Koffiefontein

Koffiefontein is 'n klein dorp in die suidweste van die Vrystaat, in Suid-Afrika.

Koffiefontein
Dorp
Koffiefontein  Koffiefontein se ligging in Vrystaat
Koördinate: 29°24′29″S 25°0′8″O
Land	Suid-Afrika
Provinsie	Vrystaat
Distrik	Xhariep
Munisipaliteit	Letsemeng
Stigting	1892
Oppervlak
• Totaal	36,85 km2 (14,23 vk. myl)
Bevolking  (2011)
• Totaal	10 402
• Digtheid	282/km2 (730/vk. myl)
Rasverdeling (2011)
• Wit mense	4.7%
• Indiërs/Asiërs	0.3%
• Bruin mense	20.4%
• Swart mense	74.0%
• Ander	0.6%
Taal (2011)
• Afrikaans	63.1%
• Sotho	14.2%
• Xhosa	12.1%
• Tswana	7.0%
• Ander	3.7%
Poskode (strate)	9986
Poskode (posbusse)	9986
Skakelkode	053

'n Plaas op Koffiefontein.

Dorpstigting

Koffiefontein se NG kerk in 1917. Die toring is eers later aangebou, maar die res van die gebou is nog die oorspronklike van 1909.

Die dorp Koffiefontein is geleë aan die Rietrivier in die distrik Fauresmith. Omtrent die oorsprong van die naam Koffiefontein is daar geen eenstemmigheid nie. Prof. P.J. Nienaber verwys in sy Suid-Afrikaanse pleknaamwoordeboek na 'n artikel in Volksblad deur L.B. van der Walt (13 Julie 1929) waarin dié 'n hele paar verklarings gee. Daar is mense wat beweer dat die plaas vir 'n sakkie koffie en nog iets anders van die Griekwas geruil is en dat die koffie die oorsprong van die naam is. Ander persone beweer dat die boere in die ou dae meestal van 20 tot 30 pd. koffie op 'n keer van die smous gehandel het, en dat die eienaar van Koffiefontein op 'n sekere dag 'n hele sak koffie gekoop het. As gevolg van so 'n ongewone gebeurtenis sou sy bure toe die plaas Koffiefontein genoem het. Mnr. B. Engelbrecht van Blauwheuvel, Koffiefontein, het aan 'n sekere mnr. P.J. de Wet meegedeel dat Koffiefontein vroeër aan sy (De Wet) se vader behoort het en dat sy vader op 'n sekere dag 'n klompie koffiepitte in die fontein, aan die kant van die dorp naby die rivier, gevind het. Sy vader was toe eers van plan om die plaas Koffiepit te noem, maar later is op die naam Koffiefontein besluit. Daar word ook vertel dat twee swaers, genaamd Du Toit en Scholtz, op trek was met hulle vee en 'n paar dae by die fontein oorgestaan het. Van 'n smous het hulle daar elkeen twee pond koffie vir 'n vet ooi geruil en hulle het die plek gevolglik Koffiefontein genoem.

Hierdie verklarings klink almal "baie aanneemlik", volgens Van der Walt, en is ook omhul met romantiek, maar is waarskynlik almal produkte van die verbeelding. Tot hierdie gevolgtrekking kom 'n mens as jy daarop let dat Klaas Kok die volgende verklaring afgelê het: "Verklarende ik ondergetekende op heden (25 Junie 1840) mijn plaats de Koffie von tijn gelegen aan riet rivier met velt in waters verhuurd te hebben aan den burger Barent Jacobus Engeberg voor den tijt van 40 jaren oor de waarden van een hondert en twintig schape." Hierna word die grense van die plaas omskryf. Hierdie dokument is in die handskrif van raadslid Adam Kok III deur wie dit onderteken is. Hierna is daar 'n dokument van 15 April 1844 waarin B.J. Engelbrecht verklaar dat hy die plaas "Koffie Fontijn" vir 130 skape en 'n wa gekoop het. Hierdie stuk is onderteken deur Klaas Kok, Jan Cloete en ander. Ná hierdie koop het sir Peregrine Maitland, goewerneur van die Kaapkolonie van 1844 tot 1847, egter met Adam Kok 'n ooreenkoms aangegaan waarin verklaar is dat Britse onderdane geen grond in die Griekwagebied mag besit nie. Grond wat reeds deur sulke persone gekoop is, sou beskou word as vir 'n tydperk van 40 jaar gehuur.

Die koop van Koffiefontein het dus verval, en so was daar in 1855 'n nuwe koopbrief. In hierdie jaar verklaar Klaas Kok dat hy die plaas "Coffijvontijn" aan B.J. Engelbrecht vir "2,386 rijksdaalders 5 schell, en 2 st." verkoop het. Hierdie som sou verteenwoordig word deur 'n ossewa gereken teen 800 riksdaalders, agt osse (320 riksdaalders), 50 beeste (666 riksdaalders) en 150 skape (600 riksdaalders). Hierdie koop het Adam Kok bekragtig. Dit dui dus daarop die verhaal dat die plaas vir 'n sakkie koffie verruil is, is nie korrek nie. B.J. Engelbrecht kon ook nie die naam gegee het nie, want Klaas Kok praat van sy plaas "de Koffie von tijn" wat hy in 1840 slegs aan Engelbrecht verhuur het. Die verhaal van B. Engelbrecht van Blauwheuvel kan egter in soverre waar wees dat die oorspronklike Griekwaeienaar die koffiepitte in die fontein kon gekry het en dat hy die naam Koffiefontein daaraan kon gegee het. Dit wil dus voorkom asof die naam van Griekwa-oorsprong is.

Koffiefontein is bekend vir sy diamante. L.B. van der Walt vertel in sy artikel dat reeds in 1870 op hierdie plaas diamante gedelf is. Aanvanklik was daar nie veel orde op die delwerye nie. Baie kleims is afgepen en bewerk, maar weer net so gelos; die delwers het na nuwe plekke verhuis en weer daar aangevoor met die hoop om gouer op die skatte af te kom. Ná die ontdekking van diamante op die plaas het die regering 'n sekere Martin as staatsinspekteur van die delwerye aangestel. In 1882 ontvang die Volksraad 'n memorie waarin verklaar word dat "deze plaats (Dorp en Mein) met reuzen schreden in belangrijkheid en vooruitgang toeneemt." Daar word ook vermeld dat daar vier maatskappye aan die werk is met ongeveer 700 swartes en masjinerie ter waarde van £40 000. Ook was daar reeds ses negosiewinkels en 25 geboue.

Om al hierdie redes is daar gevra om 'n telegraafkantoor. Ondertekenaars van die dokument was onder andere A. de Villiers, T. de Vos, J. Chapman (bestuurder van die Standard-maatskappy), Thomas Osborne (bestuurder van die Koffiefonteinse-diamantmaatskappy). Die Volksraad het egter besluit dat die versoek nie toegestaan kan word nie. Die volgende jaar is die versoek herhaal, maar weer geweier. Die staatsinspekteur het die magte van 'n vrederegter gehad, en ook die kleims verhuur. Die fooi was tien sjielings vir 'n maandelikse lisensie vir 'n kleim wat nie groter as dertig voet vierkant moes wees nie. Verder moes die delwers 'n skriftelike belofte van gehoorsaamheid aan die Vrystaatse wette aflê. Ook moes delwers in geval van oproer gratis hulp verleen om persone in hegtenis te neem. Die delwers het die reg gehad om 'n delwerskomitee van ses lede te kies, maar die inspekteur moes die voorsitter wees. Die komitee moes regulasies vir die goeie orde van die delwery opstel, en die aan die Uitvoerende Raad voorlê. In 1884 is die volgende delwerskomitee gekies: J. Hendriks, R. Buchanan, W. Diehl, J.R. Moore, en B. Styles.

In 1888 is die Volksraad gevra om Koffiefontein as dorp te erken, maar die versoek is nie toegestaan nie. Die staatspresident maak in 1891 melding van die feit dat die waterwerke by Koffiefontein voltooi is, en dat die toekoms van die delwerye daardeur verseker is. Hy het dus die aanstelling van 'n assistent-landdros aanbeveel, maar die raad wou dit nie goedkeur nie. In 1892 het die staatspresident in sy openingstoespraak verklaar dat die werk op Koffiefontein gestaak is. Hy het gemeen dat die kleims aan buitelandse maatskappye behoort het en dat iets gedoen moes word om die eienaars te dwing om die myn te bewerk. Daar is dan ook 'n wet gemaak waardeur alle eienaars van kleims gedwing is om hul kleims te bewerk.

Intussen het Koffiefontein se mense nog altyd moeite gedoen om die plek tot dorp erken te kry, en dit het in 1892 gebeur. Voor die tyd was daar egter al 'n skool op Koffiefontein, want reeds in April 1884 is 'n vaste wykskool op Koffiefontein geopen. Die onderwyser was Johannes Steyn, en op sy rol was 26 leerlinge. Twee jaar later was daar slegs 18 leerlinge, en die skoolinspekteur het die swak bywoning betreur. In 1890, toe P.W. de Villiers onderwyser was, was daar 30 leerlinge. Intussen het toestande verbeter in verband met die myn, en in 1894 is besluit om 'n assistent-landdros wat ook as myninspekteur sou optree, aan te stel. Hierdie pos is deur A.P. de Villiers beklee.

Tydens die Tweede Wêreldoorlog is 'n groot interneringskamp by die dorp opgerig wat 2 000 Italiaanse en enkele Duitse krygsgevangenes gehuisves het asook sowat 800 Suid-Afrikaanse geïnterneerdes wat verdink is daarvan dat hulle pro-Nazi was. Een van dié aangehoudenes was John Vorster, Suid-Afrika se eerste minister van 1966 tot 1978. Daar is vandag nog oorblyfsels van die muurskilderye wat die Italianers gemaak het asook die barakke waarin hulle aangehou is.

Omgewing

Skaapboerdery is die belangrikste ekonomiese aktiwiteit in die distrik van 1 900 km², wat in 1963 geproklameer is. Die Kalkfonteindam is 20 km suidoos van die dorp.

Tweede Wêreldoorlog

Tydens die Tweede Wêreldoorlog is Koffiefontein as 'n krygsgevangekamp vir ongeveer 2000 Italianers gebruik. Een van hulle, Facio, het portrette van koning Victor Emmanuel II en Benito Mussolini op die mure van sy sel geskilder. Agthonderd Suid-Afrikaners wat verdink is van pro-Nazi-bedrywighede is ook gedurende die Tweede Wêreldoorlog hier aangehou. Een van hulle was John Vorster, wat later premier (1966) en Staatspresident van Suid-Afrika (1979) sou word.

Bekende inwoner

Etienne Leroux, een van Suid-Afrika se bekendste romanskrywers het hier naby op sy plaas Ja-Nee gebly. Sy plaas is 10 km noord van Koffiefontein

Sien ook

• Gereformeerde kerk Koffiefontein
• NG gemeente Koffiefontein
• Lys van dorpe in Suid-Afrika

Bronne

• (af) Gerdener, dr. G.B.A. 1934. Ons Kerk in die Trans-Gariep. Geskiedenis van die Ned. Geref. Kerk in Natal. Vrystaat en Transvaal. Kaapstad: Die Suid-Afrikaanse Bybelvereniging.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Nienaber, P.J. 1963. Suid-Afrikaanse pleknaamwoordeboek, deel 1. Kaapstad, Johannesburg: Suid-Afrikaanse Boeksentrum.
• (af) Olivier, ds. P.L., 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (af) Smit, ds. A.P. 1978. Prieska se gister. Eeufeesgedenkboek. 1878–1978. Prieska: NG Kerkraad.
• (af) Vogel, ds. W. 2014. Die Almanak van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 2015. Potchefstroom: Administratiewe Buro.

Eksterne skakels

• Koffiefontein se skool een van die oudstes Geargiveer 2 Desember 2015 op Wayback Machine, Volksblad, 6 Februarie 2004.