NG gemeente Stellenbosch

Die NG gemeente Stellenbosch is die tweede oudste gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika.

Op Stellenbosch is van 1862 tot 1865 die argitek Carl Otto Hager se bekendste ontwerp, die moederkerk se veranderings en vergroting, opgerig. Met sy gebruik van Gotiese elemente het hy 'n reuse-invloed uitgeoefen op die Suid-Afrikaanse kerkboukuns in die daaropvolgende dekades tot argitekte soos Wynand Louw en Gerard Moerdijk in die eerste helfte van die 20ste eeu 'n inheemse kerkboustyl begin ontwikkel het.

Stigting

Die gemeente is, net 21 jaar ná die NG gemeente Kaapstad, gestig deur ds. Johannes Overney wat van Kaapstad af gekom het om die eerste diens te hou "in een der beste gelegene en bekwaamste Vrijmans Woningen" op Sondag 13 Oktober 1686, by welke geleentheid hy gepreek het oor Jesaja 52:7: "Hoe liefelijk zijn op de bergen de voeten desgenen, die het goede boodschapt, die den vrede doet horen; desgenen, die goede boodschap brengt van het goede, die heil doet horen; desgenen, die tot Sion zegt: Uw God is Koning." In die namiddag het hy drie kinders gedoop. As konsulent het hy die gemeente elke drie maande besoek en intussen is die dienste waargeneem deur die sieketrooster Mankadan. In Januarie 1687 is die eerste kerkraad aangestel, bestaande uit een ouderling en een diaken. Die diaken was Dirk Coetzee.

Die hoeksteen van die eerste gebou is gelê in Februarie 1687. Danksy die lieflike samewerking van die gemeente en groot hulp verleen deur goewerneur Simon van der Stel, deur wie die dorp aangelê en na wie dit ook genoem is, kon dié kerkie reeds op 19 Oktober 1687 ingewy word deur ds. Johannes van Andel van Kaapstad. Die teks waaroor hy gepreek het, was Numeri 6:23–27. Dit was geleë in die teenwoordige Kerkstraat op die erf waar die ou Wium-losieshuis later gestaan het, en in die omgewing daarvan is met verbouings etlike lyke uitgegrawe, aangesien dit destyds gebruiklik was om mense van enige onderskeiding binne-in die kerk te begrawe. Hierdie getroue leraar het begin met sending en onderwys onder die slawe en onderhoriges, maar dit was hom nie beskore om die kerk se inwyding by te woon nie, aangesien hy op 5 Mei daardie jaar oorlede is, 'n slagoffer van die koors (bedoelende waarskynlik malaria).

Die eerste notule van die gemeente wat behoue gebly het, en wat bes moontlik ook die heel eerste is, is dié van 15 Oktober 1697. In dieselfde jaar kon ds. Petrus Kalden van Kaapstad aan die Klassis van Amsterdam rapporteer: "Die gemeente aan Stellenbosch groei daagliks aan en het nou oor die 50 lidmate, na wie ek my vier maal per jaar begeef om die sakramente aldaar te bedien, wat tydens my afwesigheid deur 'n sieketrooster waargeneem word zoodat deze plaets door verloop van tijd zeer aanzienlik staan te worden, nemende alle jaeren in Leeden toe, tot welke de Algenoegsame Godt zijn seegen wil vergunnen en ons bestralen met zijn genade en gunstige tegenwoordigheyt."

Stellenbosch se tweede kerk, wat in 1862 en '63 vergroot is tot die huidige gebou.

Voor die aanstelling van ’n vaste leraar is die dienste van tyd tot tyd waargeneem deur die predikante van die Kaap die Goeie Hoop en dié van Drakenstein (gestig 1891), naamlik ds. E.F. le Boucq, een van die ywerigste leraars van destyds. Onder die konsulent, ds. Petrus Kalden, het die gemeente slegs 50 lidmate getel.

Ds. Hercules van Loon

Die eerste predikant, wat uit Holland as vaste leraar aangestel is, was ds. Hercules van Loon (1700–'04). Hy het in Maart 1700 uit sy vaderland aan die Kaap aangekom en die diens op Stellenbosch aanvaar waartoe hy deur die bewindhebbers in Holland benoem is. Hy is, waarskynlik in Holland, getroud met Maria Engelbregt. Hulle het hul testament op 14 Mei 1700 gemaak en hul eersteling, Philippus, is op 28 Mei 1703 gedoop. Van ds. Van Loon se werk is min bekend, maar blykbaar het hy dit met ywer aanvaar.

Op 26 Junie 1704 het ds. Van Loon tragies aan sy einde gekom. Op daardie dag het hy van sy plaas, digby Stellenbosch geleë, na sy huis gery en sy keel met 'n pennemes afgesny. Niemand het ooit geweet wat hom in wanhoop laat verval het nie. Hierna het sy weduwee dit moeilik gehad. Die politieke raad het haar op 10 Maart 1710 as "doodgrawer" (grafgrawer) aangestel. Op 27 Julie daardie jaar is sy deur ds. H. Beck hertrou met die sekunde Willem Helot, 'n wewenaar. Hy het ná die dood van goewerneur Louis van Assenburg as waarnemende goewerneur opgetree van Desember 1711 tot 28 Maart 1714, toe die nuwe goewerneur bevestig is. Helot is in Mei 1714 oneervol as sekunde ontslaan en na Holland teruggestuur, waarheen Stellenbosch se eerste predikantsvrou hom waarskynlik vergesel het.

Ds. Henricus Beck

Stellenbosch se tweede kerk is in 1722 voltooi.

Ds. Henricus Beck (1704–'26) is in 1701 deur die Klassis van Amsterdam na die Kaap gestuur as opvolger van ds. Pierre Simond van Drakenstein. Die grootste gedeelte van sy gemeentelede was Franssprekend; daarom is juis ds. Beck uitgesoek, want hy was Frans besonder goed magtig. Sy opdrag was om in Hollands te preek, maar om met huisbesoek, waar nodig, Frans te praat. Hy het op 13 April 1702 in die Kaap aangekom en is in Mei na Drakenstein. Ná 'n moeilike dienstyd daar is ds. Beck in 1704 ná ds. Van Loon se selfdood na Stellenbosch verplaas, maar hy het nog tot 1707 elke 14 dae die dienste op Drakenstein waargeneem. Op Sondag 13 Februarie 1707 is hy op Stellenbosch deur ds. Kalden in die huwelik bevestig met Johanna Constantia Elsevier, gebore op Ceylon in 1685. Sy was 'n dogter van die sekunde Samuel Elsevier.

Ds. Beck het die teenwerking en verdagmaking van mense uit die anti-Van der Stel-groep ondervind. Meermale het van hulle sy lewe versuur en allerhande beskuldigings teen hom ingebring, maar telkens is hy, ook deur die nuwe bewind wat op dié van Willem Adriaan van der Stel gevolg het, eervol gehandhaaf. Met W.A. van der Stel se val op 16 April 1707 – dus twee maande ná ds. Beck se huwelik – het daar 'n algehele verandering in die Kaap se bestuur gekom. Dit was nie alleen die goewerneur wat teruggeroep is nie, maar ook ander persone, onder wie die sekunde Samuel Elsevier, ds. Beck se skoonvader, en ds. Petrus Kalden. Dit was vir ds. Beck netelig. In Stellenbosch en Drakenstein het die anti-Van der Stel-groep vergeefs probeer om hom ook in die moeilikheid te bring, en toe is hy deur die nuwe bewind gelas om die dienste aan die Kaap in die plek van ds. Kalden waar te neem. Naas die opregtheid van die duiwe het hy ook die versigtigheid van die slange nodig gehad, veral met die onrusstoker ds. Le Boucq by hom. Maar hy het hom in al die moeilikhede gehandhaaf en kon ook sy deel bydra om 'n mate van kalmte te weeg te bring. Tot by die koms van ds. D'Ailly in 1708 het ds. Beck alleen gestaan in die bearbeiding van al drie die gemeentes. Dit was 'n moeilike taak in hierdie tyd toe die vlamme van twis en partyskap verterend na alle kante uitgeslaan het.

Nadat ds. Johannes Godefridus D'Ailly op 5 Februarie 1708 sy intreepreek in Kaapstad gehou het, en ds. Beck self sy afskeidspreek, is laasgenoemde na Stellenbosch terug. Maar ná ds. D'Ailly se dood in 1726 is hy weer na die Kaap verplaas en het tot die einde van sy dienstyd die bediening daar vervul. Hy het die werk bly doen tot hy in 1729 "weegens zijn hooge jaaren, swak lighaam en swakke memorie" sy ontslag aangevra het, wat hom dan ook in 1731 eervol verleen is, met behoud van sy traktement. Ondanks sy hoë ouderdom was hy tog nog gewillig om preekbeurte waar te neem wanneer dit nodig was. Hy het blykbaar 'n ouer indruk gemaak as wat hy jare getel het. O.F. Mentzel, wat in die jare 1733–1741 aan die Kaap gewoon het, praat van hom as 'n grysaard van ongeveer 80 jaar. Hy het as liefhebbery 'n paar kanonnetjies in sy tuin gehad wat hy met feestelike geleenthede afgevuur het. Toe hy sy tuin verkoop, het hy versoek dat hulle nog 'n keer met kruid gelaai en afgeskiet word. Sy vrou is voor hom oorlede en daar was nie kinders nie. Ook sy suster wat in 1726 weduwee geword het, is voor hom oorlede. Hy was dus eensaam toe hy self in Junie 1755 die weg van alle vlees gaan. In sy testament het hy die kinders van sy suster gedenk en aan 'n paar slawe vrylating gegee. Aan die diakonie het hy 50 ryksdaalders bemaak.

In ds. Beck se dienstyd is ’n nuwe kerk ingewy op dieselfde plek waar die teenswoordige gebou staan. Die eerste kerkgebou, in 1687 opgerig en reeds in 1689 vergroot, het in 1710 afgebrand in ’n brand wat die hele dorp op drie huise na in puin gelê het nadat die slaaf van landdros Samuel de Meurs gebied is "om vuur in die vertrek te brengen". Intussen is die dienste gehou in die pastorie en in ’n "pershuize" wat behoort het aan die heemraad Jan Botma. Transport van die stuk grond vir kerk, voorhof en begraafplaas is verleen 3 Julie 1717 deur goewerneur Mauritz Dusques de Chavonnes. Die gemeente Kaapstad, wat destyds oor £9 300 beskik het, het ’n lening gegee en deur buitengewone kollektes moes die koste gedek word sodat die kerk eers in 1722 voltooi kon word, maar sonder solder, vloer, orrel of konsistorie ingewy is, toe die lidmaattal, ná 36 jaar, steeds niks meer as 60 getel het nie.

’n Lang vakature

Die gemeente het in die begin veel gelei weens lang vakatures. Toe ds. Beck in 1726 na Kaapstad verplaas word, is die dienste op Stellenbosch gedurende die sewe jaar lange vakature waargeneem deur die diensdoende predikant van Drakenstein. Dit het skadelik op albei gemeentes ingewerk en daartoe aanleiding gegee dat laasgenoemde se kerkraad in 1729 aan die Klassis van Amsterdam geskryf het om hulle in te lig oor die las wat dit vir Drakenstein se gemeente meegebring het dat hul predikant, ds. Lambertus Slicher, wat ses uur te perd van Stellenbosch af gewoon het, genoodsaak is om langs berge en dale, oor moeilike weë, derwaarts te ry, en dit, veral in die winter, vir die leraar ’n groot ongerief veroorsaak het; daarom het die kerkraad die klassis versoek om ’n leraar vir Stellenbosch te beroep en uit te stuur. Die jaar daarna het ook Stellenbosch se kerkraad aan die klassis geskryf om eerbiedig ’n leraar te versoek en in 1732 skryf albei kerkrade saam: "Die versoek wat ons meermale gerig het om ons gemeentes van leraars te voorsien, word ons nou genoodsaak om opnuut te rig. Allereers versoek ons smekend ’n leraar vir die gemeente van Stellenbosch, wat reeds omtrent sewe jaar herderloos is tot groot nadeel van die gemeente sowel as die opgroeiende jeug, asook tot skade van die diakonie, wat vir die gemeente ’n bron van groot droefheid is."

Ds. Salomon van Echten

Gevolglik was die gemeente se blydskap groot toe eindelik later daardie jaar ds. Salomon van Echten as vaste leraar aangestel word en met sy werksaamhede kon begin. Ongelukkig het die regering hom reeds in 1736 na Drakenstein verplaas, met die verstandhouding dat hy die Stellenbosse gemeente moes bly waarneem tot tyd en wyl die Here XVII die vakante leraarsamp weer met ’n leraar sou vul. Ds. Van Echten is in 1706 in Haarlem gebore en het in Groningen studeer en daarna in Leiden, waar hy op 18 September 1727 as student ingeskryf het. In 1732 het die Klassis van Amsterdam hom as predikant vir die Kaapse Kerk beroep en, nadat hy die beroep aangeneem het, is hy op 7 April deur die klassis peremtoir geëksamineer, met handoplegging georden en ’n tydjie later het hy en sy vrou, Jacobina Geerards, na Suid-Afrika vertrek met die Carssenhof, waar hulle in November aangekom het.

Hy het op 30 November 1732 sy eerste preek aan die Kaap gelewer en op 6 Desember sy werk op Stellenbosch aanvaar. Ds. Van Echten het nie net uit ’n deftige kring gekom nie; hy was self ook baie deftig. Van hom is die volgende beskrywing nagelaat: "’n Baie aangename beminlike en agtenswaardige, daarby ook baie beleefde predikant ... Met gepoeierde hare en wit handskoene het hy altoos op die kansel gestaan. Sy stem het ’n baie aangename tenoorklank gehad. Sy rede was beknop, bondig en stigtelik, ook vir ieder verstaanbaar. Ek het eenmaal ’n preek van hom gehoor oor die weinige woorde: "Zijn bloed kome over ons en onze kinderen," wat ek my lewe lank nie sal vergeet nie en ook nie wens om te vergeet nie." Ds. Van Echten was ook bekwaam. In 1748 was hy skriba, in 1749 praeses en in 1752 weer skriba van die gekombineerde kerkvergadering. Hy is in 1736 na Drakenstein verplaas, waar sy moeilikhede groot sou wees, en het op 11 April van Stellenbosch afskeid geneem.

Ds. Wilhelm van Gendt

Ná ’n vakature van nagenoeg drie jaar het ds. Wilhelm van Gendt (1738–'44) na Stellenbosch gekom. In sy tyd het die kerkraad bestaan uit Jacob Cloete, J. de Wet, J.S. Myburgh en A. Faure. Ds. Van Gendt het hier gearbei tot hy in 1744 tot hoër diens opgeroep is. Min is bekend van sy verblyf in Suid-Afrika. Hy het einde 1738 aan die Kaap aangekom en op 3 Desember 1738 die kerkraad van Stellenbosch ontmoet en sy werk alhier begin.

Ds. Van Gendt het ’n dogter en twee seuns gehad en laasgenoemde twee in 1741 Holland toe gestuur vir hul opvoeding. Blykbaar was hy ’n rustig arbeidsame predikant, wakker en bekwaam. Sy vrou is op 12 Desember 1737 in Holland oorlede en op 8 Maart 1739 tree hy aan die Kaap in die huwelik met Catharina Groenewald, wat skaars 20 jaar oud en dus heelwat jong as haar man was. Sy geboortedatum is onbekend, maar dit was vermoedelik tussen 1685 en 1690. Uit dié huwelik is ’n seun en dogter gebore. Ds. Van Echten is in die nag van 9 op 10 Oktober 1744 op Stellenbosch oorlede. Sy weduwee het ná sy dood met Johannes Cats getrou.

Ds. Eduard Arentz

Die kerkraad het die Klassis van Amsterdam dadelik van die predikant se afsterwe in kennis gestel, maar weens die skaarste aan leraars kon hulle nie dadelik aan die versoek voldoen nie. Eers op 26 September 1747 is weer ’n vaste leraar aangestel in die persoon van ds. Eduard Arentz. Gedurende die vakature is die dienste op Stellenbosch om die beurt waargeneem deur ds. Van Echten van Drakenstein en ds. Petrus van der Spuy van die Kaapse gemeente, die eerste Afrikaner wat predikant geword het.

Ds. Arentz is op 7 April 1747 deur die Klassis van Amsterdam as predikant vir die Kaap bevestig en daarna het hy op 23 April in De Meern sy afskeidspreek gehou oor Handelinge 20:32: "En nu, broeders, ik bevele u Gode, en den woorde Zijner genade, Die machtig is u op te bouwen, en u een erfdeel te geven onder al de geheiligden." Daarna het hy saam met sy vrou, Sara Christina van Steenwyk, en vier kinders na die Kaap vertrek. By sy aankoms het die goewerneur hom as predikant van Stellenbosch benoem, waar hy op 26 November 1747 sy intreepreek gelewer en sy werk aanvaar het.

Op die gekombineerde kerkvergadering van Januarie 1749 het ds. Meiring van Swartland besware teen ds. Arentz ingebring. Hy het naamlik op sy reise deur die gemeente, wat baie uitgestrek was, kinders aan die huise gedoop waarvan die ouers onder die gemeente Swartland geval het, en dit terwyl die gekombineerde kerkvergadering die vorige jaar bepaal het dat sulke huisdope net in uitsonderlike gevalle kon geskied en dan nog altyd in die aanwesigheid van twee kerkraadslede. Ds. Arentz wou hê die reëling moes verander word om die mense meer gemak te besorg. Maar die vergadering wou dit nie verander nie en het verklaar dat ds. Arentz onreëlmatig gehandel het en het hom vermaan om hom voortaan van sulke onbehoorlike optrede te weerhou. Ds. Arentz is op 8 Julie 1749 in die bloei van sy jare oorlede nadat hy skaars 11 jaar vantevore, in 1738, as jong predikant van Grootegast in Oos-Friesland bevestig is.

Ds. Johannes Appeldoorn

Hoewel die kerkraad dadelik ’n versoek om ’n nuwe predikant na die Klassis van Amsterdam gestuur het, is die vakature eers in 1753 gevul met die koms van ds. Johannes Appeldoorn. Hy is op 9 Januarie 1753 voor die klassis geëksamineer en bevestig as predikant vir ’n gemeente aan die Kaap, waar hy in September aangekom het. Die politieke raad het hom op 27 Oktober as predikant van Stellenbosch benoem, waaroor die kerkraad hier besonder bly was omdat die gemeente toe reeds sedert middel 1749 vakant was. Die gemeente het toe 130 lidmate getel en was steeds aan die groei omdat ds. Arentz "zijn ampt met allen lof ieverig en neerstig waargenomen had". Ds. Appeldoorn het op Sondag 16 Desember 1753 sy intreepreek op Stellenbosch gelewer en sy werk aanvaar. In die drie maande dat hy aan die Kaap vertoef het voor hy na Stellenbosch vertrek het, het hy kennisgemaak met Cornelia Heijning, dogter van Nicolaas Heijning en Geertruida Verwey, met wie hy op 25 November 1753 in die huwelik getree het. Van hierdie egpaar is twee dogters en drie kleindogters met predikante getroud wat in die twee helfte van die 18de eeu uit Holland na Suid-Afrika gekom het.

Volgens oorlewering was ds. Appeldoorn nie ’n kragtige persoon nie; miskien was hy liggaamlik ook nie sterk nie. Op Sondag 6 September 1772 het hy, terwyl hy nog besig was om te preek, ’n beroerteaanval gekry en 14 dae later, op Sondag 20 September, is hy oorlede. Ds. J.P. Serrurier van die Kaap het van hom getuig dat hy ’n “waardige en bekwame” leraar was wat die agting van al sy lidmate geniet het. Hy het sewe kinders gehad, maar sy afstammelinge in Suid-Afrika bestaan net in die vroulike lyn. Vier jaar en agt maande ná sy dood is ds. Appeldoorn opgevolg deur ds. Philippus Kuys, wat in Maart 1778 met voorganger se oudste dogter getroud is.

Ds. Philippus Kuys

Ná ds. Appeldoorn word ds. Philippus Kuys (1778–'85) ná ’n vakature van ses jaar ontvang. Tydens al die vakatures is die gemeente bedien deur die leraar van die Kaap of Drakenstein. Ds. Kuys is in 1754 in Vreeswyk gebore. Op 18 Augustus 1767 en weer op 11 Augustus 1771 is hy as student aan die Universiteit van Leiden ingeskryf waar hy in die teologie studeer het. Saam met sy broer Johannes Abraham Kuys is hy op 4 Junie 1776 deur die Klassis van Alkmaar as proponent toegelaat en saam met hom is hy op 7 Oktober 1776 voor die Klassis van Amsterdam geëksamineer en vir een van die Kaapse gemeentes met handeoplegging georden. Hierop is hulle saam na Suid-Afrika en ná sy aankoms is ds. Philippus Kuys op Stellenbosch geplaas, waar hy op 18 Mei 1777 sy intreepreek gelewer het oor Jesaja 62:1 ("Om Sions wil zal ik niet zwijgen, en om Jeruzalems wil zal ik niet stil zijn; totdat haar gerechtigheid voortkome als een glans, en haar heil als een fakkel, die brandt.")

Hy is op 18 Maart 1778 met Geertruida Appeldoorn getroud, ’n dogter van ds. Johannes Appeldoorn. Hulle het twee kinders gehad, van wie een, Arnoldus Gerhardus Martinus, aan die Universiteit van Leiden studeer het en later leraar was in Napier en toe George. Ds. Kuys was liggaamlik nie sterk nie. Op 6 Februarie 1782 het die Kaapse kerkraad in ’n brief aan die Amsterdamse Klassis oor sy swak en sieklike toestand geskryf. Veral in die laaste paar jaar van sy lewe het sy toestand veel te wense oorgelaat. Hy kon gevolglik nie veel uitrig nie, maar die werk wat hy wel kon doen, was van so ’n aard dat sy gemeente geheg aan hom geraak het. Op 29 Januarie 1785 is hy oorlede aan die gevolge van "eene uitterende ziekte". In sy tyd het die gemeente ál meer in getal en sterkte toegeneem en het hy byvoorbeeld binne een jaar nie minder nie as 50 kinders gedoop.

Ds. Meent Borcherds

Die kerk is in die dienstyd van ds. Borcherds, in 1814, verbou toe dit verlengde vleuels gekry het, al het die plan van die Griekse kruis dieselfde gebly. Die voorgewel se ontwerp is bygewerk, reglynig en met pilasters in ooreenstemming met die klassisistiese smaak van die dag.

La Gratitude, ds. Borcherds en sy gesin se woonhuis op Stellenbosch.

Hierna is Stellenbosch lank bedien deur ds. Meent Borcherds (1786–1832). Hy het begin met ’n salaris van £70 5s., wat in 1828 £300 per jaar geword het. Omdat sy inkomste ontoereikend was, moes hy ter wille van sy groot gesin sy inkomste aanvul uit die opbrengs van sy eiendom, La Gratitude. In die frontgewel het hy ’n afbeelding geplaas van Gods alsiende oog. Hierdie woning het behoue gebly en is geleë in Dorpstraat. In sy 46-jarige diens het dié talentvolle predikant hom as geskiedskrywer onderskei en gereeld gepubliseer in die Zuid Afrikaanse Tijdschrift. Hy was skriba van die eerste Sinode van die NG Kerk (1824) en moderator van die tweede. Hy het talle gedigte geskryf en was ’n oprigter van die Z.A. Drukpers Genootchap in 1800. Kort voor sy dood het ds. Borcherds bereken dat hy tydens sy dienstyd in Kaapstad en Stellenbosch 2 670 preke gelewer het, 4 559 kinders gedoop het en 2 125 katkisante aangeneem en 879 paartjies getrou het. Vir die werk van die Here het hy £6 570 gekollekteer.

Ds. T.B. Herold

Dié foto is einde 1862 of begin 1863 geneem tydens bouwerk aan die Stellenbosse moederkerk. Hager sit in die middel met die planne in die hand. Regs van hom staan die bouaannemer, James Jardine van Worcester, met sy duimstok in die hand. Die voorman, wie se naam vergete geraak het, dui kamtig iets aan op die planne.

Ds. Tobias Johannes Herold was Stellenbosch se leraar van 1832 tot 1857.

In ds. Tobias Johannes Herold (1832–'57) het die gemeente ’n bekwame en flukse opvolger vir ds. Borcherds gekry. Van ds. Herold is afkomstig ’n groot familie van predikante en predikantsvroue, onder andere die sewe dogters van Adriaan Jacobus Louw van die Paarl, en die kleinkinders wat diens as predikant, onder wie dr. Tobie Muller, die skrander predikant van die NG gemeente Philippolis wat einde 1918 ’n slagoffer van die griep geword het.

Ds. J.H. Neethling

Ds. J.H. Neethling, leraar van 1858 tot 1904.

Die voorafgaande twee predikante se opvolger het selfs meer uitgerig en was nog invloedryker, naamlik ds. Johannes Henoch Neethling (1858–1904). Kort ná sy bevestiging het die kerkraad die plaaslike argitek Carl Otto Hager opdrag gegee om die bestaande kerkgebou te laat vergroot en verbou tot een van die sierlikste in die Kaapkolonie. Prof. N.J. Hofmeyr het die kerk ingewy op 31 Oktober 1863. In 1917 het ’n skrywer, wat nie uitgeken word nie, in Ons Kerk Album van ds. Neethling geskryf: "Sy naam word vandag nog in gedagtenis en eer gehou deur ’n dankbare nageslag vir dit wat hy gedoen het in sy dienstyd hier gedurende 46 jaar as stigter van die Gymnasium (Hoër Jongenskool), oprigter saam met proff. John Murray en N.J. Hofmeyr van die Victoria-kollege, maar veral as sekretaris van die algemene buitelandse en binnelandse sending, wat sedert sy stigting wat reeds in sy eerste 60 jaar (van 1857 tot 1917) ’n krag in Suid-Afrika geword het, en wat hom uitgebrei het na Njassaland en die Soedan. Uit dié liggaam het ook die Kaapse Kerk se binnelandse sending ontstaan.

Ds. D.S. Botha

Ds. D.S. Botha, leraar van 1904 tot 1927.

Dit het Stellenbosch gelukkig getref om ook in die persoon van die volgende leraar, ds. D.S. Botha, ’n vermaarde predikant te kry wat, reeds voor hy hier ontvang is, veel in sy vorige gemeentes vir die opvoeding en onderwys gedoen het. In sy tyd was daar in "deze Hollandse Akademiestadt" toe reeds behalwe die mooi kerk, ook die Jongelingzaal, die geboue van die Victoria-kollege, die Bloemhof-seminarie, die Kweekskool ens.

Ná ds. Botha se koms het die gemeente en gemeenskap van Stellenbosch ingrypend verander. Die probleme wat oor die hoof gesien is tydens die laaste 10 jaar van ds. Neethling se bediening, kon nie langer uitgestel word nie. Die Engelse dienste, die bruin lidmate, die groot getal lidmate en die studentebearbeiding het dringend aandag vereis. Op sy beskeie manier het ds. Botha oplossings vir al dié probleme probeer vind. Skaars twee maande ná sy koms is die NG sendinggemeente gestig. Die maand daarna is die Engelse dienste afgeskaf en vervang deur Hollandse dienste.

Dr. Tobie Muller, eerste hulpprediker

Gou ná sy koms het die kerkraad besef die nuwe leraar kon nie alleen die groeiende getal studente en die groot gemeente bedien nie. Teen 1907 het die kerkraad begin dink aan ’n hulpleraar of ’n tweede predikant. Nog drie jaar is gewik en geweeg voor eindelik besluit is om ’n hulpprediker aan te stel. Die kerkraad het die probleem van die groot gemeente met al sy studente probeer oplos deur twee hulppredikers aan te stel: een om ds. Botha by te staan en die ander vir studentebearbeiding. Vir laasgenoemde het die kerkraad Tobie Muller in gedagte gehad, maar hy was nog op die Kweekskool. Sy akademiese kwalifikasies het jonk en oud se bewondering afgedwing en onder sy studentemaats was hy gelief vanweë sy persoon en sy standpunt oor nasionalisme. Ook het hy die simpatie van die gemeente se lidmate gehad nadat hy op skool die Rhodes-beurs van die Stellenbosse Gimnasium van die hand gewys het omdat hy hom nie met Cecil John Rhodes se imperialisme kon vereenselwig nie. Ná sy opleiding het die kerkraad hom vir ’n tweede keer genader, maar hy wou eers verder gaan studeer in Europa.

Einde 1913 het dr. Muller toe wel ingestem om die eerste hulpprediker vir die studente te word. Die kerkraad was tevrede met sy werk en die studente het hom goed ontvang. Binne ’n jaar of wat het egter ’n nuwe situasie vir die kerkraad ontstaan nadat ernstige verskille oor Suid-Afrika se deelname aan die Eerste Wêreldoorlog tot die Maritz-rebellie aanleiding gegee het. In die CJV-saal, waarin hy dienste vir studente gehou het, het dr. Muller in die nuwe gees van nasionalisme van die reël afgewyk en ’n preek in Afrikaans gelewer. Ook het sekere van sy politieke uitlatings die kerkraad en gemeente in beroering gebring. Op 17 Oktober 1914 dien hy sy bedanking in. Op ’n spesiale kerkraadsvergadering is ’n kompromis bereik, waarna hy sy bedanking teruggetrek en onderneem het om nie weer in Afrikaans te preek nie, hoewel hy toegelaat is om Afrikaans te gebruik wanneer hy met kleiner groepies ontmoet. Dat Stellenbosch graag Hollands wou bly, blyk ook daaruit dat die kerkraad hom uitgespreek het teen ’n beskrywingspunt op die Sinode om die Bybel in Afrikaans te vertaal. Intussen het dr. Muller sy werk met groot welslae voorgesit. In 1916 het hy ’n beroep na die NG gemeente Philippolis aangeneem sodat die kerkraad opnuut na ’n hulpprediker moes soek.

Dr. G.B.A. Gerdener, tweede leraar

Die moederkerk in die tyd toe di. Botha en Gerdener saam in die gemeente gestaan het.

Ná dr. Muller se vertrek in 1916 is die kerkraad verplig om weer tydelike hulppredikers te kry, maar die gedagte het ál meer begin posvat dat die beste raad ’n tweede leraar sou wees. In Junie 1917 het hulle ds. A.F. Louw beroep, maar hy sou eers die tweede beroep op hom, 10 jaar later, aanneem. Eers die derde beroep, op ds. G.B.A. Gerdener, het geslaag. Hierdie belowende jong predikant, ’n gemeenteseun wat die Christelike Studentevereniging in 1896 help stig het, was gewild onder die studente, wat hy moes bearbei. Ds. Gerdener was ook minder uitgesproke as dr. Muller en het dus in stilte gewerk. Die studentetal het destyds so toegeneem dat die kerkgebou en die CJV-saal te klein geword het sodat die gedagte aan ’n tweede kerk toe gebore is, wat later ’n werklikheid sou word met die oprigting van die Studentekerk. Ná slegs drie haar het ds. Gerdener se liggaamskragte begin ingee; daarom bedank hy einde 1920 en vertrek na Europa. Weens groot finansiële aansprake en die vooruitsig om in die afsienbare toekoms ’n tweede kerkgebou op te rig, het die kerkraad nie weer ’n tweede leraar beroep nie. Hulle het vir eers die hulp van die Kweekskool se professore en studente ingeroep om met studentebediening te help. Hierdie tussentydse reëling het nie goeie vrugte afgelewer nie en in 1922 het die kerkraad finaal besluit dat die tyd van ’n enkele leraar vir so ’n groot en ingewikkelde gemeente finaal verby was. Vroeg in 1923 is ds. T.C. de Villiers as Stellenbosch se tweede leraar bevestig.

Studentekerk

Die Studentekerk, wat sedert omstreeks 2006 bekendstaan as Kruiskerk. Dit was van 1959 tot 1985 die tuiste van die NG gemeente Stellenbosch-Sentraal.

Die gemeente was versigting om tot kerkbou oor te gaan, maar teen 1918 was die bestaande kerkgebou veels te klein terwyl die CJV-saal lankal onvoldoende was. Sondagoggende moes vele studente voor ’n oorvol kerk omdraai. Al moes iets drasties gedoen word, het die kerkraad telkens koue voete gekry wanneer planne voorgestel is. Die studente veral en selfs ds. Botha het begin moedeloos raak, veral ná ds. Gerdener se vertrek. Die ou leraar se gesondheid het begin versleg en hy was van plan om binnekort af te tree, maar volgens hom was ’n tweede leraar en groter kerkruimte essensieel. In 1926 was dit duidelik dat die tweede leraar, ds. De Villiers, en selfs twee eredienste elke Sondagoggend nie die probleem opgelos het nie. Die kerkraad het toe die ou Concordia-perseel op die hoek van Victoria- en Van Ryneveldstraat aangekoop om ’n kerk met 2 000 sitplekke te bou. Op 19 Maart 1927 het die bejaarde ds. Botha die hoeksteen gelê, maar die voltooide gebou sou hy nie sien nie, want hy is op 8 November daardie jaar oorlede. Sewe maande ná sy dood is die kerk ingewy. Amptelik het die kerk bekendgestaan as ’n hulpkerk, maar die studente het dit as hul kerk aangeneem en so het dit die benaming Studentekerk gekry.

Die nuwe orrel

Die moedergemeente se kerkkoor vroeg in die vyftigerjare van die 20ste eeu.

Prof. Gawie Cillié voor die orrel van die moederkerk. Hy was die gemeente se orrelis en koorleier van 1939 tot 1964.

Een van die hoogtepunte tydens prof. Gawie Cillié se meer as twee dekade lange dienstyd as die moedergemeente se orrelis was die inwyding van die gemeente se nuwe orrel op Saterdag 31 Oktober 1953 ná die gemeente al van 1948 af hieraan begin aandag skenk het. Eers moes 'n spesiale platform gebou word in die plek van die wankelrige orrelgalery wat van 1863 gedateer het en toe was daar probleme met 'n ernstige verswakking in die waarde van die Suid-Afrikaanse pond, wat die orrel wat in Amerika bestel is, onbekostigbaar gemaak het. 'n Orrel is toe uit Brittanje bestel, maar dié plan het ook misluk sodat die meeste pype en ander onderdele van die orrel eindelik by die Duitse firma Aug. Laukhuff bestel is en die orrel in 'n groot mate deur die orrelbouers Cooper, Gill & Tomkins in die kerk gebou is.

Tydens die inwyding van die orrel, die eerste nuwe ná 95 jaar, was daar 'n kort diens en daarna orrelspel deur verskeie genooide orreliste. 'n Week later, op Sondagaand 1 November, ná die aanddiens, was daar 'n kooruitvoering deur die Stellenbosse kerkkoor van al die bekende Suid-Afrikaanse komponiste van kerkkoorstukke se werk. Vir die eerste keer is daar 'n orrel op Stellenbosch met drie speeltafels gehoor.

Afstigtings

In die middel veertigerjare van die 20ste eeu het die gemeente uit sy nate gebars. In 1946 was die sieletal byvoorbeeld 7 130 en die lidmaattal 5 366. Die vier predikante het elkeen amper 1 350 belydende lidmate in hul sorg gehad. Geen deeglike huisbesoek kon gedoen word nie, iets wat gebiedend noodsaaklik was in ’n gemeente met so baie studente asook die armblankes wat sedert 1939 in die behuisingskemas in Kromrivier en La Colline gehuisves is. Die studente het ál meer begin vra vir ’n tweede studenteleraar. Eers is ds. J.S. Gericke as vierde leraar beroep en einde 1946 ontvang. Hy het die las ietwat verlig, maat kon nie die probleem oplos nie. Die Ring van Stellenbosch het in 1947 die wenk van afstigting gegee, maar die kerkraad wou van niks weet nie. Tog het hulle besef dat dié voorstel nie heeltemal nutteloos was nie en keur afstigting in beginsel goed, maar dit sou eers ’n lang pad loop voor dit werklikheid geword het.

Teen 1951, toe die gemeente se sieletal tot 7 577 en die lidmaattal tot 5 627 toegeneem het, kon die kerkraad nie langer uitstel nie. Die grens van ’n nuwe gemeente is vasgestel en einde 1952 het die gemeente Stellenbosch-Wes die lig gesien. Ds. A.G.E. van Velden van die moedergemeente was die dogtergemeente se eerste leraar. Die eerste dogtergemeente het so goed gevaar dat die moedergemeente sommer reeds in 1953 oorgegaan het tot die afstigting van Stellenbosch-Noord, wat die moedergemeente se bediening van verarmde lidmate grootliks verlig het. Binne ’n kleiner gemeente kon dié mense baie meer aandag kry.

Ondanks die afstigtings het studentebediening in die moedergemeente ’n knellende probleem gebly. Met ds. W.S. Conradie se aftrede in 1953 het dr. Andries Treurnicht sy plek gevul, maar die studentebearbeiding was ’n geweldige las. In 1958 was daar, ten spyte van twee afstigtings, steeds 5 312 lidmate (van wie die helfte studente was) en 6 176 siele wat deur net drie predikante bedien is: amper 1 800 belydende lidmate per predikant. Met net een studenteleraar kon die gemeente nie dié gemeenskap behoorlik bedien nie, en so het afstigting weer ter sprake gekom. Die kerkraad wou nie graag die studente afstaan nie, maar ná vele stampe en stote was dit al uitweg en so kom die gemeente Stellenbosch-Sentraal in 1959 tot stand met 3 338 lidmate, grotendeels studente, en twee leraars.

In 1965 het die vierde dogtergemeente afgestig, naamlik Stellenbosch-Welgelegen, en presies 20 jaar later kry Stellenbosch sy sesde NG gemeente met die afstigting van Stellenbosch-Studentekerk van Stellenbosch-Sentraal. Die Sentraal-gemeente het 'n nuwe perseel in Uniepark, Stellenbosch, betrek terwyl die Stellenbosch-Studentekerk voortgegaan het op die oorspronklike perseel op die hoek van Ryneveld- en Victoriastraat. So het die Ring van Stellenbosch in 1990 net uit Stellenbosse gemeentes bestaan met ’n lidmaattal van 11 854 en 16 predikante. Hierdie getal het later afgeneem tot vyf nadat Studentekerk in 2006 by die moedergemeente ingelyf is.

Predikante

Die gemeente het agt predikante gehad tydens die 18de eeu, maar net drie tydens die 19de eeu.

• Hercules van Loon, 1700 – 1704
• Henricus Beck, 1704 – 1726
• Solomon van Echten, 1732 – 1736
• Wilhelm van Ghent, 1739 – 1744
• Eduardus Arentz, 1747 – 1749
• Johannes Appeldoorn, 1753 – 1772
• Philippus Kuys, 1778 – 1785
• Meent Borcherds, 1786 – 1832
• Tobias Johannes Herold, 1832 – 1857
• Johannes Henoch Neethling, 1858 – 1904
• Daniel Stephanus Botha, 1904 – 1927
• Dr. Tobie Muller, 1913 – 1916, hulpprediker (studente)
• Dr. Gustav Bernhard August Gerdener, 1917 – 1920 (tweede leraar)
• Jacobus Stephanus Gericke, 1946 – 1959 (waarna eerste leraar van Stellenbosch-Sentraal)
• Zacharias Blomerus Loots, 1947 – 1951
• Theunis Christoffel Botha Stofberg, 1947 – 1964
• Dr. Willem Stephanus (Willie) Conradie, 1948 – 1954
• Anthonie Georg Eliab van Velden, 1951 – 1953 (waarna eerste leraar van Stellenbosch-Wes)
• Adriaan Jacobus van Wijk, 1958 – 1976
• Dr. Evert Philippus Jacobus Kleynhans, 1965 – 1969
• Tobias Johannes de Clerq, 1970 – November 1989 (aanvaar sy emeritaat)
• Willem Jacob Benjamin Serfontein, 1970 – 1983
• Frederick Johannes Conradie, 1973 – 23 April 1989 (aanvaar sy emeritaat)
• Dr. Johannes van Schalkwyk, 1985 – 1988 (hierheen gekom vanaf en weer vertrek na Lynnwoodrif)
• Johannes Jochemus Eucharistius Koornhof, 1991 – 2014 (aanvaar sy emeritaat)
• Marié Britz, 2000 – hede
• Prof. Cas Wepener, 29 November 2020 – hede (opdrag Teologiese Opleiding),

Galery van predikante

• 
  Dr. Tobie Muller het van 1913 tot 1916 as hulpprediker die studente bearbei.
• 
  Dr. G.B.A. Gerdener was van 1917 tot 1920 Stellenbosch se eerste tweede leraar.
• 
  Ds. (later prof.) Tobias Nicolaas Hanekom was studenteleraar van 1942 tot 1946.
• 
  Ds. J.S. Gericke, medeleraar van 1946 tot 1959.
• 
  Ds. T.C.B. Stofberg, medeleraar van 1947 tot 1964.
• 
  Ds. Z.B. Loots, medeleraar van 1947 tot 1951.
• 
  Ds. Willem Stephanus Conradie, medelaar van 1948 tot 1954.
• 
  Ds. A.G.E. van Velden, medeleraar van 1951 tot 1953 en daarna eerste leraar van Stellenbosch-Wes.
• 
  Ds. Adriaan Jacobus van Wijk, medeleraar van 1958 tot 1976.
• 
  Dr. E.P.J. Kleynhans, medeleraar van 1965 tot 1969.
• 
  Ds. F.J. Conradie was medeleraar van 1973 tot hy sy emeritaat aanvaar het op 23 April 1989.
• 
  Dr Willie Serfontein was mede-leraar van 1970 tot 1983

Bronne

• (nl) Dreyer, eerw. A. 1907. Historisch Album van de Nederduitsche Gereformeerde Kerk in Zuid Afrika. Kaapstad: Cape Times Beperkt.
• (nl) Dreyer, eerw. A. 1924. Eeuwfeest-Album van de Nederduits Gereformeerde-Kerk in Zuid-Afrika 1824 - 1924. Kaapstad: Publikatie-kommissie van de Z.A. Bijbelvereniging.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Olivier, ds. P.L., 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.