NG gemeente Aliwal-Noord

Die NG gemeente Aliwal-Noord is die 10de oudste gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in sy Sinode van Oos-Kaapland al was dit die 11de wat in die sinodale gebied gestig is, maar die NG gemeente Middelburg het in 2010 saamgesmelt met Middelburg-Uitsig. In die hele Kerk was dit die 51ste stigting, maar is nou die 50ste oudste gemeente.

Ds. W.J. Naudé het die hoeksteen van die huidige kerkgebou op 24 Februarie 1924 gelê. Die argitekte was William Hawke en Walter Nicol McKinlay.

Aliwal-Noord is geleë aan die Oranjerivier in 'n gebied waar die meeste NG gemeentes al langer as 'n eeu bestaan.

Aliwal-Noord se vorige NG kerkgebou (in 1864 gebou) huisves 'n gedeelte van die dorp se museum. Die kerkraad het die gebou in die dekade ná 1930 aan die munisipaliteit verkoop.

Die saal en kerkgebou van die gemeente beklee 'n ruim erf in die middedorp van Aliwal-Noord.

Agtergrond

Toe die eerste trekboere in 1823 oor die Stormbergspruit trek om hulle te kom vestig in die omgewing van die plaas Buffelsvlei (later Aliwal-Noord), was die wêreld hier nog woes en leeg. Die Noordoos-Kaap was ’n ware niemandsland weens die onherbergsaamheid en koue winters. Stamoorloë het gelei tot die suidwaartse migrasie van inheemse volke en die Noordoos-Kaap is kort voor lank binnegedring deur die Temboes uit die suide en die Mfengoes uit die noorde.

J.C. Chase, die burgerlike kommissaris van Burgersdorp, wat reeds in 1847 gestig is, het die Britse regering sterk aangeraai om ’n dorp aan te lê by die samevloeiing van die Oranje- en die Kraairivier ten einde wet en orde na dié afgeleë grensgebied te bring. Ná dringende versoeke deur die trekboere het die regering die oosgrens in 1848 verskuif om ook die gebied aan die oorkant van die Stormbergspruit in te sluit.

Aliwal-Noord se ligging is gekies danksy die drif deur die Oranjerivier net onder die samevloeiing van die Oranje en die Kraairivier. Die eerste vermelding van dié drif was in 1809 in Andries Stockenström se reisjoernaal toe hy die gebied saam met kol. Collins besoek en die rivier die Stockenströmrivier genoem het. Die San, Trekboere en latere Voortrekkers het gereeld die drif op hul reise gebruik en het dit Boesmans Drift, Piet-se-Drif, Somerset Ford of Voortrekker Drift genoem.

Die dorp is in 1849 aangelê op die plaas Buffelsvallei, wat behoort het aan Pieter Jacobus de Wet, die eerste persoon wat hom permanent hier kom vestig het. De Wet en sy familie is begrawe op die rantjie naby die oorspronklike woonhuis en 'n gedenkteken is later deur die familie opgerig ter nagedagtenis aan die "vader" van die dorp. Aliwal-Noord is genoem na die oorwinning wat sir Harry Smith, die destydse goewerneur, oor die Sikhs in die Slag van Aliwal in Indië behaal het.

Stigting

Ds. D.J. Pienaar, leraar van 1881 tot 1887.

Ds. D.J. le R. Marchand, leraar van 1889 tot omstreeks 1899 en toe leraar van die NG gemeente Tamboerskloof tot 1912. Hy was later leier van die Christelike Strewersvereniging.

Ds. David Wilcocks, leraar van 1903 tot 1906.

Ds. W.J. Naudé, leraar van 1908 tot 1938. Hy het in 1912 'n grondige ondersoek ingestel na die kerklike toestande in Suidwes-Afrika. Sy dienste en verslag het die toekoms van die NG Kerk in die kolonie (toe nog Duits) verseker.

Ds. F.R. Grobbelaar, leraar van 1939 tot 1945.

Ds. G.S. Mostert, leraar van 1963 tot 1965.

Die NG gemeente hier is op 19 Mei 1852 gestig. Die eerste konsulent was ds. John Murray van die NG gemeente Burgersdorp, 'n seun van ds. Andrew Murray sr. van die NG gemeente Graaff-Reinet, wie se vyf seuns wat volwassenheid bereik het, elkeen 'n predikant in die NG Kerk geword het. John Murray het reeds in 1853 afskeid geneem en een van die eerste twee hoogleraars aan die Stellenbosse Kweekskool geword. Ds. P. Huet het 'n jaar lank, van Desember 1855 af, die dienste op Aliwal-Noord waargeneem teen 'n salaris van £100. Die twee agterste banke in die kerkgebou is oopgelaat vir Kleurlinge, aangesien hulle toe nog nie hul eie kerk gehad het nie.

Eerste leraars

Ds. G.A. Martin was, van 1859 tot 1865, die eerste leraar. In sy dienstyd is die NG gemeente Lady Grey omstreeks 1861 afgestig, hoewel die juiste datum nie meer bekend is nie omdat die eerste notuleboek van die kerkraad verlore gegaan het. Op 30 September 1861 berig die Cape and Natal News: "A meeting has been held at Aliwal North for the purpose of building a Dutch Reformed Church in that district. The subscriptions already promised are very large, they are paid for the most part in kind. The farmers have engaged that every child of a family shall give one lamb."

Kerkraadslede wat in hierdie tyd sonder 'n grondige rede van die kerkraadsvergaderings af weggebly het, is met £1 beboet. Ná ds. Martin is ds. D.B. (David) Naudé in 1867 hier bevestig en hy het die gemeente tot 1873 gedien. Lidmate van die gemeente wat nie gediend was met sy vrysinnige en "liberalistiese" beskouings nie, het uit die Kerk bedank en 'n afsonderlike gemeente gestig. Hulle het ds. J.T. Kriel beroep. Ná die gemeente toe agt jaar lank vakant was, is ds. D.J. Pienaar op 11 Junie 1881 hier bevestig. Hy is pas ses maande vantevore, op 2 Desember 1880 tot die bediening toegelaat en was enkele maande lank hulpprediker op Ladismith in die Klein-Karoo.

Ds. Pienaar arbei hier tot einde November 1887. Reeds op Aliwal-Noord het ds. Pienaar hom laat geld as 'n sterk maar taktvolle leier wat groot 'n groot werk tot die herstel van die eenheid gedoen het ná die skeuring van 1873. Hy was dus 'n gelukkige keuse as nuwe leraar vir die NG gemeente Uitenhage omdat dié gemeente ook 'n moeilike tyd beleef. Daar word hy bevestig op 10 Desember 1887, 'n week of wat voor sy 34ste verjaardag.

Ds. Pienaar se opvolger op Aliwal-Noord was ds. D.J. Marchand, maar eers in 1889. In sy tyd is 'n sogenaamde armskool op die dorp gestig. Ook in sy tyd is kleingeld by die deure ingevoer en eers in die 1940's afgeskaf. In 1898 is kerkraadslede verplig om in ampsdrag die dienste en vergaderings by te woon. Die NG gemeente Jamestown is in 1891 deels van Aliwal-Noord en deels van die NG gemeente Dordrecht afgestig nadat die leraars van die moedergemeentes van 1876 om die beurt maandeliks 'n diens daar waargeneem het.

Latere verwikkelinge

Ds. David Wilcocks is in 1903 bevestig en het die gemeente tot 1906 gedien. In 1908 het ds. W.J. Naudé die beroep aangeneem. Hy bly 30 jaar hier. Twintig jaar lank het sy eggenote die orrel bespeel. Van 1920 af het Afrikaans Nederlands op die kansel vervang.

Die nuwe kerkgebou is op 12 September 1925 ingewy en die ou kerkgebou terselfdertyd aan die munisipaliteit vir £2 000 verkoop. In 1929 is die gebruik van kelkies vir die Nagmaal ingevoer, waarvan dr. William Nicol al met die Griep van 1918 reeds die baanbreker in die NG gemeente Johannesburg was. Ds. Naudé het om gesondheidsredes in 1938 afgetree en is opgevolg deur ds. F.R. Grobbelaar. Ná hom kom ds. J.S. Theron in Junie 1945. In 1949 neem hy egter die beroep as organiserende sendingsekretaris aan. In Desember 1950 kom ds. P.M. van Heerden aan die hoof van die gemeente staan.

Lidmaattal

Die onderstaande tabel toon die afname in die lidmaattal van NG gemeentes op die groot dorpe van die Oos-Kaapse binneland. Aliwal-Noord is die dorp wie se getal NG lidmate die laaste 'n keerpunt bereik het, naamlik omstreeks 1995. In al die ander gevalle was dit omstreeks die middel van die 20ste eeu, buiten Burgersdorp. In gevalle waar 'n gemeente by 'n ander ingelyf is of twee gemeentes saamgesmelt het, word hulle syfers van die begin af saam aangedui. Dit geld Middelburg en Middelburg-Uitsig, Grahamstad, Grahamstad-Grenspos en Albanie, Somerset-Oos en Kookhuis asook Queenstown, Queenstown-Oos en Queenstown-Noord (laasgenoemde twee 'n ruk lank as Queenstown-Tuine). Elke dorp of gemeente se hoogste lidmaattal word in vet skrif aangedui. Hieruit blyk dat al die gemeentes hul hoogtepunt ná die middel van die 20ste eeu bereik het, behalwe Burgersdorp wat sedert 1933 'n afname in sy lidmaattal ervaar. Aliwal-Noord het opgeskuif van die tweede laaste plek na die tweede plek, nie vanweë 'n groot toename in sy lidmaattal nie, maar weens 'n groot afname in al die ander gemeentes se lidmaattal. Dit is dan ook een van net vier plekke uit die agt wat in 2014 meer belydende lidmate gehad het as sowat 'n eeu vantevore.

Gemeente/Dorp	1916	1933	1952	1960	1973	1979	1985	1990	1995	2000	2005	2010	2012	2014	2015	2016	2021
Aliwal-Noord	750	950	1145	1150	1250	1338	1242	1300	1595	1593	1378	1117	1114	1131	1043	1043	1043
Burgersdorp	1100	1461	1274	1260	1008	937	945	941	850	710	677	605	573	539	517	507	462
Cradock	1878	2164	2858	2914	2399	2421	2464	2288	2024	1934	1931	1697	1662	1892	1894	1575	1382
Graaff-Reinet	2125	2211	2536	2573	2115	2055	1917	1758	1699	1657	1242	1347	1077	1088	1075	1130	701
Grahamstad/Albanie	576	860	1640	1341	1479	1289	1115	1105	1122	1090	836	794	751	727	620	620	523
Middelburg	1100	1307	1430	Onbekend	1372	1391	1158	992	1147	970	953	829	829	702	648	592	470
Queenstown	566	1195	2060	2153	2115	1966	1866	1779	1572	1337	1190	1045	876	876	876	663	578
Somerset-Oos	1652	1400	1800	1864	1657	1511	1246	1210	1201	1281	1122	917	959	967	967	958	828
Totaal	9747	11548	14743	14655	13395	12908	11953	11373	11210	10572	9329	8351	7841	7922	7640	7088	5987

Die gesamentlike lidmaattal van dié dorpe het reeds in 1952 'n hoogtepunt van 14 743 bereik, waarna dit teen 1995 teruggesak het tot 11 373, minder as die totaal in 1933 van 11 548. Tussen 1990 en 2000 het die totaal met net 1 381 afgeneem tot 10 572, maar in die daaropvolgende 15 jaar het die afname versnel toe die gemeentes 2 932 lidmate verloor het en te staan gekom het op 'n totaal van slegs 7 641. Dis 'n verlies van meer as 'n kwart van die lidmate.

Enkele leraars

Aliwal-Noord

• George Andries Martin, 1859 - 1865, lê bediening neer
• David Naudé, 1867 - 1873, lê bediening neer
• Daniël Jozua Pienaar, 1881 - 1887
• Daniël J. Le Roux Marchand, 1889 - 1899
• David Wilcocks, 1903 - 1906
• Willem Johannes Naudé, 1908 - 1938 (emeriteer; oorlede op 21 Julie 1943)
• Erich Bam, 1939 - 1942
• Frederick Rossouw Grobbelaar, 1939 - 1945
• Johannes Stefanus Theron, 1945 - 1949
• Paul Marais van Heerden, 1950 - 1960
• Gerhardus Stephanus Mostert, 1963 - 1965
• Mario Walter van der Sandt, 1965 - 1968
• Hendrik (Hennie) Belsazar Geyer, 1966 - 1969
• James Nehemia Klynveld, 1978 - 1982
• Stephanus Rudolph (Fanie) Liebenberg, 1980 - 2002 (emeriteer)
• Arnoldus Christiaan (Arnold) van der Westhuizen, 31 Julie 1992 - 31 Julie 2010, lê bediening neer (word navorser van voëls)
• Frederik Josefus (Frik) Louw, 1993 - 2005 (Kapelaan: Korrektiewe Dienste, Goedemoed - gekoppel aan Aliwal-Noord)
• Johan Taute van Rooyen, Jan 2002 - Jan 2005
• Jacobus Stéphan van der Watt, Jan 2006 - Nov 2009 - uitgestuur as sendeling na Japan vanuit die gemeente - Missie Japan
• Chris Steyn, 2010 - 1 November 2013 (emeriteer; later oorlede)
• André Theron, Mei 2014 - (verlaat)
• Hendrik Cornelius (Henco) van der Westhuizen, 7 Februarie 2015 - (verlaat)
• Johan (JWE) Esterhuysen, November 2015 - 30 Mei 2021 (aanvaar sy emeritaat)
• Adriaan van Tonder, 1 Januarie 2018 -
• Dewald Vermaak
• Niel Muller

Vrye gemeente

• Hermanus Theodorus Kriel, 1871 - 1878

Goedemoed-nedersetting/-gemeente

• Jozua Francois Naudé, 1910 - 1911 (oorlede 27 Augustus 1948)
• Theophilus Christiaan Dönges, 1920 - 1929 (emeriteer)
• Daniel de Jager, 1938 - 1944
• Frederik Johannes Christoffel van Loggerenberg, 1944 - 1946
• Gideon Jacobus van Zyl, 1946 (oorlede op 18 Oktober daardie jaar)
• Francois Piherres Charles Duminy, 1947 - (minstens 1960)

Bron

• Olivier, ds. P.L. (samesteller), Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers, 1952.

Eksterne skakels

• NG gemeente Aliwal-Noord se webtuiste ^{[dooie skakel]}.
• Leraarspos geadverteer, Kerkbode, 12 Januarie 2022.