NG gemeente Cradock

Die NG gemeente Cradock is die elfde oudste gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika en die derde oudste in die Sinode van Oos-Kaapland. Dit is die moedergemeente op die dorp Cradock, waar daar ook 'n gemeente Cradock-Noord (1966) en -Oos (1951) is.

Cradock se NG kerkgebou is gegrond op St Martin-in-the-Fields in Londen.

Agtergrond

Ds. John Taylor, van 1824 tot 1860 die tweede leraar.

Die kerkgebou van die kant gesien.

Die gemeente se vorige kerkgebou.

Ná die Eerste Grensoorlog van 1812 het die soldaat-goewerneur, sir John Cradock, besluit om die grens te versterk deur twee sub-drosdye van Uitenhage en Graaff-Reinet te skep wat as militêre voorposte kon dien in geval van verdere aanvalle deur die Xhosas. Die een word later Cradock en die ander Grahamstad. Op 20 Junie 1812 word Andries Stockenström, later luitenant-goewerneur van die Oostelike Provinsie, aangestel as adjunk-landdros by Van Stadensdam in die vallei van die Groot-Visrivier. Kort voor lank verander hy sy standplaas na die plaas Buffelskloof, waarvan die eienaar Pieter van Heerden was en wat besonder aangenaam en strategies geleë was na aan 'n waterbron.

Sir John Cradock besoek die plek en keur dit as ligging vir 'n dorp goed. Die regering koop die plaas vir 3 500 riksdaalder, omskep die opstal in 'n gevangenis en rig ook regeringsgeboue op. Dit was op voorstel van Stockenström dat die nuwe dorp die naam Cradock gekry het en so is dit op 14 Januarie 1814 goedgekeur.

Stigting

Die kanselruimte en orrel in die kerkgebou.

Slegs sowat vir jaar ná die stigting van die dorp, volg die stigting van 'n plaaslike gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in 1818. Min is egter bekend oor die vroegste geskiedenis omdat die eerste notuleboek van die gemeente op onverklaarbare wyse weggeraak het. Dit is wel bekend dat ds. John Evans die eerste leraar was. Hy is in 1818 bevestig en na 'n dienstydperk van vyf jaar in 1823 in die amp oorlede. Ds. John Taylor (oorlede 21 Mei 1860) van die NG gemeente Beaufort-Wes het hom in 1824 opgevolg. Albei was Skotse predikante wat goewerneur lord Charles Somerset na die Kaap laat kom het om die Afrikaans-Hollandse bevolking te help verengels. Dié beleid het egter misluk omdat die meeste mettertyd verafrikaans het en hulle met die lot van die Hollandse nedersetters vereenselwig het.

Onder die Skotse leraars was latere leiers in die NG Kerk, byvoorbeeld ds. Andrew Murray sr. (georden 1822, na wie onder andere die Karoo-dorp Murraysburg genoem is). Sy seun dr. Andrew Murray (georden 1848) het een van die groot kerkleiers en godsdienstige skrywers van Suid-Afrika geword. Vier van ds. Murray se ander seuns was ook evangeliedienaars, waaronder prof. John Murray (georden 1848), een van die eerste twee hoogleraars van die Stellenbosse Kweekskool. Ander bekende Skotse predikante of hulle nasate was dr. William Robertson (georden 1831) na wie die dorp Robertson genoem is), ds. John Pears (georden 1829, na wie die NG gemeente Pearston genoem is), ds. Alexander Smith (georden 1822, na wie die NG gemeente Alexandria en die dorp Alexandria genoem is), ds. Andrew McGregor (georden 1862, na wie McGregor genoem is), sy seun ds. Andrew Murray McGregor (georden 1900), ds. Colin Fraser (georden 1824, na wie Fraserburg deels genoem is) en ds. Henry Sutherland (georden 1824, na wie Sutherland genoem is).

Uitbreiding

Cradock se besondere kerkgebou is in 1868 opgerig en 'n redelike getroue weergawe van St. Martins-in-the-Field in Londen. Die gemeente het vinnig gegroei sodat 'n medeleraar reeds in 1906 beroep is en 24 jaar later 'n derde medeleraar. In 1932 spog die gemeente met 2 164 lidmate, 3 797 siele, vyf Sondagskole, 34 onderwysers en 624 leerders. In daardie jaar is gemiddeld weekliks twee kinders gedoop (112) en 105 katkisante aangeneem.

Die Oos-gemeente is in 1951 afgestig en die Noord-gemeente in 1966. Die drie gemeentes het in 1985 saam 2 464 belydende (volwasse) lidmate gehad. In 2010 was dit 1 879, sowat 767 minder, hoewel dit van 2005 tot 2012 met net 52 afgeneem het.

Ds. Nel se bediening

Ds. C.V. Nel, leraar van 1906 tot 1914.

Ontvangs

Die kerkraad het reeds in 1899 gevoel dat die gemeente met meer as 3 700 siele en 1 700 lidmate te groot was vir een predikant, maar weens die ontwrigting van die Tweede Vryheidsoorlog is die saak voorlopig daar gelaat. In 1905 roer die kerkraad die saak weer aan en op 13 Julie 1905 kom prop. C.V. Nel en sy vrou per trein op Scalen aan. Daarvandaan het sowat 60 rytuie hulle na die pastorie in Breestraat vergesel waar hulle met ’n lied deur die Sondagskoolkinders en die gebruiklike adresse verwelkom is. Die namiddag was dit warm sodat ’n groot skare na die park kon gaan, waar die susters vir ’n gesellige ontvangs gesorg het.

By die ordeningsdiens Vrydagoggend het ds. G.F. Marais – mev. Nel se vader – van die Sendinginstituut op Wellington in 'n rede oor Jer. 19 'n mooi uiteensetting gegee van Jeremia se roeping tot profeet. Die bevestigingsformulier is deur ds. J.H. Hofmeyr (Somerset-Oos, saam met wie se seun John Hofmeyr prop. Nel in Maties se eerste rugbyspan gespeel het) gelees en die handoplegging het in 'n plegtige stilte geskied deur ds. Hofmeyr, prof. J.I. Marais en di. Martin, Marais, J.C. Reyneke, J.H. van Wyk en J.P. Kriel. Aandagtig en dankbaar het die gemeente die namiddag na ds. Nel se intreewoord geluister, waar hy dit met Joh. 1 vs. 7 as teks oor die Lig as die onderwerp van die leraar se getuienis en die geloof as die doel daarvan gehad het. Ná die drie Nagmaaldienste is die verrigtinge Sondagaand met 'n konferensie afgesluit.

Kerksaal

Die gemeente se kerksaal, ontwerp deur Wynand Louw. Ds. John du Plessis het die hoeksteen op 16 Desember 1911 gelê en dis ingewy op 2 Augustus 1912.

Ds. Reyneke het verskeie kere die "Christelyke Zaal" vir die kerkraad te koop aangebied, maar later word dit 'n sakegebou en 'n bioskoopsaal. Die eerste stoot aan die bou van 'n eie kerksaal was 'n bemaking van £500 deur die weduwee van ds. J.H. du Plessis aan die gemeente om 'n vergaderplek vir die Sondagskool op te rig. (Vir die Paarl het sy dieselfde gedoen.) Hierdie bedrag is voordelig belê en toe 'n gemeentevergadering in Junie 1911 'n boukommissie benoem, staan die Du Plessis- of Sondagskoolfonds op £1 025. Teen dié tyd het die gemeente groot behoefte aan 'n gebou gehad wat nie net die Sondagskool nie, maar ook alle ander kerklike verenigings en organisasies kon huisves en terselfdertyd 'n saamkomplek vir die jong mense, met 'n leeskamer en 'n kafee, kon bied. Die koste moes nie £6 000 te bowe gaan nie. Die pastorieperseel se naaste hoek aan die kerk was vir die saal uitgehou. Onder die leiding van die heer P.W. Michau (Orange Grove) – lid van die Hoërhuis van die Kaapse Parlement van 1904 tot 1910 – het die twee leraars en die broers M. J. du Plessis, H. J. van Heerden, H.P. van Heerden, P.J. Erasmus, A.J. de Kock en G.H. Lategan (sekretaris) aan die werk gespring. Wynand Louw van die Paarl was die argitek. Die laagste tender, dié van Boesen, is met £400 tot op £6 200 verminder en op 16 Desember 1911 is die hoeksteen deur ds. (later prof.) John du Plessis gelê.

Met die hartlike samewerking tussen die kommissie, die argitek en die bouheer, was die bouwerk ná sewe maande klaar. Op die totale koste van £7 450 het die gemeente net £2 920 verskuldig gebly. Twee basaars het £400 en £639 gelewer, terwyl vyf persone £100, veertien £50, drie £30 en nege £25 elk gegee het. 'n Kollekte deur die Sondagskoolkinders het £49 en intekeninge £622 ingebring. Toe die distriksraad geen lening mag toestaan nie, leen die kerkraad £1 500 uit die boedel van James Ayliff. Buiten 'n geweldige hoeveelheid klip, is 365 000 stene gebruik, op die vervoer waarvan daar £100 bespaar is deur-dat die gemeente kosteloos daarmee gehelp het. Groot dank het H.J. van Heerden en M.J. du Plessis toegekom vir hul persoonlike toesig en hulp. Die gasligte sou gebruik word totdat Cradock hopelik binnekort elektriese ligte kry.

By die opening op Vrydagaand 2 Augustus 1912 was die groot saal, kort nadat ds. D.J. Pienaar, leraar van Uitenhage en moderator van die vorige sinode, die hoofdeur oopgesluit het, stampvol. Op die verhoog het die leraars van die verskillende kerke op Cradock en die vernaamste inwoners van die dorp en distrik hul plekke ingeneem. Die verslag van die Boukommissie is deur die voorsitter gelewer en ds. Pienaar – prof. J.I. Marais kon nie kom nie – het 'n rede oor "Vooruitgang, die Eis van die Lewe" gehou. Hy het op die vordering in die opvoedkundige, maatskaplike en kerklike lewe van Suid-Afrika gewys. Hiervan was ook die nuwe saal 'n sprekende bewys. Dit moes dien tot die ontwikkeling van die verstand, tot opbouing van die karakter, tot be-vordering van die maatskaplike verkeer en tot vestiging van die Godsryk op aarde. Ds. Nel het 'n samevatting van die rede in Engels gegee en onder die sang van die kerkkoor is daar £100 gekollekteer. Al die verenigings "die als zonen en dochters der gemeente beschouwd kunnen worden", sou die vrye gebruik van sekere vertrekke hê, mits die kerkraad op hulle kon reken as dit by skulddelging en die in-standhouding van die gebou kom.

Afskeid

Die binnekant van die kerkgebou.

Die dae van 24 tot 27 Julie 1914 was vir die gemeente droewig weens die afskeid van ’n geliefde leraars paar wat toe reeds agt jaar en twee weke in die gemeente gestaan het. Van alle kante het mense gekom en in gevalle waar mans nie kon kom nie weens die lammeroes, het die vrou gekom. Nadat die verenigings in die loop van die week reeds van ds. en mev. Nel afskeid geneem het, was daar die Vrydagmiddag in die kerksaal ’n gesellige gemeentelike byeenkoms. Die Sondag was dit Nagmaal en die aand was die kerk stampvol vir ds. Nel se diep ernstige en boeie afskeidspreek na aanleiding van Hand. 20:32: " En nu, broeders, ik bevele u Gode, en den woorde Zijner genade, Die machtig is u op te bouwen, en u een erfdeel te geven onder al de geheiligden." By die verlening van demissie die Maandagoggend in die kerkraadsvergadering het daar baie trane gevloei. Hierna moes ds. Nel se medeleraar, ds. J.C. Reyneke, weer ’n aantal jare alleen staan, hoewel hy soms hulppredikers gehad het sodat hy meer tyd aan die buitewyke kon afstaan.

Lidmaattal

Cradock het in 1933 die naasmeeste belydende NG lidmate van die groot dorpe op die Oos-Kaapse platteland gehad en sedert 1952 deurgaans die meeste. Die onderstaande tabel toon die afname in die lidmaattal van NG gemeentes op agt dorpe. In gevalle waar 'n gemeente later by 'n ander ingelyf is of twee gemeentes saamgesmelt het, word hulle syfers uit die staanspoor saam aangedui. Dit geld Middelburg en Middelburg-Uitsig, Grahamstad, Grahamstad-Grenspos en Albanie, Somerset-Oos en Visriviervallei (Kookhuis) asook Queenstown, Queenstown-Oos en Queenstown-Noord (laasgenoemde twee 'n ruk lank as Queenstown-Tuine). Die enigste twee dorpe wat teen 2010 steeds meer as een gemeente gehad het, was Cradock (moedergemeente, Noord en Oos) en Graaff-Reinet (moedergemeente en Nuwekerk). Nadat Nuwekerk ingelyf is by Graaff-Reinet se moederkerk, het net Cradock meer as een gemeente gehad. Elke dorp of gemeente se hoogste lidmaattal word in vet skrif aangedui. Hieruit blyk dat al die dorpe hul hoogtepunt ná die middel van die 20ste eeu bereik het, behalwe Burgersdorp wat sedert 1933 'n afname in sy ledetal ervaar. Die gemeentes van Aliwal-Noord, Cradock, Grahamstad en Queenstown was al met meer belydende lidmate in 2015 as sowat 'n eeu vantevore.

Gemeente/Dorp	1916	1933	1952	1960	1973	1979	1985	1990	1995	2000	2005	2010	2012	2014	2015	2016	2021
Aliwal-Noord	750	950	1145	1150	1250	1338	1242	1300	1595	1593	1378	1117	1114	1131	1043	1043	1043
Burgersdorp	1100	1461	1274	1260	1008	937	945	941	850	710	677	605	573	539	517	507	462
Cradock	1878	2164	2858	2914	2399	2421	2464	2288	2024	1934	1931	1697	1662	1892	1894	1575	1382
Graaff-Reinet	2125	2211	2536	2573	2115	2055	1917	1758	1699	1657	1242	1347	1077	1088	1075	1130	701
Grahamstad/Albanie	576	860	1640	1341	1479	1289	1115	1105	1122	1090	836	794	751	727	620	620	523
Middelburg	1100	1307	1430	Onbekend	1372	1391	1158	992	1147	970	953	829	829	702	648	592	470
Queenstown	566	1195	2060	2153	2115	1966	1866	1779	1572	1337	1190	1045	876	876	876	663	578
Somerset-Oos	1652	1400	1800	1864	1657	1511	1246	1210	1201	1281	1122	917	959	967	967	958	828
Totaal	9747	11548	14743	14655	13395	12908	11953	11373	11210	10572	9329	8351	7841	7922	7640	7088	5987

Die gesamentlike lidmaattal van dié dorpe het reeds in 1952 'n hoogtepunt van 14 743 bereik, waarna dit teen 1995 teruggesak het tot 11 373, minder as die totaal in 1933 van 11 548. Tussen 1990 en 2000 het die totaal met net 1 381 afgeneem tot 10 572, maar in die daaropvolgende 12 jaar het die afname versnel toe die gemeentes 2 731 lidmate verloor het en te staan gekom het op 'n totaal van slegs 7 841. Dis 'n verlies van meer as 'n kwart van die lidmate. In 2014 het dit ietwat toegeneem tot 7 922 danksy 'n toename (vergeleke met 2012) in die gemeentes Aliwal-Noord, Cradock, Graaff-Reinet en Somerset-Oos, maar 2015 se syfers was weer 'n laagtepunt, en so ook 2016 s'n, veral omdat Cradock se drie gemeentes se nuwe syfers dui op 'n verlies van 319 belydende lidmate binne 'n jaar. Omdat gemeentes nie getrou elke jaar nuwe syfers instuur nie, is dit waarskynlik enkele jare se afname; nie net een nie.

Enkele leraars

• John Evans, 1818–1823
• John Taylor, 1824 – 21 Mei 1860 (oorlede in die amp)
• Jan Hendrik Jacobus du Plessis, 1861–1882
• Jacobus Cornelius Reyneke, 1884–1922 (emeriteer; oorlede op 20 November 1943)
• Cornelis Vermaak Nel, 1906–1914
• Andries Francois Malan, 1923 – 5 Mei 1927 (ook hulpleraar in 1888; oorlede in die amp)
• Wilhelm Alexander Roux, 1923–1925
• Dr. Hendrik Petrus van der Merwe, 11 April 1925 – 24 Desember 1926 (beswyk aan kwaal veroorsaak deur kiem tydens reis in Europa opgedoen)
• Joël Hendrik Malherbe, 1926–1952
• Johannes Gerhardus Olivier, 1928–1933
• Willem Johannes Lubbe, 1934–1944
• David Petrus Mathys Beukes, 1945–1952
• Dr. Pieter Adriaan Verhoef, 1950
• Izak Bartholomeüs Fourie, 1951–1955
• Jozua Johannes Georg Loots, 1953–1956
• Petrus Jacobus Johannes Stephanus Els, 1955–1958
• Jacobus Francois Myburgh, 1957–1959
• Hendrik Olivier Viviers, 1958–1963
• Pieter Louis Rossouw, 1 Januarie 1961–1964
• William Fullard, 1963–1967
• Johannes Lodewyk Nel, 13 Februarie 1964 – omstreeks 1970
• Jacobus Francois van Wyk, 10 Februarie 1968–1973
• Francois Maritz, 1973–1976 (waarna Que Que en van 1 April 1982 saakgelastigde van die Sinode van Midde-Afrika)
• Abraham Jacobus Britz, 1976–1980
• Cornelius Bester, 1977–1980
• Gabriël Gideon le Roux, 1980–1990 (oorgegaan na die AP Kerk)
• Org Swanepoel, 1981 - 1985
• Jacques Durand, 1985–1990
• Adriaan Albertus (Riaan) Terblanche, 2008 – hede (tentmaker)

Sien ook

• Lys van eerste honderd NG gemeentes in Suid-Afrika

Galery

Kerkgeboue

• 
  Die moedergemeente se kerkgebou is in die middel van die dorp geleë en word omring deur hoë bome.
• 
  Die NG gemeente Cradock-Oos het laat in 1951 van die moedergemeente afgestig. Die hoeksteen van sy Neo-Bisantynse kerkgebou is op 29 November 1952 deur ds. D.P.M. Beukes gelê.
• 
  Cradock-Noord het in 1966 van die moedergemeente afgestig. In 2013 was dit die dorp se kleinste NG gemeente met 564 belydende lidmate, vergeleke met die moedergemeente se 571 en die Oos-gemeente se 607.
• 
  Die kerktoring van nader gesien.
• 
  Die borsbeeld van dr. Hendrik Petrus van der Merwe langs die moederkerk.

Leraars

• 
  Ds. J.C. Reyneke, van 1884 tot 1922 Cradock se vierde leraar.
• 
  Ds. W.A. Roux, leraar van 1923 tot 1925.
• 
  Ds. A.F. Malan, leraar van 1923 tot sy sterfdag, 5 Mei 1927.
• 
  Dr. Hendrik Petrus van der Merwe, leraar van 1925 tot 1926.
• 
  Ds. W.J. Lubbe, leraar van 1934 tot 1944.
• 
  Ds. (later dr. en prof.) P.A. Verhoef was skaars 'n maand in 1950 leraar hier voor hy as hoogleraar aan die Kweekskool op Stellenbosch aangestel is. Daar het hy gebly tot sy aftrede in 1979.
• 
  Ds. J.J.G. Loots, leraar van 1953 tot 1956.
• 
  Ds. P.J.J.S. Els, leraar van 1955 tot 1958.
• 
  Ds. J.F. Myburgh, leraar van 1957 tot 1959.
• 
  Ds. P.L. Rossouw en sy gesin. Hy was leraar van 1 Januarie 1961 tot 1964.
• 
  Ds. J.L. Nel was van 1938 leraar in vyf verskillende Oos-Kaapse gemeentes tot hy in 1964 na Cradock gekom het.
• 
  Ds. J.F. van Wyk was medeleraar van Cradock van 1968 tot 1973.

Bronne

• (en) Bulpin, T.V., 2001. Discovering Southern Africa. Cape Town: Discovering Southern Africa Publications cc.
• (af) Dreyer, eerw. A. 1932. Jaarboek van die Nederduits-Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 1933, Kaapstad: Jaarboek-Kommissie van die Raad van die Kerke.
• (nl) Dreyer, eerw. A. 1924. Eeuwfeest-Album van de Nederduits Gereformeerde-Kerk in Zuid-Afrika 1824–1924. Kaapstad: Publikatie-kommissie van de Z.A. Bijbelvereniging.
• (af) Hofmeyr, George (hoofred.). 2002. NG Kerk 350. Wellington: Lux Verbi.BM.
• (af) Hopkins, ds. H.C. 1968. Die Ned. Geref. Kerk Cradock 1818–1968. Cradock: NG Kerkraad.
• Maree, W.L., 1984. Jaarboek 1985 van die Nederduitse Gereformeerde Kerke. Pretoria: Tydskriftemaatskappy van die Nederduitse Gereformeerde Kerk.
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller), 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (en) Raper, P.E., 1987. A Dictionary of South African Place Names. Johannesburg: Lowry Publishers.
• (en) Rosenthal, Eric. 1978. Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town and Johannesburg: Juta and Company Limited.
• (af) Small, Mario (samesteller), 2009. Jaarboek van die Nederduitse Gereformeerde Kerke 2010. Wellington: Tydskriftemaatskappy.