NG gemeente Somerset-Oos

Die NG gemeente Somerset-Oos is die vierde oudste gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Sinode van Oos-Kaapland en die 15de oudste in die hele Kerk.

Ds. George Morgan, eerste leraar van 1825–1841.

Die standbeeld van ds. J.H. Hofmeyr, die derde leraar van 1867–1908, voor die kerkgebou.

Die kerkgebou is ontwerp deur die argitek Carl Otto Hager, 'n Duitse boorling, Suid-Afrika se grootste eksponent van die Neo-Gotiese boukuns.

Dié foto is geneem van 'n portret van ds. Jan Hendrik Hofmeyr, leraar van 1867 tot 1908, wat hang in die Somerset-Oos-museum, wat indertyd die pastorie was.

Flinke stigting

Voor die stigting van 'n afsonderlike gemeente op Somerset-Oos in 1825 het een deel van die gemeente van die distrik aan die NG gemeente Graaff-Reinet en die suidelike deel aan die NG gemeente Uitenhage behoort. Die stap om 'n afsonderlike gemeente en 'n kerkgebou op Somerset-Oos te kry, is deur die landdros, William Mackay, gedoen. Op 27 Mei 1825, skaars vyf maande nadat die goewerneur die drosdy Somerset-Oos in die lewe geroep en Mackay as eerste landdros aangestel het, rig hy 'n privaat brief aan die goewerneur, lord Charles Somerset, waarin hy raad vra oor hoe hy te werk moet gaan om die gewenste oogmerk te bereik. Die antwoord, wat ook privaat gegee is, moes aanmoedigend gewees het, want binne 'n maand ná ontvangs het die landdros en heemrade 'n amptelike stoot aan die saak gegee.

Die Kerkorde van De Mist van 1804, wat tot met die Ordonnansie van 1843 gegeld het, het die mag aan hierdie openbare liggaam gegee om namens die regering stappe te doen in verband met die oprigting van gemeentes in die buitedistrikte. Op 'n vergadering gehou in die Somersetse Drostdy op 9 Julie 1825 is amptelik besluit om by die goewerneur aansoek te doen om 'n kerk op die dorp tot stand te bring. Omdat die goewerneur nie op eie houtjie kon reageer nie het hy die versoek na graaf Bathurst, koloniale sekretaris, in Engeland gestuur, maar dié het teleurstellend gereageer op die versoek om die oprigting van 'n kerkgebou toe hy laat weet "dat zijn Lordschap uit hoofde van de armoede van de Koloniale Kas gemelde versoek niet kon toestaan".

Eerste leraar en kerkraad

Toestemming is nietemin verleen aan die stigting van 'n afsonderlike gemeente, want in Oktober van dieselfde jaar is ds. George Morgan, een van die eerste ses Skotse predikante wat Kaap toe gekom het om die tekort aan Afrikaanse leraars aan te vul en te help met die verengelsing van die Boerebevolking, as predikant aangestel asook 'n kerkraad bestaande uit die ouderlinge Robert Hart (ook een van Somerset-Oos se eerste drie heemrade) en F.J. van Aardt met die diakens Gideon Jordaan, Michael Bosch, Willem Prinsloo en P.M. Bester. Die eerste koster was Hendrik Waldeck teen 'n salaris van Rds. 25, "benevens de gewone bijlagen en inkomsten hem toekomende bij het bedienen des Doops, het bevestigen van Huweliken". "Gelukkig het die mense in daardie dae baie getrou en is daar groot getalle gedoop en aangeneem," skryf eerw. Andries Dreyer in 1935 in sy Gedenkboek van die Nederduits-Gereformeerde Kerk Somerset Oos, "want sy hele salaris het net 'n bagatel verteenwoordig."

Die eerste voorlesers was George Aldrich, want teen 'n ietwat ruimer salaris as die koster aangestel is. Hy het egter spoedig bedank en tot hy later heraangestel is, het die burger P.B. Botha in sy plek opgetree. Botha kon nie permanent aangestel word nie, want dit was 'n regeringspos en hy het nie Engels geken nie. 'n Latere voorleser was C. Muller. Die plig van die voorleser was om by die godsdiensoefeninge die voorgesange op te gee, die 10 gebooie te lees en van 'n verhogie voor die preekstoel ook voor te sing, want destyds was daar nog geen musiek-instrumente in die kerke nie.

Die gemeente was met sy stigting geweldig uitgestrek. Dit het die veldkornetskappe Bruintjes Hoogte, Zwagershoek, Baviaans Rivier, Oost-Rietrivier en Boschjesmans Rivier ingesluit. Daar bestaan geen vermelding van die lidmaattal nie, maar in 1838 is die sieletal op 2 633 bereken. Die distrik het 'n baie groot swart bevolking gehad en in 1825 het honderde van hulle die distrik ingestroom. Hulle was brandarm en het vir kos vir die boere gewerk. Hoewel slawerny toe nog wettig was in die kolonie en daar steeds slawe-eienaars in die distrik was, was dit verbode om swart slawe te besit. Baie van hulle het die boere moeite gegee, soos tydens 'n groot oploop van swartes in 1835 in die distrik toe die kerknotule melding maak "dat de broeder Carel Mattheus op zijn woonplaats door eene vijandelijke bende verraderlijk was vermoord". In die notule van 16 April 1835 staan die volgende oor die saak: "De Vergadering met diepe leedwezen deze ongelukkige gebeurtenis betreurende heeft besloten om dezelve op de Notule van deze bijeenkomst te vermelde, om daaroor de nagedachtenis te bewaren van een achtenswaardig medelik wiens voorbeeldige nederige en nuttige lewenswandel door vele Christelijke deugden verzierd is".

Eerste kerkgebou

In 1834 besluit die kerkraad om die ou Wesleyaanse kapel op te knap en as pastorie in te rig. Hier het ds. en mev. Pears ook gewoon. Ds. Jan Hendrik Hofmeyr het tot 1908 hier gewoon en sy seun John Murray tot omstreeks 1940. Hierna is die huis aan laasgenoemde se seun dr. Jan-Hendrik Hofmeyr verkoop. In 1971 het die indertydse eienaar, K.S. Birch, die huis as ’n museum beskikbaar gestel en in 1972 het dit ’n provinsiale museum geword, wat bekendstaan as die Somerset-Oos-museum.

Die gemeente het nog in die jaar van sy stigting 'n predikant gekry, maar dit sou baie lank duur voor hulle in besit sou kom van 'n eie kerkgebou. Die landdros het 'n grootse plan aan die goewerneur voorgelê en selfs 'n skets van die gebou saamgestuur, maar soos graaf Bathurst met die stigting opgemerk het, dat daar geen geld daarvoor in die landskas nie.

Intussen het die gemeente aanbid in een van die ou regeringsgeboue van Somerset Farm wat hulle vir kerkdoeleindes ingerig het. Somerset Farm was 'n proefplaas wat lord Charles Somerset in 1815 laat aanlê het, gedeeltelik om die militêre troepe op die grens van proviand te voorsien en andersins om tabak te kweek vir uitvoer. Die terrein was 'n strook grond aan die voet van die pragtige Boschberg, wat tydens die bestuur van goewerneur Joachim van Plettenberg in besit van sy eerste eienaar gekom het, naamlik 'n sekere Willem Prinsloo.

Later is dit verdeel in twee leningsplase wat beset is deur die twee boere, Louis Trichardt en Bester. Trichardt was in 1833 die eerste Voortrekker wat dit oor die grense van die kolonie gewaag het. So suksesvol was Trichardt se tabakboerdery dat dit onder aandag van die goewerneur gekom het wat dit toe vir Rds. 200 (£165) laat onteien het. Die goewerneur het 'n bekwame plantkundige, dr. Mackrill, aangestel om die plaas te bestuur, maar die kweek van tabak was hierna 'n mislukking. As verversingspos vir die troepe was dit 'n gedeeltelike sukses, veral toe dit in 1817 onder die toesig kom van Robert Hart, Mackrill se opvolger. Pakhuise vir graan het verrys en vee is aangekoop wat weggestuur kon word wanneer benodig.

Die stigting het ontwikkel as depot sowel as proefplaas. Heelwat mense van alle rasse is in diens geneem en in 1821 begin eerw W. Shaw van die Wesleyaanse Kerk met godsdiensoefeninge, wat later, toe daar 'n kerkgeboutjie opgerig is, voortgesit is deur die sendelinge eerww. S. Kay en J. Ayliff. Dié kerkie is uiteindelik omskep in 'n pastorie vir die NG kerk.

Die hoeksteen van die eerste NG kerkie op Somerset-Oos is 25 Desember 1830 gelê. Die toring is eers later aangebou. Die nuwe kerk is vyf jaar ná Pears se dood in 1871 ingewy.

Later het die goewerneur toestemming verleen dat die gemeente in die ou Drostdy kon aanbid. Blykbaar het die gemeente in die begin onder die wanindruk verkeer dat hulle op besondere behandeling van Somerset kon aanspraak maak omdat die dorp na hom genoem is. Hulle het gedurig by hom aangeklop en sy raad gevra omdat die kerk destyds die Staatskerk was en niks sonder sy toestemming gedoen mog word nie. Maar steeds was die antwoord teleurstellend weens die stand van die staatskas. Die kerkraad het selfs 'n versoek om skenkings aan die koloniale sekretaris, goewerneur, luitenant-goewerneur en ander hooggeplaastes gerig, maar die notule vermeld nie 'n oulap wat uit dié bronne ontvang is nie. So het die gemeente die les geleer dat hulle hulself moes help.

Lyste is toe in 1826 onder die mense in die distrik uitgestuur. Van diegene wat nie geld kon gee nie, sou die gemeente vee aanvaar. Met moeite is die lyste eers twee jaar later teruggegee en daarop was vir die bedrag van £560 geteken. Die luitenant-goewerneur, sir Richard Bourke, besoek die dorp in September toe die predikant, ds. Morgan, en die ouderling Hart hom versoek om 'n stuk grond as bouterrein vir 'n kerk. So staan hy ná 'n inspeksie 'n mooi stuk grond aan die suidelike punt van Beaufortstraat aan.

Dit het egter nog lank geduur voordat met die bouwerk begin is, want in Augustus 1828 het die goewerneur op 'n skrywe van die kerkraad geantwoord at hulle voorgestelde gebou ver te groot en te duur is en dat hy iemand gelas het om 'n plan op te stel vir 'n gebou met sitplek vir 300 mense. Die kerkraad besluit eenparig dat die voorgestelde plan veels te klein is omdat die gemeente toe uit 5 698 siele bestaan het en die huis wat as kerk gebruik is, hoewel dit meer as 300 sitplekke bied, met Nagmaalsgeleenthede so "opgepropt" is dat vele moet omdraai en ander glad nie eers opdaag nie. Die goewerneur het toegegee en gelas dat die aritek Shinnon 'n plan moet ontwerp met 600 sitplekke.

In 1829 is nog geen aanstalte met die werk gemaak nie en toe die tydelike kerkgebou is 'n slegte toestand raak en ongeskik vir gebruik word, het die Ring van Graaff-Reinet 'n memorie aan die goewerneur gestuur om te versoek dat die ou Drostdy gebruik mag word vir kerkdoeleindes tot tyd en wyl die nuwe kerkgebou voltooi is. Die goewerneur keur die versoek goed en toe hy in September 1829 die dorp besoek, het ds. Morgan en ouderling Hart weereens die groot behoefte aan 'n kerkgebou onder sy aandag gebring. Hulle rapporteer later aan die kerkraad dat hulle glo die goewerneur sou bereid wees om 'n lening van £700 aan die gemeente toe te staan en ook die toestand van die gemeente aan die regering in Engeland oor te dra.

Dié versoek is toegestaan en so kon die gemeente, met die lening en bedrag wat reeds deur lidmate belowe is, 'n begin gemaak word. Eers op 6 September 1830 is die bouplan goedgekeur vir die kerk met 'n binneruim van 75 by 40 voet (23 by 12 m, dus 276 m²), 20 voet hoog (6 m), met mure 2½ voet dik (0,75 m). Die toring voor die gebou sou 16 x 16 voet (4,89 x 4,89 m) groot wees. Aan die voorkant is 'n deur, en vier vensters voorsien, met dieselfde aan die teenoorgestelde kant. Die baasmesselaar was ene Sandilands van Graaff-Reinet en H. Waldeck het die tender gekry om die hout van Kowie Bos aan te ry teen Rds. 25 vir 800 voet se planke (244 m). Bandiete is gebruik om die bouwerk te help.

Hoeksteen gelê

Uiteindelik kon die hoeksteen op 25 Desember 1830 gelê word. Nêrens word vermeld wanneer die kerk ingewy is nie, maar dit het klaargekom, hoewel met baie moeite, want in die notule van die spesiale kerkraadsvergadering van 2 September 1833, wat ouderling Hart belê het, is gevra dat ondersoek moes ingestel word oor hoekom die bouwerk so langsaam vorder. Ene David McMaster het die tender vir banke gekry, maar toe hulle teen Julie 1837 nog nie klaar was nie, het die kerkraad hom met 'n boete gedreig. Die bepaling was dat elke lidmaat vir hul eie bank sou betaal, maar dié betaling sou eers begin nadat die bedrag wat oorspronklik aan McMaster toegestaan is, uitgeput is. Die banke sou in drie klasse verdeel word van voor na agter in die kerk. Die duurste sitplekke voor het jaarliks Rds. 3 gekos, die middelste Rds. 2½ en die agterste Rds. 2. Dié bepalings sou geld van 1 Januarie 1834 sodat dit waarskynlik was toe die kerk ingewy is. In die beginjare is daar elke Sondag om die beurt 'n diens in Hollands en Engels gehou en dit het so voortgeduur tot omstreeks 1846 toe 'n Skots Presbiteriaanse kerk op die dorp gestig en die Engelse dienste afgeskaf is.

Ds. John Pears, tweede leraar van 1841–1866.

Eerste drie predikante

Somerset-Oos se eerste leraar was ds. George Morgan. Hy neem in 1841 'n beroep aan na die Presbiteriaanse kerk in Kaapstad en ds. John Pears volg hom in dieselfde jaar op en word op 24 Oktober bevestig. Ná Pears se afsterwe in die pastorie, dien ds. Jan Hendrik Hofmeyr van 1867 tot 1908. Hy was getroud met 'n dogter van ds. Andrew Murray sr. en die egpaar het, net soos mev. Hofmeyr se ouers, vyf seuns gehad wat predikant geword het. Een van die seuns, John Murray Hofmeyr, was eers hulpprediker van 1907 en van sy pa se dood af predikant tot 1940. In die eerste 115 jaar van sy bestaan het die gemeente dus net vier predikante gehad.

Die tweede kerkgebou is op 17 November 1871 ingewy en op 29 Augustus 1931, nadat dit opgeknap is, opnuut ingewy. Dit is ontwerp deur die Duitse argitek wat hom in Suid-Afrika kom vestig het Carl Otto Hager, 'n groot eksponent van die Neogotiese boustyl wie se invloed dekades lank die kerkboukuns in Suid-Afrika beïnvloed het.

Ds. Hofmeyr se bediening

Die hoeksteen van die oudste gebou van die Gill-kollege, Somerset-Oos se roemryke hoërskool, is op 1 April 1867 gelê, die dag nadat ds. Hofmeyr plegtig in die plaaslike gemeente bevestig is. Hy was amper sy hele dienstyd lank trustee en lid van die bestuur van die kollege.

Met ds. Hofmeyr en sy gesin se aankoms op Somerset-Oos moes die pastorie met geleende meubels toegerus word om losies aan al die besoekende predikante te bied, want die Hofmeyrs se meubels het eers later van Murraysburg af aangekom.

Ds. Hofmeyr en sy gesin het op Donderdag 28 Maart 1867 op Somerset-Oos aangekom. In die plaaslike Courant van destyds kom die volgende beskrywing van die hartlike ontvangs daar voor: "Het lang en ernstig gekoesterd verlangen der Hollandsche gemeente alhier is thans vervuld door de aankomst van haren leeraar, Ds. J. H. Hofmeyr. De hooge achting waarin hij stond bij zijne gemeente te Murraysburg, en de droefheid, betoond bij zijn vertrek van daar, en de hartelijke wenschen voor zijn welzijn uitgestort, toonden dat men in hem een vriend en geestelijken gids verloor, die niet gemakkelijk te vervangen zou zijn. In den morgen van Donderdag, den 28, l.l., reed een groot gezelschap, meestal uit leden der gemeente bestaande, en dat nog veel grooter zou geweest zijn, ware de tijd waarop men den leeraar verwachten kon, zekerder en onder de buitenlieden meer bekend geweest, het dorp uit om hem te gemoet te gaan.

"De ontvangst en wederzijdsche begroeting was regt hartelijk. De Eerw. heer werd begeleid door het geheele gezelschap tot in de stad en aan de pastorie, op de stoep waarvan een aantal jonge dames, medeleden der gemeente, hem opwachtte en met een toepasselijk gezang hem welkom heette in zijne nieuwe woning. Daarop bood men hem na voorlezing, een talrijk geteekend adres aan, en waarin de onderteekenaars hun leeraar welkom heeten en hunne dankbaarheid aan God betuigen, dat zij, na lang en verlangend hopen en wachten, hem met zijn familie in goeden welstand in hun midden mogen zien. En overtuigd dat het hem veel zelfverloochening moet gekost hebben om zijne geliefde gemeente te Murraysburg te verlaten en de roeping naar Somerset aan te nemen; en dat overwegingen van niet gewonen aard hem daarbij moeten geleid hebben, vertrouwen en bidden zij dat Gods hand hem kracht en wijsheid geven zal, om de plichten van zijne gewigtige roeping te vervullen, en daarbij de zaak van Christus te bevorderen, door velen toe te brengen tot de kudde des goeden Herders. Het adres heet verder den Eerw. heer welkom ook in betrekking tot het Gill-kollege en vertrouwt dat zijne komst ook die instelling ten zegen zijn zal – en eindigt met de beste wenschen uit te drukken ook voor Mevrouw Hofmeyr en de jonge familie.

"Nadat het adres was voorgelezen, bedankte Ds. Hofmeyr de opgekomenen voor de hartelijke ontvangst, welke hij van hen had ondervonden en zeide, dat hy hoopte in staat gesteld te zollen worden de voetstappen te drukken van hem wiens opvolger hij was. Hij hoopte ook dat zijne pogingen in het belang van het geestelijke en tijdelijke welzijn der gemeente en ten behoeve der algemeene zamenleving zouden gezegend worden zoowel aan hen, als aan hemzelven, en beloofde zijn best te doen, om de belangen te bevorderen van de opvoedingsinrichting die nu wordt gesticht."

Dr. Adrian Roux van die NG gemeente Albanie, Somerset se konsulent, het ds. Hofmeyr bevestig. Hy het die versoek dat die bevestigingspreek aan ds. Hofmeyr se swaer ds. Charles Murray afgestaan moes word, geweier.

Twee dae later het die bevestiging plaasgevind. Die volgende berig, vry vertaal uit die Nederlands, het destyds in De Volksvriend verskyn: Ds. J.H. Hofmeyr is op Saterdag 30 Maart op Somerset-Oos bevestig. In die loop van die week daag sy eerwaarde van Kaapstad op en word met die grootste hartlikheid verwelkom. Die pastorie, wat in die laaste tyd aanmerklike veranderinge en verbeteringe ondergaan het, word tot die gerief van sy eerwaarde, wie se meubels nog nie aangekom het nie, van geleende meubels vir die geleentheid voorsien, terwyl daar gesorg is dat daar vir minstens ses leraars in die pastorie blyplek was. Die Vrydagaand preek ds. Charles Murray (van die NG gemeente Burgersdorp voor 'n aansienlike gehoor.

En die voormiddag van die volgende dag word die bevestigingsleerrede deur die eerw. konsulent, dr. Adrian Roux (van die NG gemeente Albanie) uitgespreek na aanleiding van die woorde "De liefde van Christus dringt ons", by welke geleentheid ds. Hofmeyr op die gewone wyse bevestig word, met die enigste verskil dat dit voor die preek geskied het, en nie soos gewoonlik ná die tyd nie. Aan die versoek, dat aan ds. Charles Murray die bevestigingspreek afgestaan moes word, is nie deur die konsulent (dr. Roux) voldoen nie. Daardie namiddag preek ds. Hofmeyr vir die eerste keer in sy nuwe gemeente en wel na aanleiding van Ps. 122:9: "Ter wille van die huis van die HERE onse God wil ek die goeie vir jou soek" (1933-vertaling).

By dié geleentheid was di. W.R. Thompson (NG gemeente Stockenström) en Georg Stegmann (Glen Lynden) teenwoordig. Laasgenoemde het die voorbereidingsleerrede in die aand gepreek. Die volgende dag het ds. Thompson in die voormiddag gepreek toe die heilige Nagmaal gevier is. Hieraan het al vyf leraars deelgeneem. Ds. Murray het die middag nogeens voor die gemeente opgetree en die aand kom ds. Hofmeyr weer aan die beurt. Tydens dié geleentheid was die opkoms baie groot. Daar was nie genoeg plek in die kerkgebou op die dag van die Here nie. Sover 'n mens kan oordeel, het De Volksvriend berig, was die skare met alles baie tevrede. Daar was uit die omliggende gemeentes minder lidmate teenwoordig as wat verwag is.

Die berig vervolg: Op die Maandag is die hoeksteen van Gill-kollege se hoofgebou gelê (die gebou is op 24 Desember 1868 aan die skool oorhandig). Die optog het geskied vanaf die NG kerkgebou. Op die skoolterrein aangekom, vertel heer Stretch in 't kort die geskiedenis van die inrigting wat nou tot stand sou gebring word, waarna ds. Thompson biddend die seën van die Here op die inrigting afsmeek. Daarna het heer Hudson die steen gelê en "verklaarde denzelve goed en wel gelegd". Ds. Thompson het hierna 'n toespraak gelewer en daarna ook die here Hofmeyr, Murray, Solomon en Stegmann. Daardie aand was daar 'n "tea-meeting", waar ds. Hofmeyr die geleentheid gehad het om op aangename wyse met die gemeente kennis te maak. "Er werd thee gedronken – koek gegeten – op de piano gespeeld – gesproken — en 'speeches' gehouden, aangehoord en toegejuicht." Die sprekers was wel. eerw. here Hudson asook wel. eerw. here Barker, Edwards en Solomon van die Engelse, Wesleyaanse en Independente Kerk asook di. Hofmeyr, Stegmann en Murray van die NG Kerk. "Alles liep aangenaam af en in de vriendelijkste stemming ging men uiteen," luidens die berig in De Volkstem.

Teen 'n muur van die sitkamer in die ou pastorie, nou die Somerset-Oos-museum, hang 'n portret van sowel ds. Hofmeyr as van mev. Hofmeyr.

Oor ds. Hofmeyr se arbeid in die gemeente, skryf eerw. Dreyer hy het "sy arbeid in die gemeente met vreugdevolle verwagting gepaard aan ernstige pligsbetragting" verrig. "En die arbeid het hom oor meer as 41 jaar uitgestrek en was ryk geseën in heerlike vrugte wat dit gedra het. Getrou aan die vervulling van sy preek- en herderlike werk het hy die vreugde gesmaak om die gemeente te help opbou en Gods Koninkryk binne en buite haar grense uit te brei."

Hy was 'n voorstander van Christelike konferensies. Reeds die tweede jaar ná sy aankoms is daar so 'n konferensie oor „Des Christens pligt en roeping in de Wereld" gehou. In 1884 het sy swaer, dr. Andrew Murray, op Somerset-Oos geseënde herlewingsdienste gehou. By 'n later konferensie in 1891 was dr. Andrew Murray andermaal teenwoordig met 'n manuskrip bevattende 'n verklaring van die Sendbrief aan die Hebreërs, wat by die bespreking behandel is en wat later onder die titel „Ziende op Jezus" in druk uitgegee is.

Die jaarlikse dankofferbasaar wat ds. Hofmeyr in 1876 ingestel het, was altyd 'n groot geleentheid. Dit het die gemeente geleer om saam te werk en te gee vir die saak van die Here. In die begin het hulle niks behalwe die Sondagse kollektes bygedra en die regering het die volle salaris (£200) van die predikant betaal. Eers later het die kerkrade iets bygevoeg. Ds. Hofmeyr was een van die laaste predikante wat goewernementsalaris ontvang het. In 1907, toe sy naam tweede op die diensdoende predikantelys gestaan het (sy kleinneef prof. Nicolaas Hofmeyr was eerste), het sy gemeente saam net hom gedagtenis gevier aan sy veertigjarige diens in hul midde, wat hy volbring het nie alleen met groot ywer nie, maar wat baie meer sê, "met die innigste vroomheid van die lewe en met ware toewyding aan sy Heer," volgens eerw. Dreyer.

Ds. Hofmeyr se vol program het talle doopdienste ingesluit, ook op plase in die distrik, en soms het hy tot 24 kinders op 'n slag gedoop. Al hulle name, met die name en adresse van hul ouers en getuies, het die dominee self in die Doopboek ingeskryf; en die baie getuies het hom nie van stryk gebring nie, want met die doop van een hul eie kinders, het hulle self die rekord oortref deur twaalf doopgetuies te hê. Tussendeur het hy ook nog tyd ingeruik om sy eie kinders en ander in sy studeerkamer in Nederlands te onderrig.

Tweede kerkgebou

Een van die eerste sake waaraan ds. Hofmeyr sy aandag gegee het, was kerkbou. Die ou kerk met sy rietdak was bouvallig en boonop te klein. In 1869 is besluit om 'n baie groter kerk op dieselfde terrein aan die suidelike punt van Beaufortstraat op te rig. Dit was destyds op baie dorpe die gebruik om die kerk aan die punt van 'n straat te bou sodat daar 'n onbelemmerde uitsig op die gebou was. 'n Paar stukke muur van die ou gebou is gebou, maar die res was heeltemal nuut na die plan opgetrek deur die Duits gebore argitek Carl Otto Hager. Die inwyding het plaasgevind op 17 November 1871. Die feesvieringe het die Donderdag al begin toe lidmate van die distrik op die dorp begin aankom het. Die hotelle was gou vol sodat privaat gesinne verblyf aan die lidmate moes verskaf. Dieselfde middag is 'n kerkbasaar ter stywing van die boufonds in die pakhuis van ene mnr. Webb gehou. Die opbrengs was £73. Die volgende môre kon die plegtighede in verband met die inwyding van die kerkgebou begin. Die toring was nog nie heeltemal voltooi nie, die muur rondom die perseel nog nie klaar opgetrek nie en ook was die verfwerk nog hier en daar nie klaar nie, maar omdat die inwydingsdag lank vooraf reeds bepaal is, moes die gemeente daarmee voortgaan. Tienuur die oggend het lidmate en ander belangstellendes by die saal van die Gill-kollege byeengekom waar ds. Georg Stegmann van Glen Lynden 'n kort gebed doen. Die hele "stoet" (soos die beskrywing in Het Volksblad die optog noem) begewe hulle toe in prosessie na die kerk wat deur ds. Hofmeyr in die Naam van die Drie-enige God geopen is. Die koor het 'n "Inwydingsanthem" gesing wat 'n plaaslike amateur gekomponeer het en daarna preek ds. Charles Murray, 'n swaer van die predikant, na aanleiding van 2 Kronieke 7:12: "En de HEERE verscheen Salomo des nachts, en Hij zeide tot hem: Ik heb uw gebed verhoord, en heb Mij deze plaats verkoren tot een offerhuis." Die koor sing tydens die oggenddiens nog enkele liedere.

In die namiddag preek ds. Steyler van Uitenhage in Engels voor 'n talryke skare. Die Saterdagoggend hou dr. Adrian Roux van Riebeek-Oos 'n ernstige voorbereidingspreek en die namiddag preek ds. Stegmann vir die kinders. Die Sondag bereik die inwydingsnaweek sy hoogtepunt met die Heilige Nagmaal, waar dr. Roux en di. Murray, Du Plessis, Muller, Steytler, Stegmann en Hofmeyr. Met inbegrip van die basaar bedra die naweek se opbrengs amper £600, £40 meer as wat die lyste in 1828 in twee jaar kon inbring. Mnr. Hagar, die boumeester, is geprys vir die bekwame wyse waarop hy sy kontrak vervul het en kry £100 as geskenk uit erkentlikheid. Die Maandag word vir die Sondagskoolkinders 'n piekniek gehou, waartoe ook die kinders van die ander kerkgenootskappe uitgenooi is. Het Volksblad sluit sy berig af: "Des Dinsdags was het weder even stil als gewoonlijk op het dorp."

Ds. John Hofmeyr se bediening

Ds. John Hofmeyr.

In 1903 is ds. John Hofmeyr aangestel as hulpprediker van sy vader. Die aanstelling was slegs vir een jaar aangesien hy toe nog gehoop het om op herstel na die sendingveld terug te keer. Die hulppredikerskap het hom egter oor ruim drie jaar uitgestrek en toe in 1907 die gemeentelike toestande en die gesondheidstoestand van ou ds. Hofmeyr die beroeping van 'n tweede predikant noodsaaklik maak, is ds. J.M. Hofmeyr beroep. Hy het die beroep aangeneem en is 19 Oktober 1907 bevestig. Daar kom geen verslag van die bevestiging in De Kerkbode voor nie. Dat dit vir die vader en seun 'n groot voorreg moes gewees het om met mekaar saam te werk, is seker. Die vader het die volgende jaar weggeval en van toe af was die seun die enigste predikant.

Met die viering van die gemeente se 110-jarige bestaan skryf eerw. Dreyer: “Hy bearbei die gemeente nou reeds meer as dertig jaar en doen dit op 'n wyse en met 'n toewyding wat vir die gemeente 'n oorsaak tot vreugde en dankbaarheid is. Hoewel daar gedurende sy lange dienstyd nie juis opspraakwekkende gebeurtenisse plaasgevind het nie, gaan ds. Hofmeyr in die stilte met sy arbeid voort deur getroue evangelieprediking en herderlike besoek, en daar rus kennelike seën op. Onder sy bediening is daar 'n weeshuis waarin 200 kinders versorg word en 'n arm koshuis in verband met die kerkraad tot stand gekom. En in 1931 is die kerkgebou onder sy leiding teen 'n koste van meer as £3 000 verander en vernuut en dit is inderdaad 'n groot verbetering. Danksy die voorbeeld van die Hofmeyr-familie en die inspirasie wat van hulle uitgegaan het, is Somerset Oos vandag 'n sendingliewende gemeente.”

Lidmaattal

Ds. Johannes Hermanus Frier, leraar van 1944 tot 1946.

Ds. H.F. Heymann, leraar van 23 Januarie 1971 tot April 1976.

Wat sy getal belydende NG lidmate betref, was Somerset-Oos nog altyd iewers in die middel op die ranglys van groot plattelandse dorpe in die Oos-Kaap. Die onderstaande tabel toon die afname in die lidmaattal van NG gemeentes op die groot dorpe van die Oos-Kaapse binneland. In gevalle waar 'n gemeente by 'n ander ingelyf is of twee gemeentes saamgesmelt het, word hulle syfers deurgaans saam aangedui. Dit geld vir Middelburg en Middelburg-Uitsig, Grahamstad, Grahamstad-Grenspos en Albanie, Somerset-Oos en Kookhuis asook Queenstown, Queenstown-Oos en Queenstown-Noord (laasgenoemde twee 'n ruk lank as Queenstown-Tuine). Elke dorp of gemeente se hoogste ledetal word in vet skrif aangedui. Hieruit blyk dat Graaff-Reinet, Cradock, Queenstown en Aliwal-Noord hul hoogtepunt ná die middel van die 20ste eeu bereik het en dat Burgersdorp sedert 1933 'n afname in sy lidmaattal ervaar. Die gemeentes van Aliwal-Noord, Cradock, Grahamstad en Queenstown is al met meer belydende lidmate in 2014 as sowat 'n eeu vantevore.

Gemeente/Dorp	1916	1933	1952	1960	1973	1979	1985	1990	1995	2000	2005	2010	2012	2014	2015	2016	2021
Aliwal-Noord	750	950	1145	1150	1250	1338	1242	1300	1595	1593	1378	1117	1114	1131	1043	1043	1043
Burgersdorp	1100	1461	1274	1260	1008	937	945	941	850	710	677	605	573	539	517	507	462
Cradock	1878	2164	2858	2914	2399	2421	2464	2288	2024	1934	1931	1697	1662	1892	1894	1575	1382
Graaff-Reinet	2125	2211	2536	2573	2115	2055	1917	1758	1699	1657	1242	1347	1077	1088	1075	1130	701
Grahamstad/Albanie	576	860	1640	1341	1479	1289	1115	1105	1122	1090	836	794	751	727	620	620	523
Middelburg	1100	1307	1430	Onbekend	1372	1391	1158	992	1147	970	953	829	829	702	648	592	470
Queenstown	566	1195	2060	2153	2115	1966	1866	1779	1572	1337	1190	1045	876	876	876	663	578
Somerset-Oos	1652	1400	1800	1864	1657	1511	1246	1210	1201	1281	1122	917	959	967	967	958	828
Totaal	9747	11548	14743	14655	13395	12908	11953	11373	11210	10572	9329	8351	7841	7922	7640	7088	5987

Die gesamentlike lidmaattal van dié dorpe het reeds in 1952 'n hoogtepunt van 14 743 bereik, waarna dit teen 1995 teruggesak het tot 11 373, minder as die totaal in 1933 van 11 548. Tussen 1990 en 2000 het die totaal met net 1 381 afgeneem tot 10 572, maar in die daaropvolgende 15 jaar het die afname versnel toe die gemeentes 2 932 lidmate verloor het en te staan gekom het op 'n totaal van slegs 7 641. Dis 'n verlies van meer as 'n kwart van die lidmate.

Eerw. Andries Dreyer, indertyd eerste argivaris van die Kaapse Kerk, se voorlaaste gemeentelike gedenkalbum was Gedenkboek van die Nederduits-Gereformeerde Kerk Somerset Oos. 'n Geskiedkundige Oorsig van sy 110-jarige bestaan (1825–1935). Die munisipaliteit het in 1975 'n gedenkboek uitgebring ter viering van die dorp se 150ste bestaansjaar waarin die kerkgeskiedenis ook gedek word, maar oor die gemeente het nog nie weer 'n gedenkboek verskyn nie.

Enkele leraars

• George Morgan, 1826–1841, waarna Skotse gemeente in Kaapstad (waarskynlik Presbiteriaanse gemeente St. Andrew)
• John Pears, 1841 – 18 Junie 1866 (oorlede in die amp)
• Jan Hendrik Hofmeyr, 1867 tot 25 Augustus 1908 (oorlede in die amp)
• John Murray Hofmeyr, 1907–1940 (emeriteer; oorlede 15 Desember 1943)
• Izak Jacob Viljoen, 1940–1956
• Johannes Hermanus Frier, 1944–1946
• Gabriël Jacobus Lotter, 1947–1963
• Hendrik Johannes de Vos, 1956–1965
• Stephanus Johannes Hofmeyr van der Spuy, 1964 – 18 November 1969 (uit die bediening)
• Hercules Philippus Malan, 1966–1970
• Nikolaas Jacobus du Toit, 14 Maart 1970–1974
• Heinrich Franz Heymann, 23 Januarie 1971 – April 1976
• Carel Aaron Anthonissen, 1975–1979 (asook sendingkerk)
• Johannes Jochemus Eucharistius Koornhof, 1976–1981
• Barend Hermanus Smit, 1980 – 23 Julie 1987 (demissie, verdere studie)
• André Schmidt, 1982–1987
• Jan Frederick Marais, 1987–1991
• Petrus Jacobus Naudé, 1990–1992
• Dr. Adriaan Ferreira van der Merwe, 1991–2002
• Petrus Johannes Bester, 1992–2002
• Hermanus Venter (Herman) Burger, 1992–1999
• Dr. Izak Johannes van der Merwe, 1995–2000
• Christoffel Johannes (Chris) du Raan, 2002 – hede
• Ferdinand Pieter (Ferdi) Louw, 2004–2008
• Deon André Els, 2010 – 7 Februarie 2016 (waarna NG gemeente Kraggakamma, Port Elizabeth)
• Johan Orsmond, 22 Januarie 2017 – 2021

Kulturele Erfenis

Die tweede kerkgebou is op 12 Oktober 1979 deur Teunis Nicolaas Hendrik Janson, minister van onderwys, verklaar tot 'n nasionale gedenkwaardigheid en word vandag beskerm as 'n provinsiale erfenisterrein in gevolge die Wet op Nasionale Erfenishulpbronne (25/1999).

Bronne

• Dreyer, eerw. A. 1935.Gedenkboek van die Nederduits-Gereformeerde Kerk Somerset Oos. Kaapstad: Cape Times Beperk.
• Olivier, ds. P.L. (samesteller), Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers, 1952.
• (af) Hofmeyr, W. Lou(w); Hofmeyr, Nico J.; Hofmeyr, S.M.; Hofmeyr, George S.; Hofmeyr, Johannes W. (samestellers). 1987. Die Hofmeyrs: 'n Familiegeskiedenis. Lynnwoodrif en Bloemfontein: Die Samestellers.

Sien ook

• Lys van eerste 100 NG gemeentes in Suid-Afrika

Eksterne skakels

• Die gemeente Somerset-Oos op Facebook.
• Die kerkgebou op Google Maps.
• Die ou pastorie aan die bopunt van Beaufortstraat is nou 'n museum, soos te sien op Google Maps.
• Die gemeente se pastorie by Kollegweg 18, soos te sien op Google Maps.
• Somerset-Oos kerk kyk terug op 175 j., Die Burger, 3 Junie 2006.
• 'n Peiling deur die Oos-Kaaplandse Sinode oor gemeentes se ingesteldheid.