Engelbertus le Boucq

Ds. Engelbertus Franciscus le Boucq (Tubeke, Brabant, België, 1675 – Batavia, Julie 1745) was die 14de predikant wat bevestig is vir diens in die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika en die mees omstrede van die vroeë Kaapse leraars. Buiten predikant was hy ook die skrywer van godsdienstige boeke en polemiese geskrifte.

Le Boucq was 'n Bernardynse monnik voor hy sy Roomse geloof vir die Protestantse verruil en hom aangemeld het by die Nederduitse Gereformeerde Kerk van Holland vir diens in Nederlands-Oos-Indië. Ná 'n driejarige dienstyd van 1703 tot 1706 is hy op sy eie versoek na die Kaap die Goeie Hoop verplaas, waar hy aangekom het op 30 Maart 1707. Met sy strydlustige, prikkelbare en impulsiewe geaardheid het hy op onverantwoordelike wyse in die stryd tussen die ondersteuners van Willem Adriaan van der Stel enersyds en die vryburgers aan die Kaap andersyds betrokke geraak. Eindelik het sy laakbare optrede daartoe gelei dat die Politieke Raad hom en sy gesin op 13 September 1708 na Batavia laat deporteer het, waar hy later in die amp herstel is en 19 jaar lank predikant van die Portugese Protestantse gemeente was. Op besoek aan Nederland in 1731 het binne 'n dag nadat hy hom vir die kursus aangemeld het, 'n doktorsgraad in die regte van die Universiteit van Harderwijk verwerf. Naas al sy polemiese geskrifte was sy bekendste werk 'n beknopte uiteensetting van die Heidelbergse Kategismus.

Hy word beskryf as ’n "rustelose, emosionele en woelsieke" mens. J.P. Claasen skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek: "As leraar het Le Boucq ongetwyfeld groot entoesiasme geopenbaar, maar sy taktloosheid, skerp tong en giftige pen het talle botsings met die kerk, die owerheid en sy medemens tot gevolg gehad."

Vroeë lewe

Die Rooms-Katolieke Sint Gertrude-kerk in Tubeke, ds. Le Boucq se geboortedorp.

Kasteel van Arenberg, voltooi in 1515, het in 1921 deel geword van die kampus van die Katolieke Universiteit Leuven, waar ds. Le Boucq in die wysbegeerte studeer het toe hy nog Rooms-Katoliek-gesind was.

Die Beleg van Namen in 1685, net sowat drie jaar voor ds. Le Boucq sy intrek in die nabygeleë klooster van Boneffe geneem het.

Nadat hy uit die klooster gevlug het, het ds. Le Boucq vyf maande in Rotterdam gaan woon. Dié toneel van die stad met die Laurenskerk se toring sigbaar is omstreeks 1660 geskilder, sowat 40 jaar vantevore.

Le Boucq is in Tubize (Tubeke) in België gebore as die sesde kind van Jean le Boucq en Philippine Steegh (Stegh, Steeg of Steege). Volgens sy ouers se name was sy vader waarskynlik Frans en sy moeder Vlaams. Die name van sy vyf broers en susters was ook Frans en Vlaams. Sy vader was blykbaar welgesteld, want hy het verskillende boerderye besit wat verpag was. Hy het in Leuven aan die Katolieke Universiteit Leuven, in 1425 gestig en die oudste universiteit in die Lae Lande, in die wysbegeerte studeer, en omstreeks 1697 het hy as student na die preek van 'n protestantse predikant van 'n Noord-Nederlandse garnisoen in Leuven gaan luister met die bedoeling om te gaan spot. Die teks van die preek was uit Prediker 11:3 ("Als de wolken vol geworden zijn, zo storten zij plasregen uit op de aarde; en als de boom naar het zuiden, of als hij naar het noorden valt, in de plaats, waar de boom valt, daar zal hij wezen"). Die gedagte wat die prediker beklemtoon het, was dat daar ná die dood nie nog 'n kans is om gered te word nie en dat daar dan ook nie iets soos ’n vagevuur is nie. Dit het die jong Le Boucq laat twyfel en hy is na 'n Jesuïet om daaroor te praat, maar kon geen voldoening kry nie. Van hom is alleen geëis dat hy hom blindelings aan die Roomse leerstellings onderwerp met die bevel om nie weer na 'n protestantse predikant te gaan luister nie. Maar dit het uiteraard nie sy twyfel weggeneem nie; inteendeel, hy het weer 'n preek van die protestante garnisoenspredikant gaan bywoon en hierdie keer was die teks Johannes 6:55 ("Want Mijn vlees is waarlijk Spijs, en Mijn bloed is waarlijk Drank.") en is die onskriftuurlike van die Roomse transsubstansiasieleer aangetoon. Le Boucq se twyfel het hierna groter geword.

Hy het dit voor die biegstoel bely, maar dit het nie gehelp nie. Die biegvader wou hom alleen absolusie gee op voorwaarde dat hy monnik sou word, en ter wille van sy gemoedsrus het hy ingewillig. Dit het hom nie geluk om dadelik in 'n klooster opgeneem te word nie en blykbaar was die aanvanklike weiering net om hom op die proef te stel. Weens sy kwellings kon hy nie meer studeer nie en hy wou toe vir 'n reis na Italië gaan, maar het eindelik met 'n paar vriende ooreengekom om saam in die keiserlike leër diens te neem en teen die Turke te gaan veg. Die vriende het egter kop uitgetrek en toe het hy in die Cisterciënser Abdy in Bonneffe noord van Namen aansoek gedoen om as kloosterling opgeneem te word. Die eerste versoek is afgewys, maar toe hy dit herhaal, het hy tog plek gekry.

Na die klooster in Boneffe

In Leuven het hy nog eers 14 dae in 'n herberg tuisgegaan en afskeidsonthale vir sy vriende gegee. Daarna is hy na Antwerpen waar hy 'n paar ooms gehad het. Sy vader het ook daar gekom en toe hy hoor dat sy seun monnik wou word, het hy soos 'n "brullende leeuw" teen hom gekeer en gedreig dat hy hom, as hy in sy voorneme sou volhard, "met zijne pistolen door de kop zoude branden". Maar die jonge Le Boucq wou nie daarvan afsien nie. Hy wou beslis "tot meerdere gerustheid" van sy siel die klooster binnegaan. Hy het dan ook na Boneffe vertrek, maar is by sy intrede in die klooster baie ontnugter deur die drinkpartye en ander dinge wat hy daar gesien het. So het hy daar geen vrede gevind nie en wou weer weg. Maar ten slotte het hy tog gebly, sy kruin laat skeer en hom vir die proefjaar laat opneem. Dit was waarskynlik in 1698. Sy vader het hom gedurende die proefjaar 'n keer besoek en toe hy sy besware aan sy vader meedeel, asook sy voorneme om gedurende of ná die proefjaar uit te tree en die kloosterbelofte nie af te lê nie, het die vader weer baie woedend geword en gedreig om sy lewe te ontneem as hy nou nie in die klooster sou bly nie. Dit blyk hieruit dat die vader driftig en opvlieënd van aard was, net soos hy self ook was.

Ná die proefjaar het hy tog die kloostergelofte afgelê, maar dit was so teen sy sin dat hy God gebid het om dit nie aan te neem nie, hoewel dit sy gemoedsgesteldheid nog meer bedroef het. Hy is hierop in Namen georden, eers die vier klein ordes en daarna as subdiaken en 'n tydjie later as diaken, en het 'n Dominikaan as leermeester in die teologie gekry. Nog 'n tyd later, in 1699, sou hy vir die eerste keer die mis bedien, maar hy het probeer om voor die tyd te ontvlug. Dit het as volg geluk: die ab van die klooster sou vir 'n paar dae 'n uitstappie maak en Le Boucq vra toe op dieselfde tyd verlof om vir vier dae na Leuven te gaan. Daar was 12 lourierbome wat aan hom behoort het en wat hy aan die ab wou gee. Hy het die verlof gekry en is te perd daarheen, terwyl 'n kneg met 'n wa gevolg het. Sy plan was egter om nou te vlug. In Leuven het hy haastig gereël dat die lourierbome aan die kneg afgegee sou word, waarop hy na Antwerpen gery het en aan sy familie daar voorgegee het dat hy om dringende redes vir 'n paar dae uit die klooster weg was. Die aand is hy na 'n herberg in die stad waar sy perd was, onder voorwendsel dat hy daar 'n ander monnik moes ontmoet, maar heimlik met die doel om alles te reël dat hy die volgende dag baie vroeg kon vertrek.

Vlug uit die klooster

Alles is gereed gemaak en met dagbreek is hy daar weg en het aan een stuk deur so hard as wat die perd kon loop na die Hollandse grens gery tot in Bergen op Zoom, 'n afstand van amper 35 km. Voor hy die stad binnegegaan het, het hy eers sy monnikspy uitgetrek en in die stad het hy na 'n Hervormde predikant verneem en toe op dié wyse met die bejaarde ds. Frangois Tureq in aanraking gekom, wat hom geld vir ete gegee het. Deur die vinnige rit was die perd halfdood, maar hy het dit tog nog kon verkoop, en het toe vir hom gewone klere gekoop en 'n pruik opgesit. So is hy na Rotterdam, waar hy vyf maande vertoef het en die beskerming van die State-Generaal ingeroep het. Hier in Rotterdam, nog voor die jaar 1700, het hy 'n geskrif uitgegee, Principale Dwalingen van het Afgodisch Pausdom, waar 'n tweede geskrif aan toegevoeg is, Den Uittogt uit Egipten na het Land Kanaän, waarin hy sy verbreking met die Pousdom beskryf.

Hy het toe 'n brief gekry waarin die skrywer voorgegee het dat dit van prof. Junctimme uit Wene was, en waarin probeer is om hom na die Roomse Kerk te laat teruggaan. Hierdie brief is met sy antwoord deur hom in 1700 in Rotterdam in druk uitgegee onder die opskrif Het Bedriegelijk Aanloksel na de Babelsche Hoere. Hy het op naam van prof. Junctimme 'n tweede brief gekry asook een van 'n neef wat priester in Antwerpen was, en ook hierdie geskrifte het hy met sy antwoord in 1700 in Dordrecht, waarheen hy intussen verhuis het, die lig laat sien met die titel Den ydelen Sirenen-Sank van het bygeloovigh Pausdom. Hierdie geskrifte was ooreenkomstig sy onstuimige aard baie bitter en het onder Roomse mense 'n haat teen hom opgewek waardeur hy meermale op straat en op die mark nageroep is.

In Dordrecht het hy lid van die Waalse Kerk geword en van die gemeente geldelike steun gevra om sy studie te kon voortsit. In 1701 het hy in Dordrecht 'n nuwe geskrif, War-net der Papisten, gepubliseer wat ook hartstogtelik fel was, maar hy sê daarin dat hy "niet uit passie, of drift" so skerp skryf nie, "maar tot meerderen afschrik van het Pausdom, en al hare grollen, die de menschen tot haar verderf brengen: want het moet de Roomsgezinden zoo bot en plomp gezegt worden, eer zij der geloof aan geven". Ná hierdie geskrif het hy verder nog laat volg Den Winkel van Schijn-Heiligheid des Pausdoms. Die vervaardiging van hierdie strydskrifte was heeltemal in ooreenstemming met sy strydlustige en hartstogtelike aard en karakter.

Na die Kaap en Batavia

Ds. Le Boucq het op 17 Desember 1703 in Batavia aangekom. Andries Beeckman het dié skildery van Kasteel van Batavia sowat 40 jaar vantevore geskilder.

In 1702 het hy 'n benoeming vir die Indiese kerk gekry. By sy vertrek uit Dordrecht het hy nog eers 'n Afscheid Predicatio gehou wat hy ook in druk uitgegee het. Le Boucq het in 1703 met die Nigtevecht (of Nigtevegt, in gebruik deur die VOC van 1692 tot 1711) na Indië vertrek en onderweg daarheen het dit van 30 Augustus tot 15 Oktober in Tafelbaai oorgelê sodat hy ruimskoots tyd en geleentheid gehad het om in die Kaap en in die buitedistrikte rond te kyk en met die mense kennis te maak. Waarskynlik het hy ook daar gepreek. Op 17 Desember het hy in Batavia aangekom. Daar was 'n gebrek aan Portugese predikante en daarom is hy daar gehou met die bedoeling om hom te bekwaam sodat hy in Portugees kon preek, en in die tussentyd kon hy vir ander predikante preekbeurte waarneem as dit nodig was. Op 12 Oktober 1705 het die kerkraad met genoeë van hom verneem dat hy in staat was om in Portugees te preek. Maar aangesien hy volgens sy eie woorde nie kon leer om ’n "ooghdienaar” te wees nie en van oordeel was dat 'n "reghtschape" predikant volgens sy eie oortuiging moes spreek, het hy daar geen beroep ontvang nie en het die kerkraad ten slotte iemand anders bo hom verkies, al het daardie persoon ook geen Portugees geken nie. Om so te praat volgens eie oortuiging was vir hom niks anders nie as om te sê wat hy wil, sy eie oortuiging as die enigste regte te beskou en dit op die mees eiegeregtigde wyse te probeer deurdruk. Dit is duidelik dat dit 'n getwis was wat dit vir hom in Batavia onmoontlik gemaak het.

Terug na die Kaap

Le Boucq het, terwyl hy nog besig was om in Batavia op koste van die owerheid Portugees te leer, na Holland geskryf en gevra om na Suid-Afrika oorgeplaas te word waar Stellenbosch in 1704 deur die dood van ds. Hercules van Loon vakant geword het. Ds. Henricus Beck van Drakenstein het ook aansoek gedoen om daarheen verplaas te word en die Here XVII het toe besluit om ds. Beck na Stellenbosch te laat gaan en ds. Le Boucq, wat 'n Fransman was, vir Drakenstein te benoem. Op 28 Oktober 1705 het hulle na Batavia geskryf en opdrag gegee om hom na Drakenstein te stuur. Dit moes vir hom bepaald 'n uitkoms gewees het, want hy was nog altyd sonder beroep en is omtrent hierdie tyd met mej. Susanna de Roo getroud.

Hy het Indië in Desember 1706 verlaat en het op 30 Maart in Tafelbaai aangekom. Dit was dae van intense spanning vanweë die Van der Stel-moeilikhede. Die bevolking het in 'n opgewonde toestand verkeer en was in twee skerp teenoormekaarstaande partye verdeel. Veral in die buitedistrikte Stellenbosch en Drakenstein was die opgewondenheid baie groot en het verreweg die meeste mense aan die anti-Van der Stel party behoort. Ds. Le Boucq is spoedig násy aankoms na Drakenstein waar hy die kerkraad ontmoet het. Maar niks was vir hom daar goed nie. Met die kerkgebou was hy nie tevrede nie, daar was geen pastorie nie, geen huis vir die sieketrooster nie, geen Hollandse sieketrooster of voorleser nie, geen behoorlike kerkhof nie.

Hy het dan ook regsomkeer gemaak en is dadelik na die Kaap terug sonder dat hy op Drakenstein selfs gepreek het en op 14 April 1707 het hy sy gemoed hieroor in 'n brief aan die Klassis van Amsterdam gelug. Hy sê in hierdie brief dat toe hy die kerkraad vra waar die twee vorige predikante, di. Pierre Simond en Beck dan gehuisves is, hy as antwoord gekry het dat hulle daarvoor hul eie "landtgoederen" moes koop as hulle huisvesting wou hê, en dat die kerkraadslede nou "tegen regt en billickhijd" hierdie twee predikante "met een swarte kool" gaan teken het. En om nou nie self "der boeren haet en wanckelbare genegenhijd" onderworpe te wees nie, net so min as aan die "calangie” (berisping of bestraffing) van die bewindhebbers, het hy aan die kerkraad gesê dat hy nie na Drakenstein sou gaan voor daar nie 'n pastorie, 'n kerk en 'n voorleser was nie. Hy was wel bereid om vier keer per jaar vir die bediening van die sakramente oor te kom.

As die Drakensteinse kerkraad werklik hierdie antwoord aan hom gegee het, dan was dit onwaar, want ds. Simond het twee plase van die Politieke Raad present gekry waarop vir hom 'n huis gebou is, terwyl ds. Beck, wat ongetroud was, so lank hy op Drakenstein was, by mense ingewoon het waarvoor hy ses ryksdaalders as vergoeding vir huishuur ontvang het. Maar dit is die vraag of die kerkraad so 'n onwaarheid aan ds. Le Boucq sou gesê het. Prof. Engelbrecht skryf: ’n Mens moet met sy mededelings maar baie versigtig wees, want hy hou hom nie altyd aan die waarheid nie. Destyds was daar in Drakenstein nog nie 'n dorp nie. Daar was wel, wat teenswoordig 'n buitekerk of 'n plaaskerk genoem word, 'n baie eenvoudige gebou waarin di. Simond en Beck gepreek het, maar waarin ds. Le Boucq nie wou preek nie. En wat die woonhuis betref, ook vir hom en sy gesin sou hierin voorsiening gemaak word net soos vir di. Simond en Beck voor hom en vir ds. Petrus van Aken ná hom gesorg is. "En om dan nog as een van die redes van sy weiering om na Drakenstein te gaan te noem dat daar geen voorleser was nie! En dat daar geen kerkhof was nie! Omdat daar nog geen dorp was nie was daar ook nie 'n dorpskerkhof nie en die mense is op hul plaas begrawe net soos nou nog in baie dele van die platteland die geval is," skryf prof. Engelbrecht.

Die ware rede het ds. Le Boucq, volgens prof. Engelbrecht, nie genoem nie: hy wou nie na Drakenstein nie, maar wou predikant in die Kaap wees. Volgens hom was daar in Drakenstein niks goeds nie, niks het gedeug nie, alles was verkeerd. Drakenstein, so skryf hy, "is waarlijck geen plaats om van een predikant naar behooren waargenomen te kunnen worden". Die mense woon veels te versprei, sewe, agt, nege of tien myl van mekaar, en geen predikant is in staat, al ry hy ook so hard as wat 'n perd kan loop, om die gemeente in 12 of 14 dae deur te gaan en in die slegte tye is dit nog "met groot gevaar van leven". Hy sal dan ook, so deel hy die Klassis van Amsterdam mee, om nie "ledigh te wesen", intussen saam met ds. Petrus Kalden die dienste aan die Kaap waarneem. Hy reël dit so, maar vra nie of die Klassis, die Bewindhebbers, die Politieke Raad of die Kaapse kerkraad dit goed vind nie. Net die Kaapse gemeente was vir hom goed genoeg; daarom sal hy hom maar self in Kaapstad aanstel. Drakenstein is te sleg vir 'n predikant soos hy.

Die anti-Van der Stel-groep seëvier

Saam met hul klagskrif teen Willem Adriaan van der Stel het die vryburgers hierdie skets van sy plaas Vergelegen (by die teenswoordige Somerset-Wes) aan die Here XVII gestuur. Die 400 morg wat aan hom toegeken is sonder die VOC-bewindhebbers se medewete, word uitgebeeld met 'n lemoenboord, wingerd, plantasie, ruim skuur, veehuis en slawehuisvesting, met in die middel 'n statige herehuis.

"De Stadt, het Casteel en de Rheede van Caap de Goede Hoop uyt de Thuyn van d E fiscaal Blesius, 25 January 1710". Die oudste bekende afbeelding van die Kaapse kerk van 1704 waarop sy oorspronklike vorm duidelik sigbaar is.

Goewerneur W.A. van der Stel het hierdie skets saam met sy verweer teen die vryburgers se klagtes aan die Here XVII gestuur. 'n Nederige verdiepinghuis met klein buitegeboue word in die wildste moontlike omgewing voorgestel wat enige oomblik deur kwaai leuens aangeval gaan word, hoewel dié roofdiere reeds jare vantevore in dié deel van die Kaap uitgewis is.

Twee dae nadat hy hierdie brief geskryf het, kom op 16 April die berig uit Holland in die Kaap aan dat die anti-Van der Stel party, waartoe ook Drakenstein behoort het, hul saak gewen het en die goewerneur Willem Adriaan van der Stel met nog drie ander persone, van wie ds. Kalden een was, ontslaan is en na Holland teruggeroep is. Ds. Le Boucq het nou gemeen dat hy die kans had om ds. Kalden in die Kaap op te volg veral deur hom ten volle met die seëvierende anti-Van der Stel party te vereenselwig. Die volgende dag, Sondag 17 April, is die dienste in die Kaap nog deur ds. Kalden waargeneem. Die Politieke Raad hert egter besluit dat, noudat Kalden teruggeroep is, dit voortaan deur di. Le Boucq en Beck om die beurt waargeneem moes word en op Sondag 24 April het ds. Le Boucq dan ook opgetree. Hy het hom nou, twisgierig en strydlustig van aard soos hy was, ten volle in die stryd gewerp en op hartstogtelike wyse aan die twiste deelgeneem, waardeur hy die rusies en skeurings ook in die Kerk gebring het en waar dit deur sy wyse van optree erger was as die twiste buite op politieke terrein. Hy het hom ongevraagd met allerhande dinge bemoei wat hom nie aangegaan het nie en waarvan hy, wat pas 'n maand gelede in die land gekom het, heeltemal niks geweet het nie.

Die twee partye het oor en weer allerhande lasterstories, waar en onwaar, van mekaar vertel en vir Le Boucq was alles wat die anti-Van der Stel party van die Van der Stel gesinde mense vertel, die heilige waarheid was, terwyl die omgekeerde infame leuens was. En hy het ywerig die stories van die een party help versprei, tot in Holland. Daar was volgens hom aan die Kaap waar die Van der Stel-mense tot op 16 April aan bewind was, niks wat gedeug het nie; alles was verkeerd.

Op 8 Junie 1707, toe die Politieke Raad na die veranderde Bewind vir die eerste keer vergader, het Le Boucq 'n stuk ingedien waarin hy allerhande bewerings gemaak het oor toestande in die Kaap sowel as in Stellenbosch en in Drakenstein – alles van hoorsê – waarin hy skerp kritiek uitgeoefen het en verskillende versoeke gedoen het wat meer na eise gelyk het. Die Politieke Raad moes uiters versigtig wees. Daar was nog nie 'n nuwe goewerneur nie en die toestand was so gespanne dat die geringste nuwe twiste die kruitvat kon laat spring. Die Raad het oor die klagtes en eise van Le Boucq niks gesê nie, maar sommige daarvan tog tegemoet gekom deur die sieketrooster Hermanus Bosman, wat op 'n skip in die baai was, na Drakenstein te stuur en om te besluit om na 'n geskikte plek vir 'n nuwe kerkgebou uit te sien. Ook deur aan Le Boucq dieselfde traktement met emolumenten en rantsoene te gee as wat ds. Kalden gehad het en die reg om, solank as wat hy die dienste aan die Kaap sou waarneem, in Kalden se pastorie te woon.

Die Raad het gehoop dat Le Boucq nou met sy woelinge sou ophou. Maar dit het nie gebeur nie. Op 21 Junie dien hy 'n nuwe dokument by die Raad in wat in naam allerlei versoeke bevat het, dog in werklikheid 'n nuwe reeks klagtes en aanklagtes wat meer op dreigemente gelyk het, bevat het. Die Raad het met die oog op sy moeilike karakter en sy skerp uitdrukkings en die hoeveelheid bewerings en beskuldigings, besluit om die behandeling van die stuk tot later uit te stel om sodoende die saak soveel moontlik te rek en die mense miskien eers ietwat te laat afkoel solank as wat die nuwe goewerneur en die nuwe predikant nog nie daar was nie. Drie dae later, op 24 Junie, het die kerkraad saamgekom om die kerkboeke van ds. Kalden te ontvang, en Le Boucq wou sommer net daar ouderling Poulle, wat ook sekretaris van die Raad van Justisie was, en diaken Oberholster, albei aanhangers van die Van der Stel-party, as kerkraadslede afsit. Die redes wat hy genoem het was ook weer praatjies en later is bewys dat dit onwaar was. Die kerkraad wou nie, maar Le Boucq steur hom nie daaraan nie en sit hulle tog af.

In sy preke het hy allerhande skimpe teen bepaalde persone gelos en op straat en in privaat samekomste het hy allerhande dreigemente teen bepaalde amptenare gemaak. Die Politieke Raad bly nog maar stilsit, doodsbenoud vir die ontploffing van die kruitvat, maar het op 12 Julie, met die oog op die handhawing van die burgerlike gesag en die bewaring van die kerklike vrede, tog sekere besluite geneem wat aan ds. Le Boucq voorgelees is met die vermaning om hom tog in die toekoms nie met dinge te bemoei wat hom nie aangaan nie, sodat die Raad nie gedwing sou word om geregtelike stappe daarteen te doen nie. Die Raad het gehoop en die fiskaal Blesius het selfs geglo dat Le Boucq hom nou rustig sou hou. Maar dit was nie so nie. Hy het aangegaan om die anti-Van der Stel-mense op te rui. In die week wat Sondag 28 Augustus voorafgegaan het, het hy in 'n opgewonde toestand sy mense uitgenooi om op daardie Sondag veral kerk toe te kom, want dan sou hulle 'n aangename onthaal kry. Hulle het gekom, tot selfs Adam Tas en Jacob van der Heyde, heeltemal uit Stellenbosch.

Hy het as teks geneem Spreuke 29:1: "Een man, die, dikwijls bestraft zijnde, den nek verhardt, zal schielijk verbroken worden, zodat er geen genezen aan is." Met "zeer hatelijke expressiën" het ds. Le Boucq teen die vorige Van der Stel-bewind uitgevaar. Aan die einde van die preek het hy aan die gemeente bekendgemaak dat Poulle en Oberholster as kerkraadslede afgesit en gesensureer is en laat toe Psalm 149:4 en 5 sing, en dit alles eiemagtig, sonder dat een van die kerkraadslede iets daarvan geweet het. Dit het groot konsternasie veroorsaak. 'n Vrou het selfs flou geval en moes na die hospitaal gebring word. Maar dit was dan ook die breekpunt van Le Boucq se optrede; so kon dit nie langer aangaan nie.

Die Waarnemende Goewerneur het dadelik die gevoelens van die lede van die Politieke Raad ingewin waarna die predikant aangesê is om die middag nie te preek nie ten einde verdere opskudding te voorkom. Die Politieke Raad het die volgende dag, 29 Augustus 1707, vergader en die skippers van twee skepe wat in die baai gelê het, is gevra om ook aanwesig te wees. Le Boucq het 'n lang stuk ingestuur waarin hy oor sy veronregting kla. En toe hy persoonlik in die vergadering verskyn, het hy sy klagte herhaal en beweer dat hy die vorige dag aangesê is om hom heeltemal van die predikdienste te onthou en nie net op daardie middag nie, en dat hy 'n getuie kon roep wat hy in die huis weggesteek het met die doel om te hoor wat alles aan hom gesê sou word. Maar hy het nooit die getuie gebring of selfs sy naam genoem nie. Dit is eienaardig dat hy hom nie op sy vrou beroep het nie, want sy was die vorige dag teenwoordig toe hom die hou van die diens in die middag verbied is. Verder het hy 'n dokument ingedien wat deur homself geskryf is en deur sommige van sy aanhangers onderteken is, om te bewys dat die twee kerkraadslede die vorige dag deur hom net afgesit is en nie gesensureer nie. Hy het gesê dat hy dit op eie houtjie gedoen het omdat die ander kerkraadslede almal onbevoeg was. Die Raad het hierop 'n contra-protes laat volg wat deur Le Boucq weer met 'n omslagtige skrywe beantwoord is. Die Raad het gemeen dat hulle nou maar verder rustig sou kon wag tot die koms van die goewerneur aan wie se oordeel al hierdie geskrewe stukke onderwerp sou word.

Maar op 6 September skryf Le Boucq aan die Raad dat hy nie meer sou preek voor sy gewonde eer herstel is nie. Die Raad het toe hierdie geleentheid aangegryp om ds. Beck van Stellenbosch te gelas om die dienste aan die Kaap waar te neem totdat die nuwe predikant sou aankom en aan ds. Kalden is gevra om op te tree as ds. Beck vir die bediening van die sakramente na die buitegemeentes moes gaan, wat ds. Kalden dan ook meermale gedoen het. Ook het die Raad die uitbetaling van die traktement van ds. Le Boucq stopgesit. Op 7 Oktober stuur hy toe 'n briefie aan die Raad gedateer uit "Cabo de Verwarde Hoop" en eis berig oor wie die opdrag oor sy traktement gegee het sodat hy na die geregshof kon gaan. Hy het ook probeer om meer ondersteuners te kry deur gedurig te perd in die land rond te jaag met 'n sabel aan sy sy en met twee pistole gewapend. In Stellenbosch en Drakenstein het hy die mense opgerui en hul opgesteek om te vra dat hy as predikant daar aangestel moes word en verskeie het werklik sulke versoekskrifte geteken. Sy rondjaery deur die land het later 'n nog waansinniger spektakel gebied. By sy sabel en twee pistole het hy nog 'n lyfwag van twee slawe met swaar yster beslaande stokke gevoeg.

Die nuwe predikant is in Januarie 1708 verwag en op die derde van daardie maand het die Politieke Raad aan Le Boucq laat weet dat hy nou die pastorie moes verlaat sodat dit vir die nuwe bewoner in orde gebring kon word. Maar sy antwoord was 'n bitter brief en 'n dreigement met die gereg, en dit is 'n paar dae later deur 'n tweede brief gevolg. In sy relaas wat hy na Holland gestuur het, het hy gesê dat hy liewer 25 jaar onder die Turke in Algiers as slaaf sal wil deurbring as 'n paar jaar met 'n ses-dubbele traktement onder die huidige bewind aan die Kaap.

Laaste dae aan die Kaap

Sy aanwesigheid aan die Kaap het langsamerhand 'n gevaar geword en op 17 Januarie het die Politieke Raad met algemene stemme besluit om hom saam met sy gesin op 'n skip te sit en na Batavia te deporteer. Dit was vir die Politieke Raad 'n oplugting toe die nuwe goewerneur, Louis van Assenburg, en die nuwe predikant, ds. Johannes d'Ailly, op 25 Januarie in Tafelbaai land. Maar hulle was nog nie dadelik van Le Boucq ontslae nie. Hy het in die 10 maande dat hy aan die Kaap was, die mense wat dit nie met hom eens was nie op die gruwelikste wyse belaster en beklad. Van ds. Kalden het hy sulke vreeslike stories rondgedra dat laasgenoemde hom na die koms van die nuwe goewerneur voor die gereg aangekla het en 'n eis teen hom ingestel het. Die hof het op 19 April 1708 uitspraak gelewer waarin ds. Le Boucq veroordeel is om ds. Kalden 'n volledige skriftelike eerherstel te gee, om 100 ryksdaalders as boete in die Kaapse armfonds te stort en om die koste van die regsgeding te dra. Dit was 'n volkome oorwinning vir ds. Kalden.

Le Boucq het die volgende dag 'n brief na die Amsterdamse Klassis oor die "sleghten toestand der kerken in Africa" geskryf waarin hy alles swartsmeer en die versugting slaak "soo het hier soo voortgaet, ist te dughten dat de Africaanders tot het Hottentotdom vervallen sullen". Sy gramskap was bitter. Op "18 Julie" skryf hy weer aan die Klassis, dateer sy brief van "Cabo de verwarde of verloorne Hoop", smeer daarin weer iedereen swart en durf daarin kla hoe die gemeente Drakenstein menigmaal versoek het om deur hom bedien te word maar dat die Politieke Raad, net om dit te verhinder, hom nou na Batavia deporteer.

Na Batavia gedeporteer

Op 13 September het hy met sy gesin Suid-Afrika verlaat waar hy soveel beroering veroorsaak en soveel verwarring aangerig het. Hy het hom in Batavia op die hof daar beroep, maar het dit ook daar verloor, want die vonnis wat teen hom aan die Kaap gevel is, is bekragtig. Die kerkraad van Batavia het sy saak ook ondersoek en die eindoordeel daarvan het met dé van die Klassis Amsterdam ooreengestem. Le Boucq is in die ongelyk gestel en moes weens die "veel beroering" wat hy veroorsaak het, berispe word. Die Klassis het sy ontsteltenis uitgespreek oor die "harde uitdrukkingen" van Le Boucq, sy "extravagante expressiën en liefdeloze afmakingen van allerlei personen" en hom toegevoeg: "Gij schelt grouwelijk op predikanten! Gij mishandelt de Overheidt! Gij spreekt veragtelijk van alle die u teegen zijn! En door sulke hardigheeden doet u Ew. sigh weinig voordeel, maer doet aenstonds denken, dat uwe saek niet anders als door schelden, om geen lasteren te seggen, kan verdedigt worden."

Ds. Le Boucq is in 1719 as predikant op die eilandjie Onrust by Batavia aangestel. Dié olieverfskildery is 20 jaar vantevore geskep.

Le Boucq het sonder rang en sonder traktement in Batavia gekom. Hulle was huiwerig dat hy ook daar twisvure sou aansteek, maar hy het beloof dat hy die vrede en eendrag sou behartig en eindelik is hy in 1712 in sy amp herstel en as predikant na Ceylon gestuur. Dit is nie bekend hoe hy hom daar gedra het nie. In 1717 was hy weer in Batavia terug en is in 1719 as predikant op Onrust aangestel, 'n eilandjie naby Batavia. Maar ook hier kon hy nie die vrede bewaar nie. Die predikant van Onrust het altyd adviserende stem in die kerkraad van Batavia gehad. Le Boucq was daarmee nie tevrede nie en het hemel en aarde beweeg om 'n volle stem te kry en het selfs die hulp van die Kerk in Nederland ingeroep en die twis weer so heftig gevoer dat die Klassis van Amsterdam hom op 16 Desember 1726 ernstig berispe het oor sy "injurieuze terme" en sy "canailleuze (skaamtelose) uitdrukkingen, die den meesterachtigen en onrustigen geest verrieden, waardoor hij vroeger de Kaapsche gemeente zoo hard had beroerd".

In 1721 het in Batavia die stryd oor die sakramentskeiding begin. Dit het gegaan oor die vraag of heidene wat Christene word, net gedoop kon word en of hulle dadelik tot die Nagmaal toegelaat moes word; dus of die sakramente doop en Avondmaal geskei mag word of nie. In die Kaap was een van sy ernstige beskuldigings juis dat daar 'n skeiding toegelaat is, maar in hierdie stryd het hy op die mees heftige wyse weer vir 'n skeiding geveg. Hy het self agter die rug van die kerkraad om na die Kerk in Nederland geskryf en onbetroubare berigte daarheen gestuur, en weer die hele Nederlandse kerklike wêreld daarmee aan die brand gesteek.

Terug in Holland

George Lambert en Samuel Scott het dié uitsig op die Kaap die Goeie Hoop tussen 1730 en '32 geskilder, juis in die tyd toe ds. Le Boucq hier moes aangedoen het op sy reis na Nederland.

In 1731 het hy verlof gekry van die goewerneur-generaal om vir "pressante huiselijke affaires" na Nederland te gaan. Blykbaar was dit oor die saak van die sakramentskeiding dat hy wou gaan, en om sy standpunt in Holland persoonlik te bepleit. In die Klassis van Walcheren waar sy houding "weer onwaardig en onwaar" was, het hy effe sukses gehad, maar in die Klassis van Amsterdam het hulle hom goed geken en hy het dit geweet. Hy het begin om voor die Klassis sy diepe leedwese uit te spreek dat hy hom so dikwels deur sy drif tot sulke haatlike geskryf laat meesleep het. Maar die Klassis het hom nie vertrou nie. Hy moes die Klassis eers oortuig dat hy sy "wraekgierig gemoed" afgelê het, anders sou hulle hom nie weer as predikant na Indië laat teruggaan nie.

Op 6 Oktober 1732 het hy voor die Klassis "met luider stem" 'n stuk voorgelees waarin hy andermaal sy berou uitgespreek het maar ook sy verwondering te kenne gegee het dat hy weer voor die Klassis moes verskyn. Hy moes toe die vergadering verlaat terwyl die Klassis beraadslaag en tot die besluit gekom het dat hy sy skuld wel nadrukliker kon erken het, en dat die voorsitter hom hierdie skuld "in hare afschuwelijkheid" nog 'n keer moes voorhou. Hy het sy berou toe nogmaals mondeling betuig en daarop "heeft de Vergadering besloten hem zijne wanbedrijven te vergeven en is, na ernstige en herhaalde vermaninge en bede, dat God hem zijne zonden genadig wilde vergeven, zijne satisfactie aangenomen en is hiervan de Bewinthebbers kennis gegeven".

Sy kitsregsraad

Le Boucq het ook 'n mate van regsgeleerde kennis gehad, soos blyk uit briewe en twiste. En nou, terwyl hy in Nederland was, het hy hom verder daarin bekwaam en hom op 17 Oktober 1732 aan die Universiteit van Harderwijk (ook bekend as die Gelderse Universiteit, 1648 – 1811) laat inskryf waar hy die volgende dag tot doktor in die regte gepromoveer is. Dit is bekend dat dit maklik was om in Harderwijk 'n graad te kry. Daar is selfs 'n rympie oor gemaak: "Harderwijk is een stad van negotie, Men verkoopt er bokking, blauwbessen en bulle van promotie." Le Boucq het met sy promosie 'n verhandeling gegee betreffende die aanwending van geweld en vreesaanjaging (sic), en verder het hy 'n openbare uiteensetting oor twee paragrawe uit die Corpus Juris gegee. Sy promotor was J.F.W. Pagenstecher.

Terug na Indië

Hy is hierop weer na Indië terug, maar dit is nie bekend of hy sy belofte gehou het om hom in die toekoms rustig te gedra nie. Prof. Engelbrecht skryf: "Maar die vraag kom tog op waarom hy op sewe-en-vyftig-jarige leeftyd nog so begerig was om in die regsgeleerdheid te promoveer." In 1741 het hy 'n boek in kwarto oor die Heidelbergse Kategismus die lig laat sien: Succincta et delucida Heidelbergenis cathecheseas ecclesium (sic) reformatorum explicatio. Hiervan is die volgende beoordeling gegee: "Deeze uitlegging des Heidelb. Cat. word op den Tytel succincta of beknopt genoemd, maar is behalve den kleinen druk, wijdloopig genoeg." En verder: "Dit boek werd gebruikt door de leerlingen der hoogere klasse van sommige latijnsche scholen in Nederland, om zich te oefen in het weerleggen der gevoelens van anderdenkenden."

Sy dood

Eindelik het daar vir dié onrustige mens tog ook ’n einde aan sy aarde woelinge gekom. Nadat sy vrou op 1 Maart 1745 oorlede is, het hy haar in Junie van dieselfde jaar gevolg. Albei is in die Hollandse kerkhof in Batavia begrawe.

Bronne

• Hierdie artikel is grotendeels 'n verwerking van dr. Engelbrecht se lewensbeskrywing van ds. Le Boucq in Die Kaapse predikante van die sewentiende en agtiende eeu.
• (af) Claasen, J.P. in Beyers, C.J. (hoofred.) 1981. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek. Durban en Pretoria: Butterworth & Kie (SA) (Edms.) Bpk.
• (af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. 1952. Die Kaapse predikante van die sewentiende en agtiende eeu. Kaapstad en Pretoria: H.A.U.M.-De Bussy.