. Hy was minister van finansies onder Eerste Ministers J. B. M. Hertzog (1929-1934) en D. F. Malan (1948-1954).
| Nicolaas Havenga | |
 | |
Minister van Finansies
| |
| Ampstermyn 1929 – 1934 | |
| Eerste minister | J. B. M. Hertzog |
|---|---|
| Voorafgegaan deur | Henry Burton |
| Opgevolg deur | Jannie Hofmeyr |
Minister van Finansies
| |
| Ampstermyn 1948 – 1954 | |
| Eerste minister | Daniël François Malan |
| Voorafgegaan deur | Claud Sturrock |
| Opgevolg deur | Eric Louw |
2de Leier van die Volksraad
| |
| Ampstermyn 1948 – 1954 | |
| Voorafgegaan deur | Jannie Hofmeyr |
| Opgevolg deur | Blackie Swart |
Persoonlike besonderhede
| |
| Gebore | 1 Mei 1882 Blesbok naby Fauresmith |
| Sterf | 14 Maart 1957 (op 74) |
| Politieke party | Nasionale Party (tot 1934, vanaf 1951) Verenigde Party (1934–1941) Afrikanerparty (1941–1951) |
| Eggenoot/-note | Elisabeth Benyon Sanders (1884–1917) Olive Sanders (1919–1957) |
Jeugjare
wysig
Nicolaas Havenga stam uit 'n stoere Afrikanerfamilie. Hy was die oudste seun van Christiaan Adriaan en Aletta Gertruida Havenga (gebore Engelbrecht), kry sy skoolopleiding op Koffiefontein en aan Grey-kollege in Bloemfontein. Met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog gaan hy op 17-jarige ouderdom op kommando en neem deel aan die vroeë veldslae by Belmont, Graspan, Modderrivier en Magersfontein. Nadat hy privaat sekretaris van genl. J.B.M. Hertzog geword het, bring hy die res van die oorlog saam met hom deur. Hy is die derde keer gewond naby Kafferskop, distrik Lindley, op 8 Maart 1902 en bly in die hospitaal tot die einde van die oorlog. Van hom het Winston Churchill gesê: "Daardie man het meer Britse lood in sy liggaam as enigiemand anders wat ek ken. Hy is deurtrek van Britse koeëls, tog koester hy geen haat jeens ons nie."
Loopbaan
wysigNá die oorlog word hy prokureur en vennoot in die firma "Olivier en Havenga". In 1910 word hy lid vir Fauresmith in die Vrystaatse Provinsiale Raad en lid van die uitvoerende komitee. In 1915 stel hy 'n mosie voor vir die erkenning van Afrikaans (tesame met Nederlands) as amptelike taal. Dieselfde jaar word hy verkies as Volksraadslid vir Fauresmith van die Nasionale Party met 'n skrale meerderheid van 72 teen sy teenstander van die Suid-Afrikaanse Party, S.J. van der Merwe. Hy behou die setel in die verkiesing van 1920 vir die N.P. met 'n meerderheid van 808 teen H.F.D. Papenfus van die S.A.P. In 1921 vergroot hy weereens sy meerderheid toe hy met 961 stemme wen teen die S.A.P.-kandidaat, N.F. van der Merwe, sodat hy in 1924 onbestrede verkies word. In 1929 sê N.F. van der Merwe hom weer die stryd aan. Havenga kry 1 692 stemme vergeleke met die S.A.P.-kandidaat se 330. As kandidaat van die N.P.-Koalisie in 1933 word Havenga nog 'n maal onbestrede Volksraad toe gestuur. Hy sluit hom saam met genl. Hertzog by die Verenigde Party aan en verslaan die N.P. se F.W. Beyers in 1938 met 'n meerderheid van 331 stemme, die laaste keer dat hy in Fauresmith gestaan het.
Havenga vergesel Hertzog as 'n lid vir die Oranje-Vrystaat in die Vryheidsdeputasie na die Vredeskonferensie in Parys in 1919.
Minister van finansies
wysigToe die Pakt-regering van Hertzog en die Arbeiders in 1924 die bewind by die S.A.P. van genl. Jan Smuts oorneem, word Havenga minister van finansies. Hy bly aan in dié amp tot 1939 en weer van 1948 tot 1955. Op 4 September 1939 verslaan die Volksraad met 'n meerderheid van 80 teen 67 genl. Hertzog se mosie om neutraal te bly in die Tweede Wêreldoorlog en so bedank hy en die eerste minister saam met al die ander voormalige Natte uit die kabinet. Hulle sluit hulle by dr. D.F. Malan se Nasionale Party aan, maar bedank in 1940 uit die Volksraad en stig die Afrikanerparty. Havenga, 'n voorstander van gematigde nasionalisme, word leier van die A.P. ná Hertzog se dood in November 1942. In die algemene verkiesing van 1943 kom Havenga slegs derde in die kiesafdeling Frankfort. J.L.B. Döhne van die Herenigde Nasionale Party wen met 3 050 stemme, die Verenigde Party se J.P. de Jager kry 2 017 stemme en Havenga vir die Afrikanerparty 1 487.
Afrikanerparty
wysig
Ná die oorlog beywer hy en dr. Malan hulle vir Afrikanereenheid. Die Afrikaner- en Nasionale Party kom ooreen om nie mekaar se kandidate in die 1948-verkiesing teen te staan nie. Havenga wen Ladybrand met 5 096 stemme teen die Verenigde Partykandidaat, J.J. Fourie, se 2 485. Die A.P. verower nege setels en die N.P. 70 vergeleke met die Arbeidersparty se ses en die V.P. se 65 vir 'n skrale N.P.-A.P.-meerderheid van agt. Met die stemme van die drie Naturelleverteenwoorigers bygereken, was die meerderheid in die Volksraad net vyf. In die Senaat was die Nasionale Party 'n tyd lank in die minderheid. Weer word Havenga minister van finansies. Die twee partye smelt in 1951 saam en Havenga word partyleier in Natal. Dit was nadat Malan Havenga oorreed het dat die bruin kiesers op die algemene kieserslys op 'n afsonderlike lys geplaas moes word, want Havenga het die Kleurlinge voorheen beskou as deel van die Afrikaners en wou hulle (net soos Hertzog) nie van die algemene kieserslys verwyder nie. Toe dr. Malan in 1954 bedank as eerste minister en sy aangewese opvolger, Havenga, nie Eerste Minister word nie, maar adv. J.G. Strijdom, bedank hy uit die Volksraad en verlaat die politiek. Hy was die laaste kabinetsminister wat in die Anglo-Boereoorlog geveg het.
Ná die politiek
wysigHy spits hom hierna toe op die landbou en grondbewaring. Van homself het hy gesê: "Ek is nie maar net 'n liefhebber van die landbou nie. Soos my vader voor my, lê my wortels in die grond." Op sy plaas Allanvale, distrik Memel, wat voorheen aan genl. Christiaan de Wet behoort het, het hy 'n stoet resiesperde en 'n kudde Friesbeeste aangehou. Buiten sy ander bedrywighede was hy ook voorsitter van die direksie van die dagblad Die Vaderland.
Ná sy bedanking uit die politiek word hy 'n direkteur van Barclays Bank, D.C.O., waarmee die ou Nasionale Bank van die Oranje-Vrystaat, gestig deur president Jan Brand in 1877, saamgesmelt het. Eredoktorsgrade is aan hom toegeken deur die Universiteit van Cambridge in 1937 en die Universiteit van die Oranje-Vrystaat in 1951.
Sy bydrae
wysigAs politikus en staatsfinansier was Havenga bekend om sy standvastigheid, sy instinktiewe vermoë om die wesenlike raak te sien en sy weldeurdagte konserwatisme. Toe hy minister van finansies word, was daar 'n begrotingstekort, maar hy het dit gou uitgewis. Tydens die Groot Depressie van 1931 tot 1933 het hy weer begrotingstekorte in die gesig gestaar, maar hy het nie gehuiwer om ingrypende en ongewilde stappe te doen om die Unie se geldelike toestand te verbeter nie. Tydens sy 22 jaar as minister van finansies kon hy, op enkele uitsonderings na, altyd 'n oorskot toon, soms aansienlik. Dit het hy gebruik om die land se kapitale posisie te versterk.
In 1925 het hy tegelykertyd twee groot take onderneem: die invoer van 'n beskermingsbeleid vir die nywerheid en 'n nuwe stelsel vir finansiële verhoudinge tussen die provinsies en sentrale regering. Ná sy dood het Strijdom van hom gesê: "Die groot nywerheidsontwikkeling wat ons vandag in Suid-Afrika geniet kan beskou word as 'n monument wat altyd daar sal wees om ons aan hom te herinner." In 1926 het hy 'n fonds begin om die staatskuld binne 40 jaar te delg. Deur gereeld geldoorskotte in die fonds te stort, kon hy egter dié doel feitlik heeltemal bereik toe hy 13 jaar later in 1939 bedank. Tydens dié tydperk het hy ook die skuld op die staatspensioenfondse grootliks verminder.
Saam met F.W. Beyers het Havenga 'n groot rol in die grondlegging van Suid-Afrika se staalbedryf gespeel. In 1931 tot 1932 was hy 'n sterk teenstander van die beweging om afstand van die goudstandaard te doen. Vir hom was dit 'n beginselsaak dat 'n land nie moes weier om sy skuld te delg as hy daartoe in staat was nie. Daarom het hy dan ook oorlogskuld aan die Verenigde Koninkryk terugbetaal toe daar baie ander lande voordeel getrek het uit 'n moratorium wat later tot die afskryf van hul skuld gelei het.
Havenga het deelgeneem aan drie Ryks- en Statebondskonferensies, aan die Ottawa-konferensie van 1932 en die Wêreld- Ekonomiese Konferensie van 1933, asook aan 'n aantal jaarvergaderings van die Wêreldbank en Monetêre Fonds. Sy nederigheid, matigheid en realistiese beskouing is deur sy kollegas op dié konferensies hoog op prys gestel.
In 1946 het Havenga hom bereid verklaar om £50 jaarliks aan die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns te skenk vir as prys vir ’n kandidaat vir oorspronklike navorsing op natuurwetenskaplike en/of tegniese gebied. Na sy dood het hy R4000 aan die Akademie bemaak vir hierdie doel.
Persoonlike lewe
wysigHavenga was twee keer getroud: in 1907 met Elisabeth Benyon Sanders (1884–1917) en in 1919 met haar suster, Olive Sanders. Hy het geen kinders gehad nie.
Bronne
wysig- Potgieter, D.J. (red.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Kaapstad: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
- Rosenthal, Eric. 1978. Encyclopaedia of Southern Africa. Kaapstad en Johannesburg: Juta and Company Limited.
- Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910–1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.
- Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
- Muller, C.F.J. (1968). Vyfhonderd Jaar Suid-Afrikaanse Geskiedenis. Academica.