Sieketrooster

‘n Sieketrooster was ‘n lekeprediker wat in die 16de tot die 18de eeu op VOC-skepe en later in die gereformeerde kerke in die Kaapkolonie verantwoordelik was vir die geestelike versorging en vertroosting van die gelowiges. Die VOC het aanvanklik in sommige gemeentes en gebiede waar nog nie gemeentes gestig was nie van sieketroosters gebruik gemaak. Dit was weens die tekort aan dominees, maar ook omdat hulle goedkoper was.

Keuring

Voordat iemand as sieketrooster aangestel is, is hy deur ‘n afvaardiging van die kerk streng getoets aan sy Christelike leer en sy sedelike gedrag. Sy akademiese kwalifikasies was dikwels maar gering. Hy moes egter goed geletterd wees en is getoets aan sy vermoë om te lees, praat en sing, want hy moes stigtelik kon lees en al die Psalmwysies kon sing. Hierdie ondersoeke was dikwels oppervlakkig en oorhaastig en het soms selfs nie eens plaasgevind nie. Dikwels is iemand aangestel met ‘n gebrek aan opvoeding en was dus nie ‘n rolmodel nie. Soms is iemand selfs aangestel sonder dat die kerkraad daarin geken is. Hulle was VOC-amptenare en is swak betaal, want hulle het ‘n lae rang in die maatskappy beklee. Hulle moes gereeld aan die VOC, die kerk en die staat verslag doen van hul werksaamhede en moes die VOC se voorskrifte nougeset navolg.

Pligte

Hy was ‘n ongeordende kerklike hulpkrag, ‘n soort kapelaan, wat ‘n dominee in die groter gemeentes in die pastorale sorg van die lidmate moes bystaan. Dit het beteken dat hy nie mense mag doop, trou, aanneem, die Nagmaal mag bedien, die seën uitspreek en preek nie. Sy taak was egter omvangryk en veeleisend, maar dit het geen duidelike grense gehad nie. Hy moes na die welsyn van lidmate omsien, die weduwees, kinders, hulpbehoewendes, armes, siekes en gevangenes besoek en vertroos, onverskilliges waarsku teen die sonde. By eredienste, bidure en kerklike feesdae het hy die skrifgedeeltes voorgelees, as voorsanger opgetree, die gebooie van voornemende huwelikspare aangekondig en voorgaan in openbare gebed. By die afwesigheid van ‘n dominee het hy die erediens waargeneem, maar mag by so ‘n geleentheid slegs ‘n preek voorlees uit ‘n goedgekeurde preekbundel om onsuiwer teologiese en onverantwoordbare leerstellings te vermy. Ook het hy opgetree as Sondagskoolonderwyser en die voornemende lidmate gekatkiseer. Soms het hy in sy gemeente ook opgetree as koster en dikwels gedurende die week as onderwyser en die kinders van die blankes, slawe en die Khoikhoi die basiese vaardighede van lees, skryf en reken onderrig. Aan die Kaap het die sieketrooster dikwels gehelp met die kerstening van die heidene. Baron Gustaaf Willem van Imhoff het op sy besoek aan die Kaap in 1743 bepaal dat sieketroosters gestasioneer moet word in die Land van Waveren, die Swartland en by Grootvadersbosch en daar kosskole moes vestig. Sieketroosters het dus in daardie dae die rol van die moderne dominee, sendeling, onderwyser en maatskaplike werker vervul. Die pioniersomstandighede het hul werk baie bemoeilik. Omdat hulle nie toegelaat is om die sakramente te bedien nie, moes lidmate in die verafgeleë gebiede dikwels ver reis om te gaan trou of ‘n kind te laat doop.

Enkele sieketroosters

• Willem Barentsz Wijlant het Jan van Riebeeck as sieketrooster na die Kaap vergesel.
• Pieter van der Stael het die pos beklee van 1656 tot 1663. Hy was Van Riebeeck se swaer.
• Ernestus Back was die volgende sieketrooster.
• Jan Graa was die vierde en Gerrit Victor die vyfde sieketrooster aan die Kaap.
• Sijbrand Mankadan is in 1683 deur die Politieke Raad as sieketrooster op Stellenbosch aangestel. Hy het in die teologie studeer en was dus die eerste mens met tersiêre opleiding in daardie dorp en het soms selfs vir ‘n lidmaat ‘n testament opgestel. Hy het ook opgetree as die sekretaris van die landdros en heemrade. Sy lewenswandel was blykbaar nie altyd so voorbeeldig as wat verwag word van ‘n persoon in sy amp nie.
• Pieter Davenraad het naas sy normale pligte selfs onderrig in Latyn gegee.
• Abraham Schietekat was onderweg na Nederlands-Indië toe hy in Mei 1744 van sy skip in die hawe gehaal is en na Grootvadersbosch gestuur is om Baron van Imhoff se instruksie uit te voer.
• Christoffel Keurigheym van Spangenburg is in 1751 deur die Politieke Raad in Swellendam aangestel teen die heersende salaris van 20 gulden per maand.
• Jacobus de Coo is na slegs drie jaar as sieketrooster op Swellendam in 1775 ontslaan.

Bibliografie

• Claassen, J.P.: Die sieketrooster in Suid-Afrika, 1652-1866. Kaapstad: N.G. Kerk-boekhandel, 1977
• Claassen, J.P.: Die eerste sieketroosters aan die Kaap, 1652-1665. Universiteit van Stellenbosch: M.Th.-skripsie, 1969 (op internet)
• de Wet, Con en Leon Hattingh en Jan Visagie (reds.): Die VOC aan die Kaap, 1652-1795. Pretoria: Protea Boekhuis, 2016. ISBN 978-1-4853-0019-9
• Muller, C.F.J.: ‘n Blad uit die joernaal van ‘n sieketrooster, 1709-1710. journals.co.za