Carl Otto Hager

Carl Otto Hager (Dresden, 16 Oktober 1813 – Stellenbosch, 7 Oktober 1898) was 'n Duitse argitek, portretskilder en baanbrekerfotograaf wat veral bekend geraak het in Suid-Afrika vir die ontwerp van talle kerkgeboue van die Nederduitse Gereformeerde Kerk.

Carl Otto Hager
Carl Otto Hager
Gebore	Carl Otto Hager 16 Oktober 1813 Dresden, Koninkryk Sakse
Sterf	7 Oktober 1898 Stellenbosch, Kaapkolonie
Nasionaliteit	Duitsland, Suid-Afrika
Beroep	Argitek, portretskilder en baanbrekerfotograaf
Eggenoot	Cornelia Janssen
Kinders	11 (of sewe)
Ouer(s)	Johann Gotthelf Hager en Johanna Rosina Galwitz

Hy was een van die grootste eksponente van die Neogotiese boustyl in Suid-Afrika, maar talle van die kerke wat hy ontwerp het, is intussen gesloop, onder meer dié op Carnarvon, Fraserburg, Willowmore (dit is onseker of hy dit wel ontwerp het), Caledon, Ceres en Heidelberg, Kaap. Van die mooistes wat behoue gebly het, is dié op Stellenbosch, Piketberg, Ladismith, Somerset-Oos en Pearston. Hy het ook kerke in die Vrystaat ontwerp, maar die name daarvan het vergete geraak. Ander noemenswaardige geboue waarvoor hy verantwoordelik was, is die Kweekskool (intussen ingrypend verander) en die neoklassieke Ou Hoofgebou van die universiteit op Stellenbosch.

Kinderjare en opleiding

Die ontwerp van die Rooms-Katolieke katedraal die Heilige Maria op Staplein in Kaapstad is in 1840 aan Hager en Carel Sparrmann toevertrou. Dié litograaf is geskep deur Thomas Bowler. Dit was Suid-Afrika se eerste groter Rooms-Katolieke kerk.

Die Kweekskool op Stellenbosch is in 1859 in die voormalige Drosdy gestig wat 'n barokgewel van 1767 gehad het totdat dit in 1868 'n verdiepinggebou geword het volgens planne opgestel deur Hager. Die platdak van daardie jaar het later plek gemaak vir 'n staandak, soos op dié foto gesien kan word. Die Kweekskool het sy huidige vorm in 1905 gekry, hoewel die fyn Victoriaanse gietysterwerk aan die gebou intussen verwyder en gedeeltelik deur beton vervang is.

Hager was die seun van Johann Carl Gotthelf Hager (Dresden, 1764 – 15 Julie 1816), regskonsultant en belastingamptenaar van die Saksiese regering, en sy tweede vrou, Johanna Rosina Galwitz (Rusland, 1792 – Stellenbosch, 7 Februarie 1854), 'n Russiese dame uit die adelstand. Hager het sy vader verloor toe hy drie jaar oud was. Wilhelm Krüger (1775–1820), 'n destyds bekende kunstenaar, het by die gesin kom inwoon en die portrette wat hy geskilder het, is so goed deur Hager nageteken dat Kruger hom lesse gegee het. Hy het skool toe gegaan op sesjarige leeftyd, maar sy tekenlesse het intussen voortgeduur tot hy nege jaar oud was.

Vanweë opmerklike kunstalent is Hager in 1828 ingeskryf aan die koninklike akademie van die kunste in Dresden, waar hy tot 1834 studeer en hom as portretskilder bekwaam het. Volgens nog 'n bron het Hager in die argitektuur aan die Koninklike Kunsakademie in Dresden studeer, nie die skilderkuns nie.

Ná sy praktiese opleiding emigreer hy in Desember 1838 saam met sy studentevriend Carel Sparmann na die Kaapkolonie ná 'n toevallige ontmoeting met 'n voormalige Duitse konsul aan die Kaap. Hulle rig saam in die Kaap 'n boufirma op en intussen maak Hager ook opgang as portretskilder en tekenonderwyser, hoewel dit vir hom moeilik was om 'n bestaan te maak weens 'n tydelike handelslapte in Kaapstad. In 1840 word hulle hier met die beplanning van die St. Mary-katedraal op Stalplein toevertrou. Vandag nog toon die sierlike interieur die onmiskenbare spore van Hager se ontwerpe. Ná die voltooiing van die kerkgebou skei die twee se weë.

Hager verhuis in 1841 na Stellenbosch, waar hy werk kry as portretskilder. Volgens sy memoires, in 'n mengsel van Nederlands en Duits, het dié dorp hom herinner aan sy "... vaterland en een gevoel van voorspelling zegde my dat dit een plaats van rust op de aarde voor my wezen zou (zijn)". Van April 1842 werk hy in die Paarl en omgewing en van Januarie 1843 op Worcester, Swellendam en Port Beaufort aan die Breërivier. Op 9 Augustus 1842 trou hy op Stellenbosch met Cornelia Margaretha Janssen (oorlede 22 April 1886), die dogter van die plaaslike Duitsonderwyser en self 'n musiekonderwyseres. Minstens 20 jaar van hul getroude lewe moes hulle 'n sukkelbestaan voer waarin Hager soms portretskilder, dan weer snuifmaker, dan kersemaker en uiteindelik fotograaf was. Hy was ook lief daarvoor om te skets en heelwat van sy sketse het gelukkig behoue gebly.

Tweede verblyf in Suid-Afrika

Hager het die Evangelies-Lutherse kerkie op Stellenbosch ontwerp wat ingewy is op 28 November 1854. Ook dié gebou is 'n nasionale gedenkwaardigheid.

Dié foto is einde 1862 of begin 1863 geneem tydens bouwerk aan die Stellenbosse moederkerk. Hager sit in die middel met die planne in die hand. Regs van hom staan die bouaannemer, James Jardine van Worcester, met sy duimstok in die hand. Die voorman, wie se naam vergete geraak het, dui kamtig iets aan op die planne.

Die plaak wat die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede in 1970 aan Hager se Evangelies-Lutherse kerk aangebring het.

In April 1845 keer hy met sy gesin na Duitsland terug, maar kom in Desember 1846 met sy moeder, 'n weduwee, terug na Suid-Afrika en open 'n tabakwinkel in Kaapstad nadat hy 'n moeilike bestaan gevoer het as rondreisende portretskilder wat in die distrik Malmesbury te perd gereis het en later ook op Rondebosch en Wynberg gewerk het.

In 1861 verhuis hy opnuut na die Eikestad waar hy lidmaat word van die Lutherse gemeente en sonder betaling die Lutherse kerkie in Dorpstraat ontwerp. Dis 'n uiters sierlike stukkie Neogotiek wat vandag nog bestaan as kunsmuseum (sedert 1969) van die Universiteit Stellenbosch. Sy moeder laat by haar dood in 1854 'n ruim erf en huis aan hom na (De Eiken, Markstraat, Stellenbosch), wat tot vandag behoue gebly het en waarin Hager en sy gesin tot aan sy dood bly woon het. Op Stellenbosch is van 1862 tot 1865 sy bekendste ontwerp, die moederkerk se veranderings en vergroting, opgerig. Met sy gebruik van Gotiese elemente het hy 'n reuse-invloed uitgeoefen op die Suid-Afrikaanse kerkboukuns in die daaropvolgende dekades tot argitekte soos Wynand Louw en Gerard Moerdijk in die eerste helfte van die 20ste eeu 'n inheemse kerkboustyl begin ontwikkel het. Ook op Stellenbosch het hy die dorp se opgaardam en filtreerbeddings ontwerp.

Fotograaf

Hager het reeds kort nadat Sparmann sy eerste daguerreotipe-atlejee aan die Kaap oopgemaak het, die afneemtegniek geleer. As beroepsfotograaf het hy self eers heelwat portrette afgeneem en van Mei 1858 af 'n kort tydjie sy eie ateljee by Pleinstraat 16, Kaapstad, gehad. In 1864 het hy 'n fotografiese ateljee op Stellenbosch geopen wat dadelik groot aftrek gekry het. Enkele van die portrette wat hy destyds geneem het, het behoue gebly.

Kerkargitek

Stellenbosch se NG moederkerk het Hager alombekend as kerkargitek gemaak en die werk laat instroom.

Hager het die Hoofgebou van die Victoria-kollege op Stellenbosch omstreeks 1879 ontwerp.

Hager se ontwerp van die NG moederkerk op Stellenbosch het hom feitlik onmiddellik alombekend gemaak en bestellings vir soortgelyke kerkgeboue het van oraloor begin instroom. So word hy die vader van die Neogotiese boustyl in Suid-Afrika. Soms het hy persoonlik toesig gehou oor die bouwerk, byvoorbeeld tydens sy verblyf op Somerset-Oos vir die bouwerk aan die plaaslike NG kerk toe hy in die pastorie tuisgegaan het by ds. J.H. Hofmeyr en sy gesin. In sy Memoires vertel Hager hoe hy sy intrek in ds. Hofmeyr se pastorie geneem het en hoe hulle hom aanvaar het soos 'n eie familielid en hy vrylik kon deel in die huislike en godsdienstige lewe. Hy het altesaam 18 maande in die pastorie gewoon en het geskryf: "Dit was 'n liewe familie. Ek is dadelik opgeneem en het gedeel in die huislike en godsdienstige samesyn … Deur die voorbeeld van ds. Hofmeyr het ek dierbare vriende gemaak. Ek is geëer en bemin deur elkeen. As ek enige jare lank in Kaapstad op die toppunt van ellende was, dan was ek (op Somerset) op die toppunt van voorspoed, eer en seëninge."

Hager het die toesighouding soms ook aan sy oudste seun, Johann Carl Maxmillian Hager (1844–1917) opgedra, maar het altyd die planne self geteken. Onder die kerkgeboue wat hy ontwerp het, was dié van Clanwilliam (1864), Fraserburg (1866, intussen gesloop), Somerset-Oos (1870), Heidelberg, Kaap (1872, intussen gesloop), Ladismith (1874), Tulbagh (1876), Caledon (1877, intussen gesloop), Oudtshoorn (1877–1880), Piketberg (1881). Kerke wat hy nie in sy herinneringe roep nie, maar wat bes moontlik sy werk is, is dié van Ceres (1881, intussen gesloop), Porterville (1894, intussen gesloop), Hopefield (1877, later vergroot) en NG gemeente Willowmore (intussen gesloop).

In sy herinneringe het hy ook melding gemaak van verskeie kerke in Oranje-Vrystaatse gemeente tussen 1874 en 1880, maar die name van die gemeentes is nie bekend nie. Ongelukkig noem hager nie dié kerke by name nie. Omdat kerklike dokumente tydens die Tweede Vryheidsoorlog ook grotendeels vernietig is, bestaan daar geen getuienis oor watter geboue hier ter sprake is nie. Dit is wel ook bekend dat hy die planne vir die pastorie op Willowmore opgestel het en vir veranderings aan die dak van die gerestoureerde pastorie op Fraserburg verantwoordelik was. Die enigste ander bouwerke wat ongetwyfeld aan hom toegeskryf kan word, is die ou Kweekskool op Stellenbosch, met die aangrensende wonings vir professore (1868, grondig herbou in 1905) en die hoofgebou van die Victoria-kollege waarvan die hoeksteen in Desember 1880 gelê is. Die gebou is eers vyf jaar en 11 maande later in gebruik geneem. Dis die oudste akademiese gebou op die Universiteit Stellenbosch se kampus en was die gevolg van 'n opvatting wat in 1879 met die Eikestad se 200-jarige bestaansviering ontstaan het om 'n gedenkteken te bou wat die dorp se stigting sou gedenk en daarom is besluit om 'n grootse, nuwe kollegegebou op te rig.

Richard Wocke (1831–1890), wat naas talle regerings- en ander geboue ook die bekende Tweetoringkerk in Bloemfontein en die NG kerke op Boshof, Brandfort, Edenburg, Philippolis en Rouxville ontwerp het, het etlike jare lank opleiding in Kaapstad as pleisteraar en messelaar by Hager gekry. Hy het dan ook Hager se direkte, kragtige styl van kerke as ontwerper aangeneem.

Die Neogotiese kerkboustyl, waarvan Hager die grootste eksponent in Suid-Afrika was, was die oorheersende styl vir Afrikaanse kerkgeboue tot vroeg in die 20ste eeu. Hierna het die argitekte Gerard Moerdijk en Wynand Louw moeite gedoen om dit in onguns te laat verval by die breë Afrikaanse publiek en veral by die kerkrade wat mos besluit in watter vorm hul kerkgebou opgerig sou word. Schalk W. le Roux skryf in sy verhandeling Die soeke van drie argitekte na 'n planvorm vir Afrikaanse Gereformeerde kerkbou: "Aan die begin van die twintigste eeu, met die oplewing van ’n eiesoortige bewussyn na die Anglo-Boereoorlog (1899–1902) en pogings tot kerkvereniging voor en na die totstandkoming van die Unie van Suid-Afrika (1910), is ywerig na ’n 'eie' Suid-Afrikaanse of Afrikaanse kerkboustyl gesoek. Die soektog is deur Wynand Louw en Gerard Moerdijk gelei en gerig. Dit het gepaard gegaan met die snelle verstedeliking wat tot in die jare veertig voortgeduur het. Baie nuwe gemeentes is veral in stede gestig op ’n tydstip dat die tydgenootlike funksionalistiese strewe in argitektuur op die voorgrond was. Die eerste argitekte wat ook lidmate van die kerke was, het op die toneel verskyn en besin oor die aard en vorm wat 'hulle' kerke in die Suid-Afrikaanse dorp of stad moes aanneem." Hierdie soeke het die weg gebaan vir die Neo-Bisantynse kerkboustyl, waaroor J.M.J. Koorts in Beginsels van Gerformeerde Kerkbou te velde trek. Hy gee toe dit was die heel eerste pogings tot iets nuuts en tipies Suid-Afrikaans, maar meen die kerke is "na-aapsels" van die Bisantynse styl wat dit geïnspireer het. Dit is wel ietwat verander met behulp van moderner materiale, boumetodes en sin vir skaal. Koorts sê om dié kerke verder te moderniseer, "is hulle opgesmuk met al die modernismes van die dertigerjare: teatrale lyne, vertikale strepe, krulle en ander tierlantyntjies. Die torings het veral uitgestaan met aanplaksels van modernistiese lyne wat sterk herinner aan juke-boxes wat in kafees aangetref word." Hy beskryf die bouwerk as bestaande uit hoofsaaklik "lompe samestellinge van siersteenmassas; die sierstene meestal blink, glad en geelrooi".

Koorts beskryf die Neo-Gotiese kerke as die enigste tipe kerkbou tot dusver (1974) wat "plegtig en stigtelik in sy voorkoms is en wat binne 'n gewyde atmosfeer besit". Hy beskryf die styl as "outyds" en 'n "vereenvoudigde" Gotiek met hier en daar Romaanse en Barok-elemente. Koorts meen: "Suiwer argitektonies gesien, kan ons met trots na hierdie kerke terugkyk; hulle behoort tot 'n eerbare tydperk wat ongemerk verbygegaan het. Dit is net tragies dat sommige van die sierlikstes reeds voor die stootskraper te lande gekom het om plek te maak vir 'n nuwe struktuur wat die landskap geen eer aandoen nie."

Krige-familiegraf

Dié grafkelder se Neogotiese boustyl is die voorloper van talle kerkgeboue wat Hager later in Suid-Afrika sou ontwerp, ook die Stellenbosse moederkerk. In 1842 het Willem Adolph Krige van die plaas Uiterwyk buite Stellenbosch die perseel waarop die graf staan 165 riksdaalders van die kerkraad gekoop. Hy versoek Hager om 'n grafkelder te ontwerp. Net Willem en sy vrou, Elizabeth, is ná hulle dood hier begrawe. Weens hul herbegrafnis elders is die leë grafkelder in 1967 gesloop. In 2000 is 'n foto van dié struktuur in die Elliott-versameling in Kaapstad ontdek. Ná verkryging van die nodige goedkeuring word 'n presiese replika van die oorspronklike geboutjie in 2007 weer hier opgerig.

NG kerk Clanwilliam (1864, nog bestaande)

Die ou NG Kerk op Clanwilliam, ontwerp deur Hager.

Dié kerk is in 1864 voltooi en was in gebruik deur die plaaslike NG gemeente tot 1964. Die Neogotiese styl is soortgelyk aan Hager se ander kerke, byvoorbeeld die Stellenbosse moederkerk en die Lutherse kerk, ook op Stellenbosch. Dit is van sandsteenblokke gebou. Hager het self die preekstoel ontwerp. Die deure is van sederhout en die preekstoel, van Amerikaanse greinhout, is vas aan die buitemuur en kom met 'n trap uit in die konsistoriekamer. Soos in die geval van die Engelse kerkie is daar ook hier 'n begraafplaas rondom die gebou. Die grootste dubbelgraf, versier met 'n swart engel, is dié van C. Louis Leipoldt se ouers. Op sy moeder se gedeelte staan die woorde: "Ter gedachtenis aan mev. A.M.C. Leipoldt."

Die kerk dra vandag nog die bynaam “Korrespondensie-kerk” omdat Hager nie geld gehad het om die kerk te besoek nie en die gemeente nog minder om hom te besoek. Die bouprojek is per briefwisseling afgehandel.

Op 'n raadsvergadering op 24 Julie 1965 is daar besluit om die kerk aan die Clanwilliamse Natuurbewaringsvereniging te skenk vir bewaring en instandhouding. Dis in 1978 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar en behoort nou aan die Clanwilliam-erfenistrust. Clanwilliam se veldblomvereniging het die gebou in 1972 betrek nadat dit teen R5 000 opgeknap is.

NG kerk Fraserburg (1868, gesloop)

Die vorige kerkgebou van die NG gemeente Fraserburg. Dit is ingewy op 8 September 1868 en op Maandagoggend 15 Augustus 1955 vir sloping oorhandig.

Die NG gemeente Fraserburg het dié kerkgebou in die plek van die Hager-kerk opgerig. Die hoeksteen is gelê op 26 November 1955 nadat die ou kerk daardie jaar gesloop is.

In 1861 was die skuld op die kerkgebou van die NG gemeente Fraserburg nog nie alles vereffen nie. Met die eerste Nagmaalsviering in genoemde jaar, so besluit die kerkraad, sou aan die gemeente bekendgemaak word hoeveel skuld daar nog was en die Raad "sou dan er op aandringe voor de afbetaling". Nieteenstaande hierdie toedrag van sake was die predikant en kerkraad nie tevrede met die gebou nie omdat dit geensins vir die behoeftes van die gemeente toereikend was nie. Buitendien is die kerkie gebou as 'n tydelike noodhulp, die raad het dit self bestempel en beskou as "provisioneel". Daarom is daar nou reeds sprake van 'n nuwe kerk.

In die ringsverslag van 1860 verklaar die Kerkraad dat die kerkgebou, veral by geleentheid van die avondmaal, die gemeente nie kan bevat nie "en er behoefte aan een ruimen Kerkgebouw gevoeld wordt." Die Raad het dan onder aanvoerderskap van die leraar van nou af nie gras onder hulle voete laat groei nie. Daar is tenders uitgeskryf vir die bou van 'n nuwe kerk. Reeds op 2 Julie 1865 behandel die kerkraad die tenders. Daar was die tenders van A. Cormack, Lamb en Broers, Hand en Fischer en die van Burnett voor die raad. Aangesien hulle almal na die smaak van die raad te hoog was, besluit die raad om opnuut tenders te vra. Hierdie keer het hulle besluit om af te sien van die oorspronklik beoogde plankvloer. Dit kom neer op aansienlike besparing. Van verskeie planne het die raad ook finaal die sogenaamde "toornplan" gekies. Hierdie keer moes die tenders op 16 September in wees.

Maar weer was almal bo die gemeente se vuurmaakplek, te wete oor £6 000, waarop die raad besluit om die Hager raad te pleeg in verband met 'n plan vir 'n kerk met duisend sitplekke en sinkdak wat nie meer as £5 000 sou kos nie. Van Hager ontvang hulle twee sketse waaruit die raad een kon kies. Ná lang bespreking word besluit om Hager te vra wat 'n kerk volgens elk van die planne sou kos. Hierop antwoord hy op 12 Maart 1866, en die kerkraad se keuse val op Plan A. Die gemeente was ook al teen hierdie tyd baie geesdriftig vir die kerkbouery en die ringsverslag van 1866 getuig as volg hieromtrent: "Met innige blydschap mogen wij melden dat by onze laaste Avondsmaals-gelegenheid de Gemeente blyken heeft gegeven van een hartelyk verlangen naar een beter en ruimer Godsgebot. Niet minder dan £2 000 werd dadelyk door een klein gedeelte der Gemeente ingeschreven en de overstelpende bereidvaardigheid in het geven overtrof alle begrip, zy geven in het geloof want de schaarsheid van geld en de donkere vooruitzigten van haare tydelike omstandigheden bewyzen, dat zy niet op een vleeschlyk arm heeft gesteund. Moge de Heer het goed werk bevorderen met zyn besten zegen."

Ná persoonlike onderhoude met verskeie tenderaars besluit die kerkraad op 26 November 1866 "om voorwaardelyk die tender van Findly, verteenwoordiger van Lamb-broers aan te nemen." Die kerk sou gebou word op die "nuwe plek". Dit moes front maak met Cilliersstraat. Die kommissie wat die kontrak met Findly moes optrek, was ds. Bamberger, C.F. Marais, O.G. van Schalkwyk, D.C. Cilliers, P. Gouws en M.J. le Roes. Die kerkraad beklee hulle met mag om in alle opsigte na goeddunke te handel. Hierdie kontrak was teen die einde van die jaar reeds voltooi. Op 26 Desember keur die kerkraad dit algemeen goed op voorstel van broers C.J. Meyburgh en P. Joosten. Op dieselfde datum word die boukommissielede vir die "Nieuw Kerk" gekies. Hulle was die leraar, 0.G. van Schalkwyk, C.F. Marais, M.J. le Roes, P. Poggenpoel en P. du Toit (A. seun).

Teen die middel van die volgende jaar het Findly al so ver gevorder dat hy die eerste paaiement kon ontvang, nadat die kerkraad hulself vergewis het dat die bouwerk dusver bevredigend gedaan is. Op 3 Augustus inspekteer die boukommissie die baksteenwerk en ontvang die bouaannemer sy tweede paaiement klokslag volgens die oorspronklike kontrak tussen die twee partye. Vroeg in 1868 word met die installasie van kerkmeubels 'n aanvang gemaak. Die raad het onder meer "besluit dat banken voor de predikstoel van de Nieuwe Kerk worde gemaakt op die wysen zoo als te Stellenbosch". Daar is ook 'n som van sowat £2 000 opgeneem by die ou heer A. du Toit. Die stelsel van banke uitgee is ook vooraf behoorlik bepaal. Dit het die grondslag gevorm van die stelsel wat op 31 Januarie 1951 doodgeloop het. Die nuwe kerkgebou is op 8 September 1868 "plegtig ingewy tot die diens van die God van Hemel en Aarde." Met behulp van enige broers uit ander gemeentes (nie tot die Ring van Beaufort behorende nie), het die gemeente 'n heerlike fees gevier.

NG kerk Somerset-Oos (1871, nog bestaande)

Hager het 18 maande op Somerset-Oos by die leraar, ds. J.H. Hofmeyr, en sy gesin ingewoon sodat hy toesig kon hou oor die bouwerk aan die plaaslike NG kerkgebou.

Een van die eerste sake waaraan ds. J.H. Hofmeyr sy aandag gegee het ná sy ontvangs in die gemeente in 1867, was kerkbou. Die ou kerk met sy rietdak was bouvallig en boonop te klein. In 1869 is besluit om 'n baie groter kerk op dieselfde terrein aan die suidelike punt van Beaufortstraat op te rig. Dit was destyds op baie dorpe die gebruik om die kerk aan die punt van 'n straat te bou sodat daar 'n onbelemmerde uitsig op die gebou was. 'n Paar stukke muur van die ou gebou is gebou, maar die res was heeltemal nuut na die plan opgetrek deur Carl Otto Hager.

Die inwyding het plaasgevind op 17 November 1871. Die feesvieringe het die Donderdag al begin toe lidmate van die distrik op die dorp begin aankom het. Die hotelle was gou vol sodat privaat gesinne verblyf aan die lidmate moes verskaf. Dieselfde middag is 'n kerkbasaar ter stywing van die boufonds in die pakhuis van ene mnr. Webb gehou. Die opbrengs was £73. Die volgende môre kon die plegtighede in verband met die inwyding van die kerkgebou begin. Die toring was nog nie heeltemal voltooi nie, die muur rondom die perseel nog nie klaar opgetrek nie en ook was die verfwerk nog hier en daar nie klaar nie, maar omdat die inwydingsdag lank vooraf reeds bepaal is, moes die gemeente daarmee voortgaan. Tienuur die oggend het lidmate en ander belangstellendes by die saal van die Gill-kollege byeengekom waar ds. Georg Stegmann van Glen Lynden 'n kort gebed doen. Die hele "stoet" (soos die beskrywing in Het Volksblad die optog noem) begewe hulle toe in prosessie na die kerk wat deur ds. Hofmeyr in die Naam van die Drie-enige God geopen is. Die koor het 'n "Inwydingsanthem" gesing wat 'n plaaslike amateur gekomponeer het en daarna preek ds. Charles Murray, 'n swaer van die predikant, na aanleiding van 2 Kronieke 7:12: "En de HEERE verscheen Salomo des nachts, en Hij zeide tot hem: Ik heb uw gebed verhoord, en heb Mij deze plaats verkoren tot een offerhuis." Die koor sing tydens die oggenddiens nog enkele liedere.

In die namiddag preek ds. Steyler van Uitenhage in Engels voor 'n talryke skare. Die Saterdagoggend hou dr. Adrian Roux van Riebeek-Oos 'n ernstige voorbereidingspreek en die namiddag preek ds. Stegmann vir die kinders. Die Sondag bereik die inwydingsnaweek sy hoogtepunt met die Heilige Nagmaal, waar dr. Roux en di. Murray, Du Plessis, Muller, Steytler, Stegmann en Hofmeyr. Met inbegrip van die basaar bedra die naweek se opbrengs amper £600, £40 meer as wat die lyste in 1828 in twee jaar kon inbring. Mnr. Hagar, die boumeester, is geprys vir die bekwame wyse waarop hy sy kontrak vervul het en kry £100 as geskenk uit erkentlikheid. Die Maandag word vir die Sondagskoolkinders 'n piekniek gehou, waartoe ook die kinders van die ander kerkgenootskappe uitgenooi is. Het Volksblad sluit sy berig af: "Des Dinsdags was het weder even stil als gewoonlijk op het dorp."

NG kerk Ladismith (1873, nog bestaande)

Ladismith se ou NG kerk staan vandag nog, hoewel dit sedert 1948 nie meer die gemeente se kerkgebou is nie. Hans Fransen beskryf dit in Old Towns and Villages of the Cape as "Kaapse Gotiek op sy feestigste".

Die NG gemeente Ladismith het tydens die eerste 20 jaar van sy bestaan aanbid in 'n klein rietdakkerkie, maar dit het gou ontoereikende vir die groeiende gemeente geword. Dit is toe vervang deur die tweede kerk, ontwerp deur Hager. Die manier waarop die kerk opgerig is, is waarskynlik uniek omdat die nuwe bo-oor die toe nog bestaande ou kerkie gebou is. Terwyl die bouwerk aan die veel groter Hager-kerk aan die gang was, het die gemeente nog Sondae in die ou kerkie byeengekom vir die erediens. Eers toe die nuwe kerk sy dak gekry het, is die ou kerk afgebreek en as 't ware uit die nuwe verwyder sodat die Hager-kerk se binneruimte voltooi kon word. Hager het die kerk so ontwerp dat die gespits frontgewel 'n toring voorstel, sonder dat die gemeente met die koste van 'n ware toring belas is. Die eerste en die tweede kerk is geleë aan die bopunt van Kerkstraat vanwaar dit soos 'n middeleeuse katedraal oor die dorp waghou.

Dié kerk het 70 jaar diens gedoen vandat dit in 1874 ingewy is waarna die nuwe en teenswoordige kerk op 10 Oktober 1942 in gebruik geneem is. Die ou orrel is oorgeplaas en aan die begin van 1948 is dit gemoderniseer, geëlektrifiseer en van 'n nuwe speeltafel voorsien. Intussen het die Hager-kerk selfs as lusernskuur gedien, maar is intussen opgeknap en word sedertdien mooi in stand gehou. Die kerk is in 1979 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar en huisves nou die toerismeburo en 'n museumpie

NG kerk Heidelberg, Kaap (1873, gesloop)

Hager het die tweede NG kerk op Heidelberg, Kaap, ontwerp, wat in 1873 ingewy is. Tydens die hoeksteenlegging op 13 Maart 1872 was hy nog op Somerset-Oos waar hy toesig gehou het oor die bouwerk aan die NG kerk daar. In 1907 het Wynand Louw die kerkraad aangeraai om die voorgewel en kantspitse te verwyder om die bo-bou ligter te maak ná die gewel "vrees gewek" het.

Heidelberg, Kaap, in 1908, nadat die Hager-kerk verander is deurdat die frontgewel en spitse verwyder is.

Die kerk wat Hager vir Heidelberg, Kaap, ontwerp het, was in gebruik van 1873 tot 1912, toe dit gesloop is om plek maak vir die teenswoordige kerk, ontwerp deur nog 'n buitelander, die gebore Australiër William Henry Ford. In die 1860's het 'n nuwe kerk op Heidelberg 'n dringende behoefte geword omdat die ou gebou, met sy lae plafon, soms so warm geword het, dat die kerkgangers dit skaars kon uithou. Besoekers aan die dorp was ook verbaas om te sien dat 'n gemeente met so 'n groot sieletal 'n kerkgebou gehad het wat skaars bo die ander geboue op die dorp uitgesteek het. In 1864 het die gemeente besluit om 'n langwerpige gebou op te rig met sitplek vir 800 mense teen 'n beraamde koste van £4 000, maar die droogte van 1865 het die mooi voornemens laat verdwyn, veral omdat die koste ontmoedigend was.

In 1871 het boumateriaal goedkoper geword en ds. A.B. Daneel, van 1862 af 37 jaar lank die plaaslike leraar, vader van ds. Marthinus Daneel en grootvader van ds. George Daneel, het tot die gevolgtrekking gekom dat dit onnodig was om so 'n duur kerk op te rig. Onderhandelings met Hager, wie se roem as argitek en kerkbouer destyds reeds in die Kolonie gevestig was, was baie bemoedigend en nadat die gemeen in Februarie 'n basaar vir die boufonds gehou het, is die wenslikheid, moontlikheid en moeilikheid van 'n nuwe kerk op 'n gemeentevergadering op 22 Maart 1871 bespreek. Net meer as die helfte van die aanwesiges het ten gunste van die bouwerk gestem. Agt dae ná die benoeming van die boukommissie het hulle geelhoutbalke van Stephanus Barnardo op Knysna bestel. Op dié kommissie se tweede vergadering het hulle Hager se plan vir 'n kerk van sowat 35 x 15 m aanvaar, in "de gotische styl, met opene timmeratie en een yzeren dak".

Hager was indertyd nog op Somerset-Oos waar hy 18 maande lank toesig gehou het oor die bouwerk aan die nuwe kerk van die plaaslike NG gemeente. In sy afwesigheid is die fondament op 19 Februarie 1872 afgesteek en op 13 Maart kon die hoeksteen in die teenwoordigheid van 'n groot skare deur die magistraat van Swellendam, W.B. Chalmers, gelê word.

Die werk is met buitengewone voorspoed voortgesit en in November 1872 was die bou- en pleisterwerk so ver voltooi dat die hoofmesselaar, Michiel Weis, na die Paarl kon terugkeer. Hager sy gesin het Heidelberg op 16 Januarie 1873 verlaat om na Ladismith te gaan, waar hy op versoek van ds. Van Velden 'n kerk moes bou wat presies soos die een op Heidelberg moes lyk. Ook op Ceres is so 'n kerk gebou, maar daar was die frontgewel van klip, nie soos die ander twee van pleisterwerk nie. In 'n vererende adres wat Hager by sy vertrek aangebied is, is beaam wat ander reeds van hom verklaar het, naamlik "dat gy als Architect thans in eene groote behoefte van der Nederd. Geref. Kerk in ons vaderland voorziet". In die herinneringe wat Hager op 'n hoë leeftyd geskryf het, meld hy die besonderse gasvryheid wat hy en sy gesin op Heidelberg geniet het, asook die aangename samewerking met ds. Daneel en die boukommissie.

Hager se oudste seun, Johann, het blykbaar vir eers op Heidelberg agtergebly, want hy het die daktimmerasie en die galery in Februarie voltooi. Die kerk is op 19 Julie 1873 ingewy. Die kansel van mahoniehout wat ooreenkomste toon met dié van Caledon en Somerset-Oos, was die werk van die timmerman A.W. Erxleben van Kaapstad. In dié kerk het die gemeente net mooi vier dekades aanbid tot ds. A.J. van Wijk op 1 Desember 1912 op versoek van die kerkraad 'n afskeidswoord daarin gespreek het. Hierna is dit gesloop om plek te maak vir die derde kerk van die gemeente.

Die Hager-kerk het enkele jare vantevore vir die gemeente hoofbrekens begin besorg. Die moeilikheid het begin met die groot venster in die frontgewel. Boumeester Joubert van Kuilsrivier het dit teen 250 herstel, van 'n nuwe venster en deur voorsien en die gewelmuur met ankers verseker. Nie lank daarna nie het die frontgewel weer "vrees gewek" en op 17 Augustus 1907 het die kerkraad op 'n buitengewone vergadering besluit om die argitek Wynand Louw van die Paarl te laat kom om veral die frontgewel te kom ondersoek wat "uitgeweken" (waarskynlik bedoelende "uitgesak") het. Tydens die herstel werk wat dié keer £200 gekos het, het die ou kerk sy frontgewel en kantspitse, soos eie aan die gotiese boustyl, verloor en is die hele bo-bou ligter gemaak.

NG kerk Caledon (1875-'77, gesloop)

Caledon se moederkerk, afgeneem in 1940. Dit is die beste bestaande rekord van Hager se kruiskerk van 1876 wat, net soos sy voorganger, gesloop is.

Caledon omstreeks 1890 met die ou kerk wat bo die dorp uittroon.

Van Oudtshoorn het Hager dringende versoeke ontvang om die kerk wat sewentien jaar vantevore begin is ('n kosbare stuk werk, "alles van gehouwen steen") te kom klaarmaak, maar intussen het ds. De Vos van Caledon (dit was die latere prof. P.J.G. de Vos) so dringend gesmeek dat hy tog hul nuwe kerk moes kom bou dat hy ten slotte aan laasgenoemde roepstem die voorkeur moes gee. Hager het al sy werklui op sy eie koste van Ladismith na Caledon laat oorkom. "Wij zelven vertrokken met twee Ezelwagens en hadden veel te lijden op weg door koude, regen en ziekte." Op Caledon het allerlei teleurstellings hulle gewag: die lewensduurte was drie maal so hoog as op die Karoodorpe, daar was geen huisvesting vir sy werksmense nie, ens. Dit het langdurige oponthoud meegebring, sodat hulle eers in Junie 1877 weer as huisgesin met kar en vier perde van Stellenbosch na Caledon vertrek het om daar met die werk te gaan begin. Dit was een treurmare van begin tot end; sy ganse kapitaal het Hager daar verloor; hulle is sleg ontvang en sleg behandel, en ná die voltooiing van hierdie kerk, sy agste kerkgebou, is hy "als een oude en arme man" van Caledon weg. Dit was 'n trotse kerkgebou, baie duur uitgevoer, en het nog meer Gotiese spitse vertoon as enige van sy ander kerke. "Ik buigde mij onder de kastijdende hand van mijn Heer, en gevoelde dat de tijd van beproeving over was.

Intussen het J.C.M. Hager die nuwe kerk van die gemeente Tulbagh gebou, volgens die planne van sy vader. Dit is vrywel identies met die kerk van Clanwilliam. Die jonger seun Carl Louis was so geskok oor die ondervindinge wat sy vader op Caledon opgedoen het, dat hy die bouvak laat vaar het en onderwyser geword het in die Vrystaat.

NG kerk Willowmore (1878, gesloop)

Dit is onseker of Hager wel die ou kerkgebou van die NG gemeente Willowmore ontwerp het, want die kerkraadsnotule maak nie melding van 'n argitek nie. Die gebou is in 1878 ingewy en einde 1963 gesloop.

Daar bestaan meningsverskil oor of Hager wel die vorige kerkgebou van die NG gemeente Willowmore, wat in 1878 ingewy, in 1904 van 'n toring voorsien en omstreeks 1963 gesloop is, ontwerp het. In die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek (Deel II) skryf dr. A.M. Hugo dat Hager in sy herinneringe nie die kerk op Willowmore as een van sy ontwerpe noem nie, maar kom tot die gevolgtrekking dat dit "ongetwyfeld sy werk is", soos ook die geval met Ceres en Porterville se ou kerk en die teenswoordige kerk op Hopefield. In sy Gedenkboek van die 100-jarige bestaan van die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Willowmore, 1864–1964 skryf Norrie Steyn egter: "Geen argitek is belas met die opstel van planne vir die nuwe kerk nie en die vorm en patroon is grotendeels gelaat in die hande van die kontrakteurs wat albei van Engelse afkoms was. Gevolglik het die nuwe kerkgebou die vorm en styl van die Anglikaanse kerke aangeneem." Dié kerk is einde 1963 gesloop nadat die kerkraad in 1962 besluit het om 'n nuwe kerk op dieselfde perseel op te rig.

Oprigting en inwyding

Onder ds. George Murray (1869 tot 1897) se toegewyde bediening het die NG gemeente Willowmore tot so 'n mate gegroei dat die ou kerkgebou te klein en ondoelmatig geword het. Die notules van daardie tyd getuig van 'n groot tekort aan banke en 'n steeds toenemende aanvraag daarvoor. Nieteenstaande die groot armoede veroorsaak deur bitter droogtes het die gemeente, daartoe besiel deur hul leraar, tog 'n kerkboufonds in die lewe geroep en langsaam versterk. Uiteindelik besluit die Kerkraad in September 1873 om tenders aan te vra vir die bou van die nuwe kerk.

Sewe lede van die kerkraad is aangestel in die boukommissie. Die tender van Rintoul en Dunlop wat die bedrag van R19 304 beloop het, is aanvaar en op 26 September 1874 is die hoeksteen gelê deur landdros Van Breda. Di. Kuys, Rossouw en Murray lewer boodskappe by die hoeksteenlegging. As in ag geneem word dat alle materiaal per osse of muilwa gekarwei moes word, is daar baie vinnig gevorder met die oprigting van die kerk, want die gebou is voltooi vier jaar nadat die hoeksteen gelê is. Die nuwe kerk is op 12 Oktober 1878 ingewy, gelyktydig met die sitting van die Ring van George op Willowmore.

NG kerk Oudtshoorn (1879, nog bestaande)

Die gebou aan Oudtshoorn se moederkerk is in 1861 begin, maar ná geldtekort en ander probleme is dit eers sowat 18 jaar later voltooi en is die inwydingsdiens gehou op 7 Junie 1879 (of 1880, volgens 'n ander bron).

Die kerkgebou van die NG moedergemeente Oudtshoorn se hoeksteen is op 15 Januarie 1861 gelê, maar weens probleme is dit eers in 1879 of '80 voltooi nadat Hager gekontrakteer is om probleme met die bouplan reg te stel.

Bouwerk aan die huidige NG moederkerk op Oudtshoorn is in 1863 gestaak weens 'n knellende droogte en gevolglike geldtekort, maar ook omdat daar 'n verskil van vier voet tussen die kerk se mure en dak was omdat die bouplanne verkeerd gelees is. Hager is in 1876 of '77 aangestel om die probleem reg te stel, en werk is weer begin aan die kerk. In Oktober 1877 is Hager per skip na Mosselbaai, en van daar met 'n kar en vier perde na Oudtshoorn nadat hy reeds voor hy die versoek van Caledon aanvaar het, gevra is om die bouwerk te kom help voltooi. Toe hy daar kom en die aangevange mure sien wat hy verder moes voltooi, het hy gevoel dat hy a1 sy kennis en vaardigheid nodig sou hê om sukses daarvan te maak. Die hele kerk, ook die ornamentwerk, is van gekapte klip gebou, en vir byna elke steen moes 'n afsonderlike tekening gemaak word. Daar was sommige stene waarvan die bewerking nie minder as £10 gekos het nie. Maar Hager was hier gelukkig. "Hatte men mij te Caledon vernedert, hier wordde ik opgericht en waardeert! Dit alles spoorde mij nog meer aan om indien mogelijk wondere te verrichten."

Danksy die goeie kwaliteit van die Oudtshoornse klip is besluit om ook die preekstoel van klip te laat beitel, met beeldhouwerk rondom. Hager het dit gesien as die kroon op sy lewenswerk, en daarom wou hy iets besonders daarvan maak. "Mijn tekening bestemde dat er vijf Engele rondom de Preekstoel staan uit klip gekapt … Ik verzocht dus een van de jonge schoone dames van Oudtshoorn om mij als modell te staan, en nam haar gelijkenis van drie zijden in levensgrootte. Deze tekeningen zijn naar Engeland gezonden, en de Beelden zijn volgens opgaaf uitgekomen. Toen alles voltooid was, maakte de Kerk van binnen met zijn preekstoel eene prachtige vertooning." Hierdie kerk is ingewy op 7 Junie 1880 nadat die hoeksteen reeds op 15 Januarie 1861 gelê is. Die totale koste was uiteindelik £22 425.

NG kerk Ceres (1881, gesloop)

Die NG gemeente op Ceres, gestig in 1855, se kerkraad het reeds op 5 Januarie 1861 as volg besluit: "Daar het blijkt het verlangen der Gemeente te zijn dat de kerk zal worden vergroot besluit de kerkeraad dadelijk aan het fondament te zullen beginnen zoodra er £400 tot dat einde in hande is." Die saak vorder, toe op 6 April van dieselfde jaar besluit word dat 'n gemeentevergadering op Hemelvaartdag, 9 Mei, gehou sal word om verdere besprekings te hou en planne te beraam. Op hierdie vergadering word aan die aanwesiges die geleentheid gegee om hul gevoelens oor die saak te lug en eindelik word die volgende vraag tot stemming gebring, naamlik of die kerk vergroot moet word en of 'n nuwe gebou moes word. Die meerderheid stem vir die bou van 'n nuwe kerk. Hierop verklaar ouderling J.C. Goosen homself bereid om 'n erf te skenk vir hierdie doel op 'n plek wat die boukommissie geskik sou ag. Om die saak verder aan te help word ouderling C.P. van der Merwe en die leraar as 'n kommissie benoem om 'n kollektereis deur die gemeente vir hierdie doel te onderneem.

Kerkbou weer ter sprake

Ceres se vorige NG kerkgebou, opgerig 1881, gesloop 1952. Hager het nie self in sy herinneringe genoem dat hy dit ontwerp het nie, maar die kerkraadsnotule meld sy betrokkenheid by die ontwerp. Dit is presies dieselfde ontwerp as die kerk op Ladismith, maar met 'n frontgewel van klip.

Eers in Julie 1874 kom die kerkbou weer ter sprake toe besluit word om by die Oktober-Nagmaal 'n gemeentevergadering te hou. Daardie Oktober-naweek was besige, want behalwe die gewone dienste moes die gemeentevergadering gehou word. Die enigste kans hiervoor was op die Maandagmöre voordat die gemeentelede sou vertrek. Om seweuur die môre kom 'n groep bymekaar om die belangrike vraag, wat hul meer as tien jaar besig gehou het, weer in oorweging te neem. Met 40 stemme teen ses word besluit om die hele aangeleentheid te laat oorstaan tot die Oktober-Nagmaal in 1875 sodat daar nog kans vir nadink kan wees. Terselfdertyd word 'n wyse besluit geneem, naamlik dat 'n kommissie aangestel word om die koste te bereken van 'n nuwe kerk se bou asook wat dit sou kos om die ou kerk te vergroot.

Hierdie kommissie was verteenwoordigend van die hele gemeente aangesien drie oudkerkraadslede, drie kerkraadslede en drie gemeentelede daarin sitting gehad het. Op die Oktober-vergadering van 1875 is daar besluit word om die saak vir 'n verdere vier maande uit te stel nie. Terselfdertyd word 'n nuwe kommissie, bestaande uit die volgende persone, aangestel: N.G. Vos, C.J. van der Merwe, P. van Wyk en J.E. van der Merwe. Hul kon ander koöpteer as dit nodig sou blyk. Eindelik word die gemeentevergadering op 5 Februarie 1876 gehou waar, behalwe die kerkraadslede, ook 28 manslidmate teenwoordig is. Teen hierdie tyd het die kommissie al 'n rapport oor die hele aangeleentheid gereed gehad. Die vergadering laat hom lei deur die kommissie se mening en besluit dat "indien er wat gedaan zal worden een nieuwe kerk te bouwen". 'n Verdere voorstel word aangeneem, naamlik dat daar dadelik met die bou van die kerk voortgegaan sal word wanneer £1 500 beskikbaar is.

'n Boukommissie, bestaande uit die volgende persone, word aangestel: P.J. van der Merwe, P.J. van Wyk, J.E. van der Merwe, C.J. Molle, N.G. Vos, P.J. Conradie en C.J. van der Merwe. Om vir die geldinsameling te sorg, stel die vergadering 'n verteenwoordigende groep kollektante aan. Die gekose boukomitee hou op 20 Mei 1876 die eerste vergadering en by hierdie geleentheid doen die kollektante verslag van wat ingevorder en belowe is, 'n totaal van £2 047. Op grond van die besluit van die vorige vergadering het die kommissie nou die volste vrymoedigheid om met sy opdrag voort te gaan. Enige lede word gekoöpteer en die keuse van 'n geskikte stuk grond word aan J.E. van der Merwe en P.J. van Wyk opgedra.

Hager se plan vir Ladismith aanvaar

Hulle kon in Augustus 1876 berig dat hul die erf van mnr. John Fuller vir £300 gekoop het. Die kommissie gee aan hul opdrag om die kaart en transport in orde te laat bring en ook om by die regering aansoek te doen om vrystelling van die transportkoste en hereregte te verkry. Dit blyk ook nou dat, as die kerk volgens die plan wat die kommissie toe in gedagte gehad het, gebou word, dit enige voete van die markplein in beslag sou neem. Aan die here Van Wyk en Van der Merwe word dus verder opgedra om aansoek te doen om die klein gedeelte van die markplein. By die kommissievergadering op 3 Junie verskyn die argitek Hagar, met 'n paar planne wat hy aan die kommissie voorlê. Ná rype beraad neem die kommissie die plan van die kerk op Ladysmith aan en die argitek word versoek om die plan en spesifikasies so spoedig moontlik voor te lê.

Toe hy dit by die volgende vergadering doen, word die plan en spesifikasies aangeneem, alhoewel die kommissie in hierdie stadium besorg was daaroor dat daar nog nie £1 500 beskikbaar was nie. Die kollektante word gevolglik aangespoor en ook gevra om so spoedig moontlik verslag te doen. Volgens die verslag deur hul voorgelê aan die gemeentevergadering op 3 November 1877, blyk dit dat hul £223 ingesamel het. Ondanks hierdie ontmoedigende finansiële toestand besluit die gemeentevergadering om met die kerkbou voort te gaan. Op 'n gemeentevergadering in Januarie 1879 is dit nodig cm nuwe kommissie saam te stel omdat van die lede van die ou kommissie oorlede is, bedank of vertrek het. Die kommissie word verder die mag verleen cm lede tot 'n maksimum van 28 te koöpteer. Die bouplanne begin algaande vorm aanneem.

Op bogenoemde vergadering is 'n waarborglys geopen wat op 25 Januarie 1879 die som van £2 700 bedra. Dit blyk nou ook volgens die verslae van die kollektante dat daar £700 aan kontant is en omtrent £300 uitstaande op die kollektelyste. Daar is toe besluit om tenders te vra volgens die plan van Hagar, asook om 'n argitek aan te stel. Op 1 Maart 1879 is vier tenders behandel van tussen £4 900 en £7 300. Hager s'n was £6 500. Vir die amp as argitek tender G. Godfrey teen £1 per dag en Davis teen £1 1s. per dag. B. Godfrey se tender vir £4,900 word aangeneem en op 4 April 1879 word die kontrak geteken. 'n Verdere bedrag van 10s. is bygevoeg vir elke sitplek en, as dit nodig sou blyk, £250 vir 'n beton-fondament. Die eerste sooie sou op 5 April net na die middagdiens omgekeer word en daarvoor word die magistraat van Tulbagh uitgenooi. By die volgende vergadering van die kommissie word besluit om mnr. A. Winder as argitek aan te stel teen 'n vergoeding van £100. Hoewel Hager dus die ontwerp gemaak het, is die plan aan Winder oorgelaat.

Daar word ook voorgestel om die kerk van klip met 'n leidak te bou. Hiervoor word 'n verdere £800 gestem. Teen hierdie tyd was sake dus mooi op dreef en die ideaal van soveel jare sou nou verwesenlik word. Op Saterdag 5 Julie 1879 vergader 'n groot skare om te sien hoe die hoeksteen van die nuwe kerk gelê word. Ds. Stegmann was ongelukkig genoeg om nie aan die dienswerk te kon deelneem nie aangesien hy die Woensdag tevore 'n koue opgedoen het en toe sy stem verloor het. Prof. Marais van Stellenbosch tree op as spreker. Na 'n kort diens in die kerk gaan die optog van belangstellendes na die steen waar toe reeds 'n verdere groep mense vergader het.

Geldelike teëspoed

Die bouery was reeds ver gevorder toe die boukommissie voor 'n oënskynlik onoorkomelike probleem te staan kom toe bevind is dat die intekening- en kollektelyste nie die beloofde bedrae opgelewer het nie. Die Standard Bank eis 'n skriftelike waarborg voordat daar verder geld aan die kommissie voorgeskiet word en die hele skema het gevaar geloop om tot stilstand gedwing te word. Die kollektante kon nie betyds die bedrae invorder nie en al uitweg was nou om 'n private persoon te nader. Die kommissie vra mnr. C.P. van der Merwe, een van die bekendste lidmate om 'n lening van £5 000, 'n bedrag wat in daardie dae baie moeilik te verkry was. Gelukkig het hy die lening aan die kerk gegee en dus kon daar met vertroue voortgewerk word omdat een van die vernaamste struikelblokke uit die weg geruim is.

Ander minder belangrike moeilikhede sou weldra oorkom moes word. Die oorspronklike plan van die boukommissie was om die kerkbanke van geelhout te laat maak, iets wat werklik blywend kon wees. Toe die bankemaker, mnr. C. Prout, die blokke begin saag, moes hy vind dat die hout verrot was en, hoewel daar links en regs geadverteer is, kon geen geelhout gevind word nie. Uiteindelik het die kommissie op dennehout besluit. Alhoewel dit 'n groter koste sou meebring, was dit die enigste uitweg. Die banke het £461 gekos. Die preekstoel, wat ook deur die bouaannemer, Godfrey, gebou is, het 'n bedrag van £275 beloop terwyl die Alpha-gasstelsel omtrent £500 beloop het. J. Lutz en Kie. het die orrel verskaf.

Nuwe boumeester aangestel

Nadat die kerk se leidak gelê is, is in die nawinter van 1880 bevind dat die kwaai reëns veel skade aangerig het. Volgens die argitek het die bouaannemer Godfrey nie die teëls reg gelê nie en daar is ook nie lood gebruik by die gewels soos gespesifiseer was nie. Die boukommissie was baie ontevrede oor die werk en het gevoel dat alles nie pluis was nie. Volgens kontrak moes die werk op 17 November 1880 afgelewer word en dit verbaas 'n mens nie dat Godfrey uitstel vra nie. Dit was baie duidelik dat hy nie die werk kon klaarmaak binne sy tender nie en eindelik het die kommissie alle betrekkinge met hom verbreek en besluit om self die werk verder klaar te maak. T. Harns word aangestel om die werk te voltooi teen 15 s. per dag. 'n Sekere Wallendorf moes die teëls weer lê, maar hierdie man kon as gevolg van sy kwaai humeur en die invloed van sterk drank, nie met Harris klaarkom nie sodat die handlangers die teëls moes klaar lê.

Toe die glas vir die vensters uitgepak word, is bevind dat meer as die helfte stukkend was. Daar word besluit om ruite wat in lood ingeset is, uit Engeland te laat kom. Dit het 'n verdere uitgaaf van £160 meegebring. Eindelik kon die dag van die inwyding vir die 14de Oktober 1881 bepaal word. Dit sou die einde beteken van 'n lang en moeisame pad; daarom is daar geen moeite ontsien om hiervan 'n gedenkwaardige gebeurtenis te maak nie.

NG kerk Carnarvon (1883, gesloop)

Oprigting en inwyding

Carnarvon se vorige NG kerkgebou.

Met die stigting van die NG gemeente Carnarvon in 1874 was daar reeds die kerkgeboutjie wat in 1873 ingewy is. 'n Pastorie was daar egter nie. By die eerste kerkraadsvergadering het oud-ouderling F.A. Visser sy huis gratis beskikbaar gestel vir die doel. Tog is daar nie van sy aanbod gebruik gemaak nie. Die kerkraad wou liewers koop en in April 1875 gee 'n gemeentevergadering die magtiging om erf 115 van mnre. Hammerschlag te koop. Die gebou daarop was voorheen as 'n winkel gebruik, maar dit is gou-gou tot 'n woonhuis omskep sodat ds. en mev. De Villiers en klein Etienne hul intrek daarin kon neem. Binne net meer as ses maande se tyd is die pastorie wat ongeveer £1 300 gekos het, afbetaal sodat De Kerkbode nie kon nalaat om Carnarvon dié pluimpie te gee nie: "Gelukkig de gemeente waar eendracht ten goede lieerscht".

Pas nadat die pastorie klaar betaal is, is aandag aan die kerkgebou gegee. Dit het trouens al duidelik geblyk dat die gebou die skare wat opkom na die erediens, nie meer kon bevat nie. Ook is die behoefte gevoel aan 'n gebou wat in sy styl meer beantwoord aan die denkbeeld van 'n godshuis. Die kerkraad wat die gebruik gehad het om belangrike sake aan die gemeente voor te het ook die saak op 25 Desember 1875 voor 'n gemeentevergadering gebring. Die besluit was dat begin sou word aan 'n nuwe kerkgebou sodra £2 000 vir die doel ingesamel is.

By die volgende gemeentevergadering op 23 September 1876 kon kennis geneem word dat meer as die verlangde bedrag reeds ingesamel is. 'n Boukommissie is saamgestel en daar is besluit dat dit 'n kruiskerk moes wees. Hierna het die probleme begin sodat gedurende die daaropvolgende drie jaar die bouprogram op verskeie maniere vertraag is. Waterprobleme het die maak van die stene aan bande gelê, geskikte klippe kon nie gevind word nie en oor die plek waar die kerk gebou moes word, was aanvanklik onsekerheid. Dit was egter veral die voorgenome vorm van die kerk wat gemoedere in beweging gebring het en van die kommissielede laat bedank het. Uit pure moedeloosheid het ds. De Villiers gevra om losgemaak te word van die boukommissie. Dit is nie toegestaan nie; wel is 'n byna geheel nuwe boukommissie deur 'n gemeentevergadering gekies. Die kommissie was nou soos volg saamgestel: Ds. W.P. de Villiers (voorsitter), S.J. Latsky, P.J. Vermeulen, J.P. Lubbe, M.J. Nortier, J.A. van den Berg, J.P. Barnard, D.H. de Villiers, F.A. Visser sr., P.A. le Roes en A.G. Visser jr.

Uiteindelik is uitsluitsel verkry: dit sou 'n kruiskerk wees wat op die kerkgrond langs Danielstraat gebou sou word. Die argitek sou wees C.O. Hager, Thos. R. Darke die boumeester met H. Gibbon as die klerk van werke. Op 9 Augustus 1880 is die bouwerk aan die nuwe kerk begin met die spit van die eerste sooi deur mev. Harris Puch, die eggenote van die resident-magistraat en siviele kommissaris van Carnarvon. Ses weke daarna kon ds. De Villiers die hoeksteen 1ê. Sy naam kom nie op die steen voor nie, alleen maar: Deze steen word gelegd in de naam van de Vader, Zoon en Heilige Geest den 25sten September 1880.

Hierna is werk met krag en sonder enige teenspoed voortgesit. 'n Heuglike dag was 10 Februarie 1883 toe die kerk, presies twee en 'n half jaar nadat die werk 'n aanvang geneem het, feestelik ingewy is. 'n Skare van 1 180 mense was daar byeen om te luister na die feesrede van ds. G. van Niekerk van Britstown. Hierdie sierlike kerkgebou in Gotiese boustyl met 720 sitplekke is deur die kerklike blad, De Christen, soos volg beskrywe: "Die kerk is 'n baie sterk, maar netjiese gebou van klip. Die vleuels is net so groot soos die skip van die kerk, sodat 'n groot vierkant gevorm word waarin die hoorders rondom die kansel as middelpunt geplaas word. Almal kan baie maklik hoor, ook wanneer die spreker gewoonweg praat. Die fraai toring met spits van 104 voet hoog, die twee groot vensters in die sygewels en die pragtige preek-stoel van klip, is waarlik sierade soos selde aangetref word. Van buite maak die gebou 'n besondere indruk met sy pilare wat in spits punte uitloop en die toeskouer na bo wys. Behalwe die aan die toring, staan daar ook pilare drie-drie aan al die hoeke van die kerk. Die gebou is in menig opsig 'n model van stewigheid, netheid en doelmatigheid. Mag," so besluit De Christen, "die vernaamste nie gemis word nie: dat die naam van die Here altyd daar mag woon en die lof, eer en heerlikheid ontvang.

Die preekstoel was afkomstig van F.A. Visser van Blaauwkrans, die grootvader van die digter A.G. Visser. Dit was, soos die doopvont, van grys sandsteen en is in 1882 aan die gemeente geskenk. Die gebou het die gemeente uiteindelik £10 800 gekos. Hiervan was 'n jaar na die inwyding nog £4 000 uitstaande, maar dit is kort daarna afgewerk. Ds. De Villiers, en seker baie toegewyde gelowiges, kon nie nalaat om by die inwydingsgeleentheid die verlange te slaak nie: „Geve God dat hier velen vinden mogen een Bethel en een ladder die ten hemel reikt; dat vermoeiden en belasten hier een liefelijke rustplaats moge aantreffen, dat hongerige en dorstige zielen hier verzadigd mogen worden met hemelsch manna en lewend water!"

As meerdere kom, moet mindere wyk. Die ou kerkgeboutjie se toekoms was nou in die weegskaal. Daar is besluit om hom vir eers nog te laat staan en te gebruik as skool en vir bidure en basaars. Toneelspel in die gebou was egter taboe! Ook die weduwee König se versoek om dit as "een fijne winkel" in te rig, is deur die kerkraad geweier. Aangesien die gemeentekas nie die nodige reparasies sou kon dra nie, is op 16 Julie 1900 besluit om die eerste gebou van aanbidding van die gemeente Carnarvon maar af te breek. Die kwade dag is egter steeds uitgestel, maar in 1907 is 'n nuwe saal gebou en met weemoed is toegesien hoe die hulpkerk ná 34 jaar van diens met die grond gelykgemaak is.

"Roomse" kerk gesloop

Carnarvon se huidige NG kerk, gebou op dieselfde plek as die Hager-kerk.

Die hoeksteen van die gesloopte NG kerk op Carnarvon is in die nuwe werk ingemessel.

Ná byna vyftig jaar het die kerkgebou na deeglike herstel begin vra, gevolglik is omvattende vernuwings en veranderinge gedurende 1929 aangebring. Tog kon die tand van die tyd nie gekeer word nie. Die klippe het dit uitgeroep en die balke uit die timmerasie het antwoord gegee – alles het gesmeek om herstel. In 1946 vestig ds. D.J. Malan wat tydelik waargeneem het na die vertrek van ds. Hugo, die kerkraad se aandag op die dringendheid en omvattendheid van herstelwerk aan die gebou. Die kerkraad het die nood-saak van omvattende restourasie ingesien. die goedkeuring van die gemeente verkry, Wouter De W. Bronkhorst van die firma Louw en Louw (van Wynand Louw) as argitek aangestel en met 'n geldinsameling begin.

Met die koms van ds. Struwig in 1948 is bevind dat daar twyfel was oor wat te doen staan. Die hulp van argitek Gerard Moerdijk is ingeroep. Sy advies was: breek die ou kerk af en bou 'n nuwe met gebruikmaking van materiaal van die oue. "Buitendien", so het hy betoog, "u kerk verteenwoordig die Gotiese boustyl; dus die Rooms-Katolieke gedagte van die kruiskerk. As Protestante het ons van die Roomse weggebreek, maar aan hulle boustyl hou ons vas – dit is 'n anachronisme!" Volgens M.C. Kitshoff, skrywer van Carnarvon se eeufees-gedenkboek, kan so 'n argument dalk "'n sterk indruk maak op iemand wat afwysend staan teenoor alles wat verband hou met die Rooms-Katolisisme; histories en prinsipieel gesien, staan dit egter swak. By die Hervormers het dit tog nie gegaan oor die plek van aanbidding nie, maar oor die aanbidding in Gees en waarheid; nie oor die kerk en sy boustyl nie, maar oor die feit dat die Woord nie in kerk en kerkgebou tot sy reg gekom het nie. Natuurlik was daar die beeldestormers wat met oorywerigheid ook Roomse kerkgeboue beskadig het; hulle handelwyse is egter nie goed te keur nie en weerspieël ook nie die ware gees van die Protestantisme nie. Dit is so: die Gotiese boustyl is hoofsaaklik 'n godsdienstige boustyl wat in noue verband met die (Roomse) Kerk gestaan het. Tog het hierdie styl gesorg vir die mooiste en indrukwekkendste kerkgeboue in die wêreld – en bewondering daarvoor is tog nie bewondering vir die Rooms-Katolisisme nie!"

Nietemin het die kerkraad Moerdijk se advies aanvaar, 'n sketsplan goedgekeur vir die herbou van die kerk en die verantwoordelikheid vir die geldinsameling opgedra aan ds. Struwig. Nog was die onsekerheid nie besweer nie en die daaropvolgende drie jaar was die toekoms van die kerkgebou in die skommelende weegskaal: herbou of sloop. Wanneer ds. W.A. Alheit in die lente van 1951 sy bediening op Carnarvon begin, tref hy die posisie op kerklike erf so daar aan: 'n kerkgebou wat daar betreurenswaardig uitsien en 'n kerkraadsbesluit om dit behoorlik te laat herstel, maar aan die werk self is nog niks begin nie. In die gemeente vind hy heelwat onenigheid wat neig tot 'n tweestryd deurdat sommige lidmate liewer 'n nuwe kerkgebou opgerig wou hê in die plek van die oue, terwyl ander weer wel 'n nuwe wou hê, maar verlang om die oue te behou om vir ander doeleindes gebruik te word. Sommige wou dit selfs aan die Munisipaliteit verkoop om as stadsaal te dien.

Die grootste gedeelte van die lidmate wou dat die kerkgebou liewers behou word, maar dan deeglik herstel word, wat feitlik op 'n gedeeltelike herbou van die kerk sou neerkom. Dan weer het die hoë koste hieraan verbonde, volgens die argitek waarskynlik £30 000, baie mense ontstel omdat hulle gemeen het dat dit geslagte sou neem om die bedrag af te betaal. By die meerderheid lidmate was daar tog die tevredenheid dat hul pragtige ou kerkgebou nie gesloop nie, maar herstel sou word.

Twee hewige skokke het egter gevolg. Die eerste het gekom toe die herstel- en boukoste op £50 000 pleks van die vroeëre £30 000 geraam is. Tog moes die werk gedoen word en op 27 Oktober 1952 het die bouaannemers, Boland Bouers (Edms.) Bpk. van Wellington, die werk begin volgens die uitgebreide herstel- en herbouingsplanne van mnr. Bronkhorst. Kort hierna het die tweede skok gekom: Die ingenieur het bevind dat die ou gebou wat op die oog af so sterk en stewig voorgekom het, in werklikheid in baie opsigte bouvallig en broos was en onder andere nie in staat sou wees om die swaar betongalerye te dra nie. Die voorgenome herstelplan sou hoegenaamd nie kon uitgevoer word nie.

Op Saterdag 15 November 1952 het die kerkraad geen ander weg oopgesien as om te besluit dat die kerkgebou gesloop word en 'n nuwe in sy plek opgerig word nie. Die kruisstruktuur, die Gotiese styl, sou behou word en van die klippe van die ou gebou soveel as moontlik gebruik word. Die besluit van die kerkraad is op 'n gemeentevergadering bekend gemaak. Stilswyend het die gemeente dit aanvaar, stilswyend omdat iets moois en karaktervols se einde met onafwendbare finaliteit aangebreek het. M.C. Kitshoff skryf: "Daar was seker weinig kerkgeboue in ons land waar die lot, soos die een s'n, meer as vyf jaar lank op onsekerheid gedobber het. In 1947 is besluit tot herstel, die volgende jaar tot sloping. Die beslissing van 1950 was: bou 'n nuwe, maar behou die oue; 'n jaar later lui die uitspraak weer: herstel. Dan eindelik volg die finale oordeel: die oue moet gaan sodat die nuwe op sy puinhoop kon verrys. Die gebou waar lof en aanbidding vanaf 10 Februarie 1883 sewentig jaar lank gehoor is, sou 'n plek word waar die geluid van die slopende graaf en pik sou opklink; die gebou waar mense opgebou is in hul allerheiligste geloof, sou afgebreek en met die grond gelykgemaak word. Daarom die stilswye."

Op 26 Oktober 1952 is afskeid geneem van die kerkgebou waar reeds ses voltydse leraars die Woord bedien het, 6 058 kinders gedoop het, 3 392 jong mense belydenis laat aflê het en 1 368 pare in die huwelik verbind het. Maar die eintlike waarde van die gebou, soos ds. Alheit dit by die afskeidsgeleentheid gestel het, was hierin geleë: "Menige hongerige en dorstige siele is hier gevoed met hemelse manna en lewende water. Vir meer as een was dit 'n dal van beslissing. Baie het hier onder die diepe indruk gekom van die losprys wat vir hulle betaal is. Vir menigeen het hierdie gebou ewigheidswaarde omdat hulle hier die ware God persoonlik leer ken het".

Die dag daarna het die slopingswerk begin en ses maande later is dit voltooi. Met die uithaal van die hoeksteen van die gebou is 'n verseëlde glasfles gevind waarin 'n paar tydskrifte en 'n handskrif weggelê was. Laasgenoemde was 'n "gedenkschrift" geskrywe deur ds. W.P. de Villiers waarin hy 'n mededeling doen oor die ontstaan van die gemeente en die bou van die kerk. Dit was gedateer 25 September 1880, die dag waarop die hoeksteen gelê is.

Nuwe kerk gebou en ingewy

Op Vrydag 13 Maart 1953 is die eerste sooi omgekeer en die bouwerk aan die nuwe kerk begin. Drie maande later, op 6 Junie, is die hoeksteen deur die leraar, ds. Alheit, gelê. By die geleentheid is 'n verseëlde metaalkissie agter die hoeksteen weggelê met onder meer die volgende daarin: 'n Afrikaanse Bybel, 'n Gesangboek, 'n aantal tydskrifte. brosjures, planne en foto's van die kerk. muntstukke, 'n afskrif van ds. De Villiers se "gedenkschrift" en 'n boodskap aan die komende geslagte. Die feesrede by die hoeksteenlegging is gelewer deur ds. D.P. van Huyssteen, oudleraar van die gemeente. Die oprigting van die nuwe kerkgebou het een jaar en nege maande geduur. Van die ou kerkgebou is gebruik die perseel, die klip, die ou hoeksteentjie wat weer ingebou is en twee kliptablette van die ou preekstoel wat in die konsistoriemuur ingemessel is.

Dié kerk is feestelik ingewy op 12 Februarie 1955. Die totale boukoste was £64 555, dus twee keer meer as die oorspronklike beraamde herstelkoste aan die ou kerk.

NG kerk Uniondale (1884, nog bestaande, met nuwe toring)

Oprigting en inwyding

Uniondale se NG kerk soos dit in 1884 ingewy is met die ou toring volgens Hager se ontwerp. Dié toring het later onveilig geraak omdat dit van bakstene pleks van sandsteen gebou is, en is in 1896 afgebreek. Die kerk was toe toringloos tot 1908. Folkert Wilko Hesse het die nuwe toring ontwerp.

Uniondale in die tweede helfte van die 19de eeu. Die NG kerk met sy oorspronklike toring staan links op foto.

Die kerk uit dieselfde oogpunt maar met die nuwe toring, hier afgeneem in 1917.

Die NG gemeente op Uniondale, gestig in 1866, se "noodkerk" wat in 1862 gebou is, was uit die staanspoor te klein vir die gemeente. In 1875 het die kerkraad al begin praat van 'n nuwe kerk, maar die Pace-saak het die eerste planne in duie laat stort. Op die vergadering van 17 Januarie het ouderling P.H. Zondagh voorgestel dat die gevoelens oor 'n nuwe kerk by wyse van gemeentevergaderings op Uniondale en Krakeel getoets word. 'n Komitee is benoem om op die twee plekke sulke gemeentevergaderings te reël en die gemeentelede die geleentheid te gee om hul mening oor so 'n groot onderneming te gee. Hoewel mnr. G.W.B. Wehmeyer toe nie lid van die kerkraad was nie, is hy ook benoem as een van die komiteelede. Hy het die vergadering op Krakeel gelei en kon by die volgende kerkraadsvergadering rapporteer dat die deel van dié gemeente feitlik eenparig ten gunste van 'n nuwe kerkgebou was.

Die reaksie op Uniondale self was ook so gunstig dat die kerkraad aan ds. W.A. Joubert opdrag gegee het om voorlopig planne en spesifikasies vir die nuwe gebou te bekom. Hy het in korrespondensie getree met Hager. Hoewel Hager nie self die kerk op Uniondale gebou het nie, dra dit ongetwyfeld sy stempel, want met enkele wysigings is Hager se plan aanvaar. Die kerkraad het besluit om nie weer in die ou Lyon te bou nie omdat die brandpunt van die dorp in die loop van die jare na die deel wat vroeër as Hopedale bekend was, verskuif het. Die kerkraad het hierdie terrein waarop die nuwe kerk gebou is, enige jare tevore tesame met die pastorie van mnr. J. Stewart aangekoop.

J.A. Heese skryf in die gemeente se eeufees-gedenkboek: "Vir ds. Joubert was dit sekerlik 'n riem onder die hart dat daar so 'n groot eenstemmigheid oor die ligging van die nuwe kerk was. Ook die nageslag moet aan hul voorgangers lof toeswaai dat die kerk so 'n pragtige ligging het." Die boukommissie van die kerkraad is as volg saamgestel: Voorsitter, ds. W.A. Joubert; sekretaris, dr. J.A. Avis; ander lede, G.F. Zondagh, P. Zondagh, C.J. Fourie, S.S. Terblanche, A.N. Smuts, G.L. van Heerde en N. van Rensburg jr.

Oorspronklik was die plan om die kerk van baksteen te bou; daarom is reeds op die eerste vergadering besluit om 300 000 bakstene te laat vorm. Dr. Avis, die sekretaris van die boukommissie, het 'n spesiale notuleboek aangelê waarin al die notules van die kommissievergaderings getrou weergegee is sodat 'n mens die verloop van die bouery goed kan volg. Op 7 Oktober het die kommissie reeds R1 150 in kontant ontvang, maar baie mense het nog nie hul beloofde bydraes gestort nie. Van die kerkraadslede het onderneem om ook in die omliggende gemeentes te kollekteer.

Nadat met verskeie tenderaars onderhandel is, is die tender van die firma Courtney en Delbridge, van R10 000 aanvaar. Ds. Joubert het egter sterk daarvoor gepleit dat die mure van sandsteen pleks van baksteen en die dak van lei pleks van sink sou wees. Van die kommissielede het dit weens die verhoogde koste bestry, maar toe die tenderaar net R1 ,650 ekstra vra, het almal ingestem. Die tender het egter nie voorsiening gemaak vir die vensters, galery, preekstoel en banke nie. Die jaar 1882 was 'n baie droë jaar en sommige van die kommissielede wou hê daar moes gewag word met die hoeksteenlegging tot September 1883. Nadat van die ander lede gepleit het dat met die werk voortgegaan moes word, het dr. Avis sy mening in die volgende woorde gegee: "De broeder secretaris zegt dat wanneer wij hier bijeen zaten om te beraadslagen over het optrekken van een wereldsgebou, hij ook voor uitstel zou zijn, maar denkt dat nu wij een huis voor den Heer willen bouwen, en aan Wien het werk der Commissie op iedere vergadering in het gebed word opgedragen om het te zegenen — Hij denkt daarom dat wij met wat meer geloof moeten werken en dat de Heer ons dan zeker zal zegenen."

Daarop is besluit om in die geloof met die aanvoorwerk voort te gaan. Die hoeksteen is dan ook op 6 April 1883 gelê. Die plegtige hoeksteenlegging is deur ds. J.H. Neethling van Stellenbosch waargeneem. Die volgende leraars was ook teenwoordig: Ds. G.F.J. Muller van die NG gemeente George, ds. G.W. Stegmann van Oudtshoorn, ds. M.C. Botha van Knysna, ds. Adriaan Hofmeyr van die NG gemeente Willowmore en ds. R. van R. Barry van Calitzdorp. Ná 'n afskeidsdiens in die ou kerkie is die lidmate in prosessie na die terrein waar die nuwe kerk in aanbou was. Die koster het vooraan met die kanselbybel gestap, gevolg deur die boukommissielede met 'n banier waarop die woorde : „Al ter eere Gods" gepryk het. Daarna kom in volgorde, die bouheer, die diensdoende kerkraadslede, die predikante en die lidmate.

By die aankoms op die terrein is Psalm 84 vers 5 gesing. Ná skriflesing en gebed het die "Uniondalesche Zangvereniging" 'n lied wat dr. Avis uit Duits vertaal het, gesing, naamlik "Met den Heer vangt alles aan!" Terwyl die hoeksteen stadig neergelaat is, het die gemeente vervolgens 'n lied gesing wat deur dr. Avis self gedig is. Ná die hoeksteenlegging deur ds. Neethling het die heilwense van die besoekende leraars gevolg. Die lidmate het toe geleentheid gekry om hul offergawes op die hoeksteen te kom lê en R186 is so ingesamel. Oor dieselfde naweek is nuwe lidmate voorgestel, Nagmaal gevier en geseënde konferensies gehou. Volgensdr. J.A. Heese was "dit was bepaald 'n hoogtepunt in ds. Joubert se bediening. Hy het daarin geslaag om sy hele gemeente tot een groot ideaal te inspireer."

Moeilikhede was daar nog genoeg. Die geld was somtyds gedaan, en ds. Joubert moes uitspring om geld te leen. Mnr. Jan Scheltema het R2 000 geleen, mnr. H.S. Schoeman van die Cango R400. Somtyds het van die geldskieters hul geld self nodig gekry en moes die dominee weer planne prakseer om gelde uit te betaal. Maar die werk het nooit stilgestaan nie. Hierdie probleem is ietwat verlig toe ds. Joubert met behulp van sy swaer, Onze Jan, 'n lening van R6 000 by die Zuid-Afrikaanse Assosiasie kon aangaan. Toe die kommissie weer in die verknorsing was, het mnr. Dawid B. van Rensburg R800 beskikbaar gestel. So het die kommissie met basaars, spesiale kollektes en lenings die voltooiing van die gebou sien naderkom. Ongelukkig het mnr. J. Cavers wat sonder enige vergoeding die opsig oor die bouery gehad het, ernstig siek geword en dit juis toe die toringbou aangepak is. Die fout is ook toe gemaak om die res van die toring met bakstene te bou. Die klokke en die uurwerk is deur dr. Avis uit Holland bestel.

Uiteindelik kon die inwyding van die nuwe kerk op 12 September 1884 waargeneem word. Weer het die gemeente in die ou kerkie vergader. Daar het dr. Avis 'n oorsig gegee van die boukommissie se werk, waarop ouderling G.J.H. Scheepers die boukommissie se groot taak geprys het. Daarna is die gemeente weer in prosessie na die nuwe kerk, waar die deur onder die sing van Psalm 100 deur ds. Joubert ontsluit is. Die leraars van omliggende gemeentes het weer opgedaag om saam met die gemeente in hul vreugde te deel. In sy keurige Nederlands het dr. Avis die seëninge van die naweek mooi saamgevat: „Rijke zegeningen stroomden van Boven neder. Prachtige wekstemmen om in den naam van Jesus Christus te gelooven klinken voor het eerst door de gewelven der nieuwe kerk. Ja, waarlijk, de Heilige geest was in ruime mate in ons midden."

Die kerktoring herbou

Die NG kerk Uniondale met sy nuwe toring, ingewy in 1908. Weens die groot palmbome wat intussen bygekom het, is dit vandag onmoontlik om die kerk uit dieselfde oogpunt af te neem as in bostaande foto's van omstreeks 1884 en 1917.

Net vier jaar ná die voltooiing van die kerk in 1884 het ds. Joubert reeds vermeld dat die toring lek. Die firma Courtenay en Dellbridge het intussen in likwidasie gegaan en die kerkraad wou nie in 'n hofgeding betrokke raak nie. Die kerkraad het ook self 'n fout begaan deur die toring met baksteen te laat bou. Weer in 1896 het mnr. G.L. van Heerde op die ernstige toestand van die toring gewys. Weens tekort aan geld is besluit om die toring af te breek en net toe te maak totdat fondse vir die heropbou beskikbaar sou wees. Toe ds. Louw dus in 1900 ontvang is, was die kerk sonder toring. Die heropbou moes egter wag tot die pastorie klaar was.

In Oktober 1905 het die NG gemeente George se kerkraad om 'n bydrae gevra om hulle kerktoring wat ingeval het, te herstel. Uniondale besluit egter dat hulle niks kan bydra nie, "daar wij zelf met een afgebroken toren zitten". Moontlik was dit 'n aansporing vir Uniondale om self hul afgebreekte toring op te bou. Ds. Louw het die gemeente deurgegaan op 'n kollekteerveldtog en spoedig was daar R400 in die spesiale "Toringbouw-fonds". Die boukommissie bestaan uit ds. Louw, ouderlinge M.P. Zondagh, M. van der Spuy, G. Barnardt, J. Honiball en diakens G.F. Zondagh en D.E. Frylinck, die nuwe skoolhoof. Die planne en spesifikasies is deur die argitek F. W. Hesse opgestel. Frylinck het as sekretaris van die boukommissie opgetree, maar ná sy vertrek het mnr. Gerdener die werk behartig. As addisionele lede is in die kommissie benoem die kerkraadslede J.J. van der Spuy, Izak van der Westhuizen, G. Cellarius en die koster P.C. Schoonees.

Die werk het so fluks gevorder dat die inwyding van die herboude kerktoring oor die naweek van 18 tot 20 Desember 1908 kon plaasvind. By die geleentheid is ook 'n spesiale insameling ter bestryding van die boukoste gedoen. Die totale koste was R4 065 en daarvan het die gemeente in Oktober 1908 reeds R2 000 ingesamel. Ná die voltooiing van hierdie goeie en deeglike werk het die kerkgebou, volgens dr. Heese, "sy verlore statigheid en waardigheid herwin".

Dood en nasate

De Eiken op Stellenbosch waarin Hager van 1854 tot 1898 gewoon het.

Hager se grafsteen in die Onderpapegaaiberg-begraafplaas, Stellenbosch.

Hager is in die kerkhof teen Papegaaiberg begrawe. Van sy elf kinders is vyf jonk oorlede, hoewel 'n ander bron die getal op sewe vasstel: Johan Carl Hager (1844–1917), Cornelia Susana Hager (1856–1924), Nicolaas Hager (1848-1848), Johanna Rosina Hager (1851-onbekend), Carl Louis Hager (1852–1916), Emelia Charlotta Hager (1859–1860) en Carolina Ottoria Hager (1864–1936). Die oudste seun het later argitek-boumeester in die ZAR geword, waar hy talle kerke en openbare geboue ontwerp het, byvoorbeeld die toringkerk op Middelburg (1890). Die jongste seun, Carl Louis, het 'n onderwyser in die Oranje-Vrystaat geword en was ook 'n beroepsfotograaf.

Van die talryke olieverfportrette wat Hager in die jare veertig geskilder het, is daar enkeles in die Stellenbosch-museum. Sy lewensherinneringe is in Engels vertaal deur 'n nakomeling, Elizabeth J. Hager, met die titel Autobiography of Carl Otto Hager, architect and artist … (Johannesburg, 1960). Die Stellenbosse Museum het in 1993 S.M. Hofmeyr se werk Carl Otto Hager van Stellenbosch uitgegee. In 2015 het uit die pen van Ode Krige Carl Otto Hager – argitek tot eer van god, 1813–1898 by Hemel & See Boeke verskyn.

Ontwerpe

• Tweede Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Porterville, ingewy in 1894
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Carnarvon, in die jare 50 gesloop
• Tweede Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Ceres, in 1952 gesloop
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Clanwilliam
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou en pastorie, Fraserburg, op Maandagoggend 15 Augustus 1955 vir sloping oorhandig
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Mosselbaai
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Heidelberg, Kaap, vroeg in die 20ste eeu gesloop
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Pearston
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Somerset-Oos
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Ladismith
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Caledon, intussen gesloop
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Piketberg
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Tulbagh, intussen gesloop
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Kroonstad, intussen gesloop
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Oudtshoorn
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Willowmore, intussen gesloop
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Hopedale, die een helfte van die latere Uniondale
• Nederduitse Gereformeerde kerkgebou, Jansenville, ingewy in Junie 1885
• Nederduitse Gereformeerde moederkerk, Stellenbosch
• Lutherse kerk, Stellenbosch
• Victoria-kollege, Stellenbosch
• Wesleyaanse kerkgebou, Robertson
• YMCA-gebou, Stellenbosch
• Zionsendingkerk, Paarl

Fotogalery

Gesloopte geboue

• 
  Die Nederduitse Gereformeerde kerk op Fraserburg in 1899. Dit is omstreeks 1955 gesloop.
• 
  Die vorige kerkgebou van die NG gemeente Caledon.
• 
  Die NG gemeente Willowmore se vorige kerkgebou, hier afgeneem in 1917. Dit is onseker of Hager wel dié kerk ontwerp het.
• 
  Porterville se tweede kerkgebou is in 1894 opgerig, maar moes later plek maak vir die teenswoordige kerkgebou, ontwerp deur Wynand Louw.
• 
  Hager was verantwoordelik vir die vergroting van die vorige NG kerk op Calitzdorp in 1880. Die oorspronklike kerkie is op 7 Junie 1857 ingewy. Hager het die plan vir die vergroting voorsien en is bygestaan deur sy skrynwerker-seun, J.C.M. Hager. Die vergrote kerk is op 11 September 1880 ingewy. Dis omstreeks 1910 gesloop.
• 
  Tulbagh se ou NG kerkgebou, afgeneem omstreeks 1942. Dié kerk is gebou toe die kerk van 1743 te klein geword het.
• 
  Die Hager-kerk op Tulbagh het in onbruik veral nadat die gemeente Kruisvallei (gestig in 1843) en Tulbagh se gemeente in Oktober 1935 saamgesmelt het. Dit is later gesloop en die Shell-motorhawe in sy plek opgerig.
• 
  Die NG gemeente Kroonstad se vorige kerkgebou is opgerig volgens die plan van Hager en in 1877 ingewy, maar gesloop om plek te maak vir die kerk van 1914. 'n Besoeker, ene Nixon, het dit beskryf as "the handsomest Dutch church I have remembered seeing in South Africa".

Bestaande geboue

• 
  Die ou NG kerk op Clanwilliam, opgerig in 1864.
• 
  Die Zionskerk, Paarl, in 1841 opgerig, op 4 Augustus 1842 ingewy en sedert 1984 die eiendom van die plaaslike Hervormde gemeente.
• 
  Die NG kerkgebou op Uniondale, afgeneem in 2012.
• 
  Die kerk van die NG gemeente Pearston, waaraan bouwerk in 1865 begin het, maar gestaak moes word weens twis in die gemeente en dit toe eers in 1887 ingewy is.
• 
  Die NG gemeente Pearston se kerktoring van nader gesien.
• 
  Die NG kerk Pearston van voor gesien.
• 
  Die Evangeliese Lutherse kerkie op Stellenbosch, ingewy op 28 November 1854, sedert 1969 'n kunsmuseum van die US.
• 
  Piketberg se NG kerk in kenmerkend Neo-Gotiese boustyl. Dis in April 1882 ingewy en staan op dieselfde plek waar die ou kruiskerk was.
• 
  Die tweede kerkgebou van die NG gemeente Somerset-Oos is op 17 November 1871 ingewy tydens die meer as 40 jaar lange dienstyd van ds. J.H. Hofmeyr.
• 
  Die kerkgebou van die NG gemeente Somerset-Oos.
• 
  Stellenbosch se moederkerk, afgeneem in 1930.
• 
  Die tweede kerkgebou van die NG gemeente Jansenville is in Junie 1885 ingewy en vandag nog in gebruik.
• 
  Die voorkant van Jansenville se NG kerk.

Bronne

• (af) Dreyer, eerw. A. 1935.Gedenkboek van die Nederduits-Gereformeerde Kerk Somerset Oos. Kaapstad: Cape Times Beperk.
• (en) Fransen, Hans. 2006. Old Towns and Villages of the Cape. Johannesburg and Cape Town: Jonathan Ball Publishers.
• (af) Heese, dr. J.A. 1966. Die kerk in die wolke. Eeufees-Gedenkboek Uniondale 1866–1966. Uniondale: NG Kerkraad.
• (af) Hopkins, ds. H.C. 1955. Eeufees-Gedenkboek van die Ned. Geref. Kerk Heidelberg (Kaapland). Heidelberg, Kaap: NG Kerkraad.
• (af) Hugo, dr. A.M. en Van der Bijl, J. 1963. Die kerk van Stellenbosch 1686–1963. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) De Kock, W.J. (hoofred.). 1972. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel II. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• (af) Kitshoff, M.C. 1974. Kudde van Carnarvon. Nederduitse Gereformeerde Kerk Carnarvon 1874–1974. Carnarvon: N.G. Kerk.
• (af) Kotzé, D.A. 1951. Die gemeente Fraserburg 1851 tot 1951. 'n Eeufees-Gedenkboek. Fraserburg: Die NG kerkraad.
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller). 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (af) Schoeman, Karel. 1982. Vrystaatse Erfenis. Bouwerk en geboue in die 19de eeu. Kaapstad, Pretoria, Johannesburg: Human & Rousseau.
• (af) (en) Smith, John (red.) 1974. Somerset-Oos / Somerset East 150. 1825–1975. Somerset-Oos: Sentrale Feesreëlingskomitee.
• (af) Steyn, Norrie. 1964. Gedenkboek van die 100-jarige bestaan van die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Willowmore, 1864–1964. Willowmore: N.G. Kerkraad.
• (af) Underhay, J.P.G. (Kerklik) en Hopkins, ds. H.C. (Burgerlik). 1955. Eeufees-Gedenkboek van Ceres. 1855–1955. Ceres: Kerkraad.
• (af) Die geskiedenis van die moedergemeente Oudtshoorn op hul webtuiste Geargiveer 9 November 2014 op Wayback Machine. URL besoek op 10 Desember 2014.
• (af) (en) Hofmeyr, W. Lou(w); Hofmeyr, Nico J.; Hofmeyr, S.M.; Hofmeyr, George S.; Hofmeyr, Johannes W. (samestellers). 1987. Die Hofmeyrs: 'n Familiegeskiedenis. Lynnwoodrif en Bloemfontein: Die Samestellers.

Nog boeke waarin Hager vermeld word

• Bakker, Karel A, Clarke, Nicholas J & Fisher, Roger C. 2014. Eclectic ZA Wilhelmiens : A shared Dutch built heritage in South Africa. Pretoria: Visual Books.
• Fransen, Hans. 1982. Three centuries of South African art : fine art, architecture, applied arts. Johannesburg: AD Donker.
• Fransen, Hans. 2004. The old buildings of the Cape. A survey of extant architecture from before c1910 in the area of Cape Town – Calvinia – Colesberg – Uitenhage. Johannesburg & Cape Town: Jonathan Ball Publishers.
• Heese, JA. 1966. Die kerk in die wolke : Eeufees-gedenkboek Uniondale 1866–1966. Elsiesrivier: NG Gemeente Uniondale.
• Hoevers, Jan. 2005. Van Kerke en Dorpe. Historiese vertellinge oor die oudste kerke en dorpe in Suid-Afrika. Centurion: Publiself Uitgewers.
• Hofmeyr, SM. 1993. Carl Otto Hager van Stellenbosch. Stellenbosch: Stellenbosch Museum
• Kesting, DP. 1978. Afrikaans Protestantse kerkbou : erfenis en uitdaging. Port Elizabeth: Ongepubliseerde Ph.D.-verhandeling
• Krige, Ode: Carl Otto Hager – argitek tot eer van God – 1813–1898. Hermanus: Hemel & See, 2015. ISBN 978-0-9922219-7-3
• Menache, Philippe & David, Darryl Earl. 2012. A Platteland Pilgrimage : 102 country churches of South Africa. South Africa: Booktown Richmond Press.
• Oxley, John. 1992. Places of Worship in South Africa. Halfway House: Southern Book Publishers.
• Picton-Seymour, Désirée. 1977. Victorian Buildings in South Africa. Cape Town: AA Balkema.
• Picton-Seymour, Désirée. 1989. Historical Buildings in South Africa. Cape Town: Struikhof Publishers.
• Pretorius, Johanna Celestina. 1969. Die aandeel van die Gereformeerde Kerk van Suid-Afrika aan die kerkbou : 'n kultuur-historiese benadering. Pretoria: University of Pretoria (ongepubliseerde M.A.-verhandeling).
• Radford, D. 1979. The architecture of the Western Cape, 1838 1901. A study of the impact of Victorian aesthetics and technology on South African architecture. Johannesburg: Ongepubliseerde Ph.D-verhandeling.
• Richardson, Deidré. 2001. Historic Sites of South Africa. Cape Town: Struik Publishers.
• Schoeman, Karel. 1982. Vrystaatse erfenis : Bouwerk en geboue in die 19de eeu. Kaapstad: Human & Rousseau.
• Smuts, F, Johnman, CK & Malherbe WD. 1974. Stellenbosch ons oudste dorp : our oldest village. Stellenbosch: Stellenbosch 300 Aksie
• Smuts, Francois. 1979. Stellenbosch drie eeue : amptelike gedenkboek. Stellenbosch: Stadsraad van Stellenbosch.
• Walker, Michael. 2012. The early architects of Cape Town and their buildings (1820–1926) with postcard illustrations. St James: Michael Walker.

Eksterne skakels

• (en) Besonderhede van die boek Carl Otto Hager van Stellenbosch op Worldcat.org. URL besoek op 15 Oktober 2013.
• (af) Lewensbeskrywing van C.O. Hager op die webtuiste van die moedergemeente Middelburg, Mpumalanga Geargiveer 11 Oktober 2015 op Wayback Machine.
• (af) Kerk-argitek Carl Otto Hager, verryker van ons kultuur, Die Burger, 10 Julie 1993.
• (af) 'n Agterkleindogter trou in die kerk op Stellenbosch wat Hager ontwerp het Geargiveer 11 Oktober 2015 op Wayback Machine, Sarie BRUID, 14 Februarie 2014. URL besoek op 18 November 2014.