G.B.A. Gerdener

Prof. dr. Gustav Bernhard Augustus Gerdener (Wupperthal, 31 Maart 1881 – Stellenbosch, 15 Augustus 1967) was ’n Suid-Afrikaanse teoloog, hoogleraar en geskiedskrywer. Hy was ook die vader van die kleurryke politikus, skrywer en administrateur van Natal Theo Gerdener. Die Afrikaanse skrywer en medestigter van die uitgewer Human & Rousseau Leon Rousseau was sy suster Elisabeth Anna Luise se seun. Sy was getroud met Pierre Rousseau, 'n seun van ds. P.D. Rossouw, 'n predikant en vroeë Afrikaanse letterkundige wat 1896 oorlede is terwyl hy leraar was van die NG gemeente Fraserburg.

Prof. G.B.A. Gerdener.

Prof. Gerdener (voor links) sit hier saam met sy medeprofessore aan die Kweekskool in 1952. Agter: P.A. Verhoef en F.J.M. Potgieter. Voor: B.B. Keet en J.J. Müller.

Dr. Gerdener was van 1933 tot 1937 dosent aan die Sendinginstituut op Wellington.

Herkoms en opleiding

Gerdener het in 1903 in die Victoria-kollege se heel eerste verteenwoordigende studenteraad gedien. Voor: Hendrik Daneel, W.J. van Zijl (voorsitter), Tobie Muller (sekr.) en Leo Fouché. Agter: C.F. Miijnhardt, H. Botes, T.C. Lochner, Gerdener en J. van Schalkwijk.

Die ou Rynse kerk op Wupperthal, nou die Morawiese kerk.

Gerdener was die seun van ’n Rynse sendeling, eerw. J. Gerdener, wat in Suid-Afrika kom arbei het. Hy het in 1873 in Suid-Afrika aangekom uit Burgsteinfurt in Duitsland. Sy moeder was 'n dogter van eerw. Christoph Wilhelm Alheit (eweneens 'n sendeling van die Rynse Sendinggenootskap), 'n kleindogter van ds. M.C. Vos en die suster van ds. Wilhelm Adolph Alheit. Gerdener was dus ’n agterkleinseun van ds. M.C. Vos van Tulbagh.

Gerdener het sy opleiding geniet op sy ouers se sendingstasie, daarna 'n jaar op Tulbagh en toe op Stellenbosch, waar hy die Victoria-kollege en die Teologiese Seminarium besoek het. Sy kanidaatseksamen het hy met die hoogste onderskeiding behaal, ook die M.A.-graad in die wysbegeerte en die eerste deel van die Londense B.D.In 1905 word hy toegelaat tot die Evangeliebediening van die NG Kerk. Aan die Universiteit van Tübingen het hy in die teologie promoveer.

Loopbaan

Reeds as toegewyde seun het hy hom in 1896 saam met di. A.F. Louw en J.C. Pauw vir die stigting van die Christen-Studentevereniging (CSV) beywer. Ná sy legitimasie was hy tot 1912 as reisende sekretaris van die CSV werksaam en van 1913 tot 1919 het hy as voorsitter van dié beweging gedien. As sekretaris van die Christelike Studente Vereniging onderneem hy vele buitelandse reise in die tydperk van 1906 tot 1911. So woon hy onder andere die Wêreld Studente Federasiekonferensie in 1906 in Japan by en die Wêreld Sendingkonferensie in Edinburgh in 1910. Hierna woon hy die kort mediese kursus by Livingstone Kollege in Londen by om hom vir die buitelandse sendingveld voor te berei. Hiervandaan gaan hy in 1911 na die Wêreld Studentekonferensie in Konstantinopel en maak daarna in Noord-Afrika ’n studie van die Arabiese taal en Islam.

Hy was ook van 1906 tot 1912 redakteur van Die Christen-Student, die amptelike orgaan van die CSV.

Vanaf 1912 tot 1917 werk hy onder opdrag van die N.G. Kerkkommissie onder die Moslems in Kaapstad, waarna hy vir drie jare as predikant op Stellenbosch diens doen. Vanaf 1917 tot 1918 is hy redakteur van Ons Kinderblad, terwyl hy in 1919–1920 die redakteurskap van Gereformeerde Maandblad behartig. In 1916 word hy deur die Bybelvertalingkommisse van die drie Afrikaanse susterkerke aangewys as lid van die paneel wat die Statebybel in Afrikaans moet vertaal. Die resultate van die eerste proewe van hierdie vertaling is egter teleurstellend en word gekritiseer dat dit nie Afrikaans is nie maar ook nie Nederlands nie. Hierdie paneel word dan ontbind en ’n besluit word geneem om die Bybel eerder uit die grondtale, Grieks en Hebreeus, te vertaal. In 1917 het hy medeleraar van die NG gemeente Stellenbosch geword en drie jaar later, in 1920, nadat sy gesondheid begin ingee het weens die swaar las van die studentebediening op Stellenbosch, het hy vir verdere studie na Duitsland vertrek. In Duitsland ontvang hy 'n operasie aan sy regtersy. In 1922 het hy aan die Universiteit van Tübingen gepromoveer op die proefskrif Die Ursachen der Sektierei in Reformationszeitalter.

Na sy terugkeer na Suid-Afrika redigeer hy vir ’n ruk Die Kerkbode en neem dan in 1922 ’n beroep aan na Wakkerstroom in Transvaal, waar hy ook verkies word as lid van die moderatuur van die Transvaalse sinode. Gedurende sy tienjarige verblyf op Wakkerstroom word twee dogters vir hom en sy vrou gebore, maar sy vrou is ook hier oorlede. Hy begin reeds in hierdie tyd met die vertaling van die Gesange in Afrikaans en in 1924 verskyn van hom (in samewerking met Jan F.E. Celliers) Proewe van Oorsetting van die Gesangebundel in Afrikaans.

In 1928 gee die Suid-Afrikaanse Bybelvereniging die Proef-Liederbundel uit, wat reeds tien Gesange bevat. In opdrag van die Bybelvereniging wy hy hom dan vir ses maande uitsluitlik aan die werk van vertaling van die Gesange en in 1931 word Die Nuwe Halleluja uitgegee, wat ongeveer honderd van sy vertaalde Gesange bevat. Vanaf 1944 is hy lid van die kommissie wat vir die herberyming van die Gesange verantwoordelik is.

In 1933 is Gerdener aangestel as dosent aan die Sendinginstituut van die NG Kerk op Wellington, met as verantwoordelikheid dogmatiek en kerkgeskiedenis. Hy was daar werksaam tot 1937 toe hy as hoogleraar in Nuwe Testamentiese vakke en die sendingwetenskap (en van 1946 af ook in praktiese teologie) aan sy alma mater, die Kweekskool op Stellenbosch, aangestel is. In 1955 het hy sy emeritaat aanvaar.

Met ’n Carnegie-beurs besoek hy in 1935 Europa en Amerika en publiseer die resultaat van sy ondersoek in The training of missionaries for Africa. In 1937 word hy professor in Nuwe Testament, amptelike vakke en Praktiese Teologie aan die Teologiese Kweekskool in Stellenbosch, ’n posisie wat hy beklee tot met sy aftrede in Desember 1955. Hy is lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns en is voorsitter van die Kaaplandse Werkgemeenskap van hierdie organisasie. Hy woon na aftrede steeds op Stellenbosch.

Hy is op Dinsdag 15 Augustus 1967 oorlede, nadat hy nie voldoende herstel van ’n hartaanval wat hy ’n ruk daarvoor gehad het nie.

Breër betrokkenheid

In 1948 woon hy as verteenwoordiger van die NG Kerk die stigtingsvergadering van die Wêreldraad van Kerke in Amsterdam by. Hy is een van die eerstes wat die beleid van afsonderlike ontwikkeling help formuleer en propageer en hy doen dit reeds lank voor die Nasionale Party se bewindsoorname in 1948. So is hy een van die stigterslede van die Suid-Afrikaanse Buro vir Rasse-Aangeleenthede en die eerste voorsitter van hierdie liggaam en word na sy uittrede uit hierdie liggaam erevoorsitter. Die kerklike Kongres oor die Naturellevraagstuk wat in 1950 in Bloemfontein gehou word, vind onder sy voorsitterskap plaas. Hy dien ook op die staatskommissie vir die ondersoek in verband met Naturelle-onderwys, wat hulle werk in 1949 en 1950 afhandel. Hy was in 1953 'n afgevaardigde na die Commonwealth Relations Conference in Pakistan. In 1954 stuur die Regering hom na ’n Statebondskonferensie in Lahore in Indië om die rassebeleid te verduidelik. Hy verteenwoordig die NG Kerk in 1959 op die kongres van die Wêreld-alliansie van Presbiteriaanse en Gereformeerde Kerke in Brasilië.

Gesinslewe

Hy was twee keer getroud. In 1913 het hy in die huwelik getree met Johanna Schmolke, dogter van eerw. Gustav Schmolke van Wuppertal. Uit die huwelik is twee seuns en twee dogters gebore. Ná sy eerste vrou se dood op 12 Februarie 1932, is hy in Desember van dieselfde jaar getroud met Marie Visser (née De Villiers), die weduwee van die Afrikaanse digter dr. A.G. Visser, oorlede op 10 Junie 1929.

Skryfwerk

Prof. Gerdener in sy later jare.

Gerdener was 'n veelsydige geleerde en uit sy talle geskrifte, brosjures en artikels blyk dat hy 'n toegewyde student was, wat die gawe besit het om sy gedagtes helder en boeiend te formuleer. Hy het hoofsaaklik in twee rigtings belangrike wetenskaplike werk gedoen. Eerstens het hy baanbrekerswerk gedoen in die vaderlandse kerkgeskiedenis. Dit het in 1919 begin met ’n biografie van die Voortrekker Sarel Cilliers. In die biografie word Cilliers se lewensloop, die Groot Trek, sy ervarings in Natal en later in die Vrystaat en sy rol in die kerklike lewe geskets word. Episodes waarin Cilliers ’n groot aandeel gehad het, soos die slag by Vegkop en die aflegging van die gelofte, word uitvoerig behandel. Dit is egter duidelik dat die boek geskryf is met die oog daarop om Cilliers se lof te besing en hy word dus ietwat ongenuanseerd opgehemel.

Ook op die gebied van die sendingwetenskap het hy waardevolle bydraes gelewer. Monumentaal is sy publikasie Boustowwe vir die geskiedenis van die Nederduits-Gereformeerde Kerk in die Transgariep (1930). Hierdie byna onontbeerlike historiese werk van ongeveer 800 bladsye het primêre argivale bronne in gepubliseerde vorm beskikbaar gestel.

Ander belangrike studies van hom wat verskyn het, is onder meer Ons kerk in die Transgariep (1934), 'n Eeu van genade 1838–1938 (1938, oor die geskiedenis van die NG gemeente Bredasdorp), Baanbrekers onder die suiderkruis (1940, oor vroeë sendelinge in Suid-Afrika) en Die evangelie van Mattheus (s.j.).

Hy gee onder andere die digbundels Uit mijn jonkheid (nog volkome Nederlands en nie meer deel van die hoofstroom digbundels in Suid-Afrika nie) en Elia uit. Laasgenoemde is ’n moraliserende Bybelse epos, wat hy in manuskripvorm in 1928 voorlê om in aanmerking te kom vir toekenning van die Hertzogprys. Sy gedig Johannesburg word opgeneem in Gerrit Komrij se bloemlesing Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte. Saam met Jan F.E. Celliers en Paul Louw (die digter Lodovikus) doen hy ook van die eerste vertalings van die Gesange in Afrikaans, wat as Proewe van oorsetting van de Gesange-bundel in Afrikaans in 1924 in Amsterdam gepubliseer word. Hierdie vertalings word egter nooit deur die kerke goedgekeur nie.

Dit was egter veral op die gebied van die sending dat Gerdener 'n groot bydrae gelewer het. Vir hom was die sending nie net 'n opdrag nie, maar 'n arbeidsveld wat hy met die insig van 'n mensekenner en die kennis van 'n wetenskaplike betree het. Nie net die wording nie, maar ook die wese en werking van sy kerk se sending het sy aandag geniet. Onskatbaar was sy bydrae as lid van die Algemene Sendingkommissie van die NG Kerk se Sinode in Kaapland. In hierdie hoedanigheid het hy verskeie sendingvelde in Afrika besoek.

Hy was van 1939 tot 1950 redakteur van die sendingblad Op die Horison en was lank verantwoordelik vir die sendingrubriek in Die Kerkbode. Die groot getal publikasies wat van hom oor die sending verskyn het, weerspieël hierdie groot belangstelling in sy lewe. Belangrik in dié verband is sy Reguit koers gehou (1951), Recent developments in the South African mission field (1957), waarin hy hom aangesluit het by die sendinggeskiedenis van prof. John du Plessis en bou dit uit tot omstreeks 1957, en Die Afrikaner en die sending (1959).

In sy arbeidsjare en ook tot aan sy dood het Gerdener se belangstelling bevrugtend uitgegaan na ander terreine buite sy gewone dagtaak. In die breë kerklike lewe het hy 'n aktiewe rol gespeel. Hy het 'n mooi bydrae gelewer tot die Afrikaner se kerklike kultuur en godsdienstige lewe: hy was die opsteller van die Handboek by die katkisasie (1927) wat lank gebruik is, en 'n belangrike medewerker in verband met die verwerking van die Psalm- en Gesangboek in Afrikaans. Bekend en besonder mooi is sy tweede beryming van Ps. 23, terwyl verskeie gesange, na 'n grondteks van hom, in die Halleluja-boek opgeneem is.

Verskeie artikels van hom word gepubliseer in tydskrifte soos Die Kerkbode, Die Voorligter, Die Gereformeerde Vaandel, Die Koningsbode, Die Huisgenoot, The International Review of Missions, The British Weekly en Naweekpos. Vir geruime tyd behartig hy die radiopraatjie Gaan dan heen.

Eerbewyse

In 1956 ken die Universiteit van Stellenbosch ’n eredoktorsgraad aan hom toe. Die Akademie vereer hom 1961 met ’n Stalsprys vir Teologie na aanleiding van sy publikasies oor Recent developments in the South African mission field en Die Afrikaner en die sending en weer met die D.F. Malanmedalje in 1967, ’n toekenning wat slegs eenmaal elke drie jaar gedoen word vir uitstaande werk in die bevordering van Afrikaanse kultuur op die gebiede waarop D.F. Malan gepresteer het.

Publikasies

Fiksie

Jaar	Naam van publikasie
1911	Uit mijn jonkheid
1929	Elia

Nie-fiksie       

Jaar	Naam van publikasie
1910	De gelijkenissen des Heren
1911	Muhammad of Christus? Studies in the Evangelisation of South Africa
1914	Drempelvragen Onder de Slamsen in de Kaapstad: afval en strijd
1917	Het vierde eeufeest
1919	Sarel Cilliers, die vader van Dingaansdag
1920	Sosiale studies
1921	De Apostoliese sekten
1924	Kerkgeskiedenis vir ons volk Proewe van oorsetting van die Gesange-bundel in Afrikaans (saam met Jan F.E. Celliers en Paul Louw)
1927	Handboek by die katkisasie
1930	Boustowwe vir Kerkgeskiedenis
1931	Die nuwe halleluja, psalms, gesange en ander liedere vir huis, dag- en Sondagskool en jongeliedeverenigings
1934	Ons kerk in die Transgariep
1938	’n Eeu van genade: die sendingtaak van die Ned. Geref. Kerke van Suid-Afrika in oënskou geneem in die eeujaar van die Groot Trek
1940	Elke dag met God
1941	Baanbrekers onder die Suiderkruis
1943	Die boodskap van ’n man (Lewenskets van prof. J. du Plessis)
1945	Die Evangelie van Mattheüs Ons Katkisasieboek
1946	Die geskiedenis van die Christelike gemeenskap
1947	Godsdiensonderrig vir middelbare skole (saam met J.P. Smuts en J.G. Meiring)
1948	Deur ’n eeu gelei
1949	Handboek by die katkisasie
1951	Reguit koers gehou
1952	Die blye boodskap deur drie eeue in Suid-Afrika
1955	Dade in die donker: Die uitdaging van ’n tyd soos hierdie
1958	Recent developments in the South African Mission Field
1959	Die Afrikaner en die sending

 Vertaling

Jaar	Naam van publikasie
1916	Het leven van Christus: van kribbe tot troon – H.D. Girdwood

Verwysings

Boeke

• Antonissen, Rob “Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede” Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• Dekker, G. “Afrikaanse Literatuurgeskiedenis” Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1” Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. “Langenhoven: ’n Lewe” Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe Eerste druk 1995
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Nienaber, P.J. “Die Hertzogprys Vyftig Jaar” Nasionale Boekhandel Kaapstad Eerste uitgawe 1965
• (af) Nienaber, P.J. 1949. Hier Is Ons Skrywers! Biografiese Sketse van Afrikaanse Skrywers. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.
• Nienaber, P.J. et al “Perspektief en Profiel” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Schoonees, P.C. “Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging” J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk)

Ongepubliseerde dokumente

• Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns “Aanbevelings van die Keurkommissie – Stalsprys vir Geesteswetenskappe” Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein