NG gemeente Johannesburg

Die NG gemeente Johannesburg was op 14 Augustus 1887 die eerste gemeente wat die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Goudstad gestig het. Regstreeks en onregstreeks het uit dié gemeente oor die daaropvolgende eeu al die gemeentes op die Witwatersrand ontstaan, maar teen die tweede dekade van die 21ste eeu het daar van die Johannesburgse moedergemeente amper niks oorgebly nie: die lidmaattal was volgens die NG Kerk se jaarboek net 90 en die gemeente was jare reeds vakant.

Die gemeente se laaste kerkgebou, afgeneem in 1987, en later gesloop. In 1952 het die gemeente se medewerker heel ironies gegewe wat later gebeur het, in Ons gemeentelike feesalbum geskryf: "Die mynkamp van 1886 het die grootste stad in Suid-Afrika geword, waar wriemelende menigtes elke dag mekaar verdring tussen hoë geboue en op oorvolle strate wat maar nie al die verkeer wil vat nie; maar hoog tussen die kransagtige blokke woonstelle en kantore steek die kerkgebou van Johannesburg nog uit, asof hy wil sê: Die mens – soos gras is hy, maar die Woord van God bly tot in ewigheid!"

Die ontdekking van goud

Die noordelike aansig van die kerk langs die sinodesentrum in De Kortestraat, Braamfontein, wat gesloop is. Die sinodesentrum staan nog langs die leë erf. Dit huisves nou (2015) die vakbond Satawu en staan bekend as Satawu House.

Die eerste NG kerkgebou aan die Rand was in Von Brandisstraat en is in Augustus 1887 ingewy. Regs is die pastorie wat gebou is kort na prop. Martins se aankoms in Brickfields.

Ds. J.N. Martins, die eerste leraar.

Die kansel uit die Braamfonteinse kerk van 1904 staan vandag (2016) in die Irenekerk.

Die gemeente se vierde kerkgebou, wat in 1904 ingewy is. Dit word soms ook die Clifton-kerk genoem omdat die voorstad wat op die plaas Braamfontein aangelê is, eers so geheet het. Dit is in 1955 gesloop.

Die Kerkbode het op 8 September 1937 'n foto van die kerkgebou op sy voorblad geplaas ter viering van die 50-jarige bestaan van die oudste gemeente aan die Rand. Daar was toe reeds 22 gemeentes in die gebied met 62 000 lidmate.

P.G.J. Meiring, tweede leraar

Die kerkgebou van 1904 omstreeks 1947, sowat agt jaar voor dit gesloop is om vir die laaste kerkgebou plek te maak

Ds. D.P. Cillié, leraar van 1920 – '26 en '29 – '33, saam met sy gesin. Ná sy dood in die tuig is sy vrou met ds. P.S.Z. Coetzee getroud, wie se vrou in 1936 ná 'n "smartlike lyding" oorlede is.

Die eerste toestroming van mense na die mynkamp Johannesburg, wat binne tien jaar ná sy ontstaan in 1886 vir Kaapstad as die grootste stad in die latere Suid-Afrika sou verbysteek, het gevolg op die ontdekking van 'n dagsoom met gouddraende erts op die plaas Langlaagte, waarop die dorpie met dieselfde naam ontwikkel het en wat later die voorstad Langlaagte sou word. Kort na die hoofrif ontdek is, is vasgestel dat dit deur Langlaagte byna 50 km na die ooste en weste strek.

Vroeër was die algemene opvatting dat dit die Australiese rondreisende prospekteerder George Harrison was wat op 'n Sondag in Maart 1886 op 'n rotsagtige uitsteeksel van die hoofrif afgekom het op die plaas Langlaagte van die weduwee van Gerhardus Cornelis Oosthuizen. Volgens oorlewering het Harrison sy ontdekkerskleim vir ongeveer R20 verkoop.

'n Staatsondersoekkomitee het egter in 1941, ná die aanhoor van breedvoerige getuienis, besluit dat dié eer P.J. Marais toekom. Nog twee aanspraakmakers op die ontdekking van die hoofrif op Langlaagte is Hermanus Johannes van Staden, skoonseun van Oosthuizen, en ene Peter Bernardus de Ville.

Reeds 34 jaar vantevore, in 1852, het J.H. Davis die eerste goud aan die Witwatersrand op 'n plaas naby Krugersdorp ontdek, maar die regering van die ZAR het hom gedwing om stil te bly daaroor. Eers in 1886 was dit duidelik dat hierdie vonds die hoofgoudrif van die Witwatersrand was. Drie gedeeltes van die plaas Langlaagte was in Oosthuizen se besit. Die gedeeltes is uitgekoop deur president Paul Kruger vir dorpstigting en die toekenning van mineraleregte aan prospekteerders of myners.

Die dorp Johannesburg het egter ontwikkel op die plaas Randjeslaagte, van waar dit in alle rigtings uitgestrek het. Die dorp is genoem na Johann Rissik, waarnemende landmeter-generaal, en Johannes Pieter Meyer, veldkornet van die wyk.

Aanloop tot gemeentestigting

Voor die Johannesburgse moedergemeente in 1887 gestig is, skaars 18 maande nadat goud ontdek is op Langlaagte, was die landelike gebied deel van die NG gemeente Heidelberg. Landbouers uit die Kaap, wat daarvaan af weggetrek het om onder die Britse bewind uit te kom, het al in die dekade na 1840 op die Hoëveld begin aankom. Maar dit was die kerkraad van die NG gemeente Dutoitspan wat onder leiding van ds. Abraham Kriel die eerste stap gedoen het tot gereelde bearbeiding van die goudveld deur hulle hulpprediker, prop. J.N. Martins, af te staan om die evangelie aan die lidmate op die Rand te verkondig.

Die goudstormloop het mense uit alle wêrelddele na die Rand gebring. Sover vasgestel kon word, het ds. S.J. du Toit, destydse superintendent-generaal van onderwys in die Zuid-Afrikaansche Republiek, die eerste NG diens in Johannesburg gehou. Dit was 'n opelugdiens op 'n Sondag teen die middel van 1886 in die skaduwee van 'n wilgerboom naby die terrein waarop NG gemeente Langlaagte se latere kerkgebou en die Abraham Kriel-kinderhuis gebou is. Sy teks het uit Genesis 2:12 gekom: "En die goud van die land is goed."

Onder die intrekkers op die Rand was ook lidmate van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, wat hulle veral in groot getalle aan die westekant van die teenswoordige middestad gevestig het in wat destyds as die "Dip" bekend gestaan het. Dit was die minder gegoede buurte van Langlaagte, Fordsburg en Vrededorp, wat lank die enigste deel van die ontluikende stad was waar Afrikaners plek-plek in die meerderheid was. Die meer gegoede noordelike (Parktown, Houghton ens.) en noordoostelike voorstede (Observatory, Orange Grove ens.) was nog altyd amper uitsluitlik Engels, terwyl Afrikaners, namate hulle ekonomiese posisie verbeter het, hulle later jare ook in groot getalle in die noordwestelike dele (Melville, Westdene, Aucklandpark, Northcliff, Linden, Randburg en omstreke) gaan vestig het. In 'n mindere mate as in die "Dip" het Afrikaners ook gaan woon in die omgewing van Jeppestown, onmiddellik oos van die middestad. In 'n stadium was daar byvoorbeeld binne 'n smal strook wat 8 km wes van die middestad gestrek het, 14 NG gemeentes, maar oor dieselfde afstand na die ooste net vyf.

Ontstaan

Dit was die kerkraad van die Dutoitspan onder leiding van ds. Abraham Kriel wat die eerste stap gedoen het tot die gereëlde bearbeiding van die goudvelde deur hul hulpprediker, prop. J.N. Martins, af te staan "om die dierbare Evangelie ook aan ons broers op die goudvelde te gaan verkondig". Prop. Martins het op 17 Mei 1887 op Johannesburg aangekom en moes in die begin sy dienste in 'n "rietstal" hou, maar reeds drie maande na sy aankoms kon die eerste kerkgebou, van hout en sink opgerig, in gebruik geneem word. Hierdie gebeurtenis het byna saamgeval met die stigting van die gemeente op 14 Augustus 1887. Prop. Martins, wat nog al die tyd voortgegaan het om die gemeente in 'n tydelike hoedanigheid te bedien, is op 21 November 1887 tot herder en leraar van die gemeente Johannesburg beroep en eers in Mei 1888 as sodanig bevestig.

In 1952 berig Ons gemeentelike feesalbum: "Die gemeente het eintlik nooit geleentheid gehad om rustig te bestaan en opgebou te word nie. Meer as enige ander gemeente moes hy voortdurend in die brandpunt van elke stryd staan wat volk en Kerk die afgelope driekwarteeu moes stry en was hy gedurig blootgestel aan die gevare wat die onstandvastigheid van 'n sneltoenemende kosmopolitiese gemeenskap meegebring het. Bewys hiervan is dat die kerkgebou wat in 1887 opgerig is, drie jaar later deur 'n groter een op Von Brandisplein vervang moes word." Van Brandisplein (hoek van Von Brandis- en Pritchardstraat) het aanvanklik, ná die bou van die eerste NG kerkie, Kerkplein geheet. Later (omstreeks 1997) sou die regering die tweede kerkgebou uitkoop en toe is die oop ruimte langs die kerk Goewermentsplein genoem. Later is dit herdoop tot Von Brandisplein, ter ere van Carl von Brandis, Johannesburg se eerste landdros. Boere en prospekteerders het op die orige gedeelte van die plein gekampeer en later was dit ook die tuiste van die stad se eerste sinagoge. Oorkant die NG kerkie was 'n ry winkels, waaronder 'n fietswinkel van die gebroeders Hunt, wat later Williams Hunt & Kie sou word. Die mynkamp se eerste skool is ook langs die kerk gebou. Tydens sy leeftyd is die kerkie vir verskeie doele gebruik, onder meer as 'n bakkery, lesingsaal, stemlokaal tydens verkiesings en die kantoor van die "Rand Aid Association". Johannesburgers het in opstand gekom toe die regering sy voorneme bekend maak om die geboue op die perseel te sloop en so plek te maak vir 'n hofgebou, maar die besware het op dowe ore geval en die slopery het in 1909 begin. Vandag staan die Suid-Gautengse Hooggeregshof op die plein waar die NG kerk in Johannesburg sy eerste tuiste gehad het.

Die tweede kerkie was middelpunt van die gemeente tot die afstigting van die gemeentes Johannesburg-Oos en Jeppestown op 8 Julie 1897, toe 'n noodkerk (weer van hout en sink) in Jorissenstraat, Braamfontein, opgerig is. Vanweë die Anglo-Boereoorlog is die oprigting van 'n meer permanente gebou (die vierde kerk) vertraag en kon die volgende (voorlaaste) kerkgebou eers op 13 April 1904 ingewy word. Ons gemeentelike feesalbum skryf in 1952: "Hierdie gebou sal vanweë bouvalligheid binnekort gesloop moet word sodat die gemeente in die kort tyd van sy geskiedenis hopelik teen 1953 vir die vyfde maal 'n kerk sal inwy. So is Johannesburg!" Met die sloping van die vierde kerkgebou in die jare vyftig het die sierlike gebou van die NG gemeente Jeppestown in Fairview die oudste NG kerkgebou in die stad geword.

Ds. Martins het die gemeente tot in 1920 bly bedien, toe hy sy emeritaat aanvaar het. Reeds teen 1952 het daar 25 gemeentes bestaan in die gebied wat vroeër die moedergemeente uitgemaak het. Teen 1973, op die hoogtepunt van die NG Kerk se bestaan in die Goudstad, het die oorspronklike gebied van die moedergemeente uit vyf ringe (Johannesburg, Langlaagte, Turffontein, Linden en Melville) bestaan en was daar 47 gemeentes. Teen 2010 het dié getal tot 21 gemeentes gekrimp met die inlywing of samesmelting van Langlaagte (1892), Fordsburg (1896), Johannesburg-Oos (1897), Jeppestown (1897), Turffontein (vroeër La Rochelle, 1906), Cottesloe (vroeër Vrededorp, 1927), Brixton (1939), Rosettenville (1938), Malvern (1940), Johannesburg-Noord (1942), Bezuidenhoutsvallei (1944), Johannesburg-Wes (1944), Parkhurst (ingelyf by Parksig, nou Parkkruin Familiekerk, 1944), Crosby-Wes (vroeër Hurst Hill, 1949), Suid-Rand (1950), Johannesburg-Suid (1950), Belgravia (1952), Mayfair (1953), Aucklandpark (1958), Noordoos-Rand (1959), Sterrewag (1964) en Andrew Murray (1966), die ontstaan uit samesmeltings van Deo Gloria, Parkkruin, Vergesig, Kensington en Johannesburg-Noord/Andrew Murray Congregation asook die ontstaan van die enigste nuwe gemeente, Weltevreden.

"Die mynkamp van 1886 het die grootste stad in Suid-Afrika geword, waar wriemelende menigtes elke dag mekaar verdring tussen hoë geboue en op oorvolle strate wat maar nie al die verkeer wil vat nie; maar hoog tussen die kransagtige blokke woonstelle en kantore steek die kerkgebou van Johannesburg nog uit, asof hy wil sê: Die mens – soos gras is hy, maar die Woord van God bly tot in ewigheid!"

Ds. en mev. Coetzee se verwelkoming

Op Vrydag 10 Februarie 1934 het 'n sestiental motors ds. en mev. Coetzee ontmoet op Baragwanath, langs die hoofweg van Potchefstroom. Ná die sing van Psalm 146 vers 1 en warm handdrukke deur die aanwesiges, het die stoet motors ordelik na die pastorie beweeg, waar die nuwe pastoriegesin deur etlike gemeentelede ingewag is en Dat 's Heren zegen op u daal toegesing is. Daardie aand het sowat 600 siele die Eendragsaal van hoek tot kant beset. Onder die eregaste, wat saam met die nuwe dominee en sy gade uit die Vrystaat gekom het, was sy bejaarde moeder en sy swaer, ds. Jacob Rabie van Zastron. Hierdie funksie het eintlik 'n dubbele karakter gedra: enersyds was dit 'n verwelkoming vir die nuwe predikant en sy eggenote en andersyds 'n afskeid vir eerw. Roode wat die gemeente met soveel sen tydens die vakature bearbei het.

Behalwe die gebruiklike adresse, het 'n paar toesprake deur die besoekende predikante en ds. Coetzee gevolg. By geleentheid van die plegtige bevestiging Saterdagaand, toe bogenoemde ds. Rabie die rede uitgespreek het, het nie minder nie as sewentien predikante en sendelinge die pas bevestigde voor die kansel die seën van die Here met 'n warme handdruk kom toewens. Onder hulle was die konsulent, ds. S. W. van Niekerk, wat van Ringsweë die bevestiging waargeneem het, ds. D.P. Cillié, oudleraar van Johannesburg wat vir die doel van Harrismith oorgekom het en eerw. T.C. Esterhuizen wat vandag nog namens ons Kerk die kleurlingsending in Johannesburg behartig. As uitgangspunt vir sy intreepreek die Sondagmôre, het ds. Coetzee hierdie woord van die Apostel gekies: Want ek het my voorgeneem om niks onder julle te weet nie, behalwe Jesus Christus, en Hom as gekruisigde (1 Korintiërs 2: 2). (Die Kerkbode, 7 en 14 Maart 1934.)

Opbloei in gemeentelewe

Ds. P.S.Z. Coetzee en sy eerste vrou, gebore Ellen Bredell. Hy was leraar van 1934 tot '45. Ná sy vrou se dood in 1936 is hy met ds. Cillié se weduwee getroud, sodat sy die derde keer pastoriemoeder van Johannesburg geword het.

Ds. G.O. Meij, leraar van 1939 tot 1940.

Ds. J.G. Bezuidenhoud, leraar van 1941 tot 1943.

Ds. D.S. Snyman, medeleraar van 1947 tot 1953.

Ds. C.B. Brink, medeleraar van 1945 tot 1959.

Dr. J.A. van Wyk, studenteleraar van 1950 tot 1952.

Ds. C.J. Hattingh, leraar van 1954 tot 1955.

Ds. J.A. Lombard, medeleraar van 1955 tot 1961.

Ds. M.E.J. Bezuidenhout, medeleraar van 1960 tot 1962.

Dr. Willie Jonker, leraar van 1962 tot 1965.

Ds. en mev. Coetzee het met hart en siel aan die werk gegaan en binne 'n jaar na hul aankoms was daar, volgens ds. A.P. Smit, "onmiskenbare tekens van 'n geseënde opbloei in die gemeentelike lewe". Die opkomste na die eredienste het so aansienlik verbeter dat daar selfs aan die bou van 'n ekstra galery in die kerk gedink is. Veral Sondagaande was die kerk so vol dat moeilik sitplek vir almal gevind kon word. Uit die ringsverslae van 1935–1936 blyk dan ook dat van al die ringsgemeentes, dié van Johannesburg die eerste plek ingeneem het, wat erediens-kollektes betref, 'n duidelike bewys dat die eredienste deur die gemeentelede druk besoek is en dat die gemeente die kanselboodskappe en veral ook die herderlike besoekwerk hoog waardeer het. Die kerkraadsnotule uit hierdie tyd maak dan ook meermale gewag van "die aangename samewerking tussen die lede van die kerkraad" (Sept. 1937) en van die hoë waardering van die kerkraad van die selfopofferende dienste van ds. en mev. Coetzee.

So byvoorbeeld het die kerkraad op voorstel van broeders P.J. van Gass en H.J. Storm in sy vergadering op 14 September 1937, net na die geslaagde Vyftigjarige Jubelfees van die gemeente, met algemene stemme 'n mosie aangeneem, waarin ds. Coetzee verseker word "dat die kerkraad met genoeë en waardering kennis neem van die groot en heerlike werk wat hier deur hom verrig word en vertrou dat die Heer hom en sy eggenote (sy tweede vrou) krag en genade sal gee om nog lank daarmee voort te gaan tot Sy eer en tot opheffing van ons volksgenote". 'n Jaar later boekstaaf die kerkraad andermaal sy opregte dank teenoor hul toegewyde predikant "vir sy ywer in verband met die reparasies aan die kerk en die ligte (van die kerk)". (Kerkraadsnotule, Augustus 1938.) Laasgenoemde mosie staan in verband met sekere veranderings en verbeterings wat daar in die loop van 1938 aan die kerkgebou gedoen is, en waarvoor ds. Coetzee hom baie beywer het. Behalwe dat die binnekant van die kerk deur die firma Herbert Evans skoongemaak en afgewit is, het die kerkraad ook die tender van die heer F.P. Viljoen aangeneem "vir die verbetering van die kerkligte". 'n Skenking van dr. F.P. Fouche "ter gedagtenis aan wyle mev. Fouche" het die kerkraad in staat gestel om hierdie werk te laat doen. Nou was dit nog die akoestiek van die kerkgebou, wat ten spyte van etlike pogings ter verbetering in die verlede, nog baie te wense oorgelaat het.

Kerkskuld uitgewis

Waar die gemeentelike lewe op-bloei, kom dit gewoonlik ook die kerkkas ten goede. So was dit ook hier. Nie alleen is einde ten laaste die gemeenteskuld gedelg nie, maar die jaarlikse ontvangste het in hierdie tyd in meerdere of mindere mate darem altyd die lopende uitgawes oortref. Hierdie verbetering moet natuurlik in die raamwerk van die beter tye gesien word. In die laat-dertiger jare het die na-oorlogse depressie-toestande eindelik begin opklaar en voorspoediger tye het ingetree. Ds. Coetzee was juis die aangewese man om van elke moontlike kans ter verbetering van die geldsake van die gemeente, die regte en die volste gebruik te maak. Pas na die aankoms van ds. Coetzee het dankofferlyste in verband met die jaarlikse dankfees die ou koevertjies vervang. Die maandelikse bydraes word weliswaar nog gevra, maar daar word nou meer as ooit tevore van die jaarlikse dankfeeste werk gemaak.

Behalwe wyksbasaars is in daardie jare groot sentrale gemeentelike basaars georganiseer, wat onder die geesdriftige en besielende leiding van ds. en mev. Coetzee gestaan het. En die gunstige gevolge het nie uitgebly nie. Reeds in Februarie 1935 — 'n jaar ná die bevestiging van ds. Coetzee —maak die finansiële kommissie van die kerkraad die broeders attent op die besliste vooruitgang van die gemeente op finansiële gebied. Dat die gemeenteskuld — vir die vermindering waarvan wyle ds. Cillié hom reeds so baie beywer het — teen hierdie tyd reeds uitgewis was, blyk uit hierdie interessante besluit wat die Susterskring kort tevore geneem het en nou in die kerkraadsvergadering ter tafel gelê word: "Aangesien die Susterskring gestig is in 'n tyd toe die gemeente met 'n swaar skuld belas was en met die doel om die kerkraad geldelik te ondersteun om die skuld af te betaal, en aangesien daar verneem word dat die gemeente nou sonder skuld is, (eie kursivering A.P.S.) en die geldelike steun nou nie meer nodig het nie, besluit die lede teenwoordig dat die Susterskring ophou om te bestaan vanaf hierdie datum en dat die kerkraad in kennis gestel word van die besluit." (Kerkraadsnotule, Mei 1935.) Na aanleiding hiervan boekstaaf die kerkraad sy dank en waardering vir wat die susters „in dae van donkerheid" deur hierdie organisasie vir die vermindering van die kerkskuld gedoen het.

Invoer van die Afrikaanse Bybel

Alhoewel Afrikaans reeds in 1919 deur al vier Sinodes van die Gefedereerde Ned. Geref. Kerke as amptelike kerktaal erken is, en die Transvaalse Sinode in Mei van dieselfde jaar die voorbeeld van die Vrystaatse Sinode gevolg het en die vertaling van die Bybel in Afrikaans goedgekeur het, sou dit nog oor die 14 jaar duur voordat die Bybelvertaling in Afrikaans voltooi en uitgegee sou word. In 1933 was die Afrikaanse Bybel eindelik gereed en op 29 Mei van daardie jaar het die eerste besending van 10 000 eksemplare met die Carnarvon Castle in Kaapstad aangekom. Oral in Suid-Afrika is byeenkomste gereël om die Bybel in Afrikaans te begroet. So byvoorbeeld het daar op uitnodiging van die Transvaalse Onderwysvereniging in Rusoord, Johannesburg, "'n groot aantal lede van hierdie liggaam, predikante en belangstellendes bymekaar gekom om die Afrikaanse Bybel te verwelkom". Op Sondag 27 Augustus van daardie jaar het die Hollandse Kerke in Suid-Afrika toe by wyse van "Bybelfeeste" die Afrikaanse Bybel amptelik in ontvangs geneem. Op hierdie dag is ook 'n groot sentrale Bybelfees in Johannesburg gehou en al was die gemeente Johannesburg toe nog vakant (ná die dood van ds. Cillié en die koms van ds. Coetzee, het die kerkraad tog twee verteenwoordigers uit sy midde benoem om met die feeskommissie in voeling te tree en so saam te werk vir daardie groot en heuglike Bybelfees. Voortaan sou die Woord dan ook van die Braamfonteinse kansel gereeld in lidmate se moedertaal gelees en verkondig word.

Die gemeente se maandblad

'n Teken van gesonde groei tydens die dienstyd van ds. Coetzee, was die oprigting van 'n eie gemeentelike maandblad deur dié leraar. Ds. Martins het wel 30 jaar vroeër die sogenaamde Witwatersrand Kerk- en Skoolblad in die lewe geroep. Dit was egter nie 'n gemeentelike blad nie, maar feitlik 'n soort Ringsblad en dit het ook maar 'n baie kortstondige bestaan gehad (1905–1906). In Januarie 1923 het die predikant van Johannesburg-0os (ds. William Nicol) met 'n gedrukte maandbrief ("Irenenuus") begin, wat gou baie gewild in sy gemeente geword het. Dit was waarskynlik met hierdie voorbeeld in gedagte, dat ds. Cillié in 1931 aan die hand gedoen het "dat 'n blaadjie gedruk en elke maand uitgegee word in ons gemeente en dat hy die skrywer daarvan sou wees". (Kerkraadsnotule, Maart 1931.) Om die een of ander rede, waarskynlik weens die daaropvolgende ernstige siekte van die plaaslike leraar, is nooit uitvoering hieraan gegee nie. Maar pas het ds. Coetzee in Johannesburg aangekom, of hy begin aan die saak te roer.

Nog in Desember van daardie jaar (1934) stem die kerkraad in beginsel ten gunste van die uitgee van so 'n maandblad. En toe het ds. Coetzee, met 'n deursettingsvermoë so eie aan hom, die saak aangepak en omstreeks Maart 1935 met die eerste nommer van Die Fakkel verskyn onder redakteurskap van die plaaslike predikant en bygestaan deur 'n paar onderwysers(esse) van die Hoërskool Helpmekaar. Volgens die kerkraadsnotule uit hierdie tyd is dit gedruk, eers deur ene J.C. Fick en later deur Die Vaderland. Hierdie blaadjie het sowat twee en 'n half jaar bestaan. Die laaste nommer het in Augustus 1937 verskyn. Met die oog op die besluit van die Sinode kort tevore om 'n eie maandblad vir die Transvaalse Kerk in die lewe te roep, het die kerkraad besluit om die publikasie van Die Fakkel te staak en op sowat 750 eksemplare van die maandblad in te teken. Hierdie kerkblad het vanaf Desember van daardie jaar gereeld onder die naam van Die Voorligter (later Lig) verskyn. (Kerkraadsnotule, Junie 1937.)

Die vyftigjarige gedenkfees

Johannesburg se kerkraad tydens dié gemeente se vyftigjarige gedenkfees. Tien jaar later, met die sestigjarige gedenkfees (diamant-jubileum) in 1947, het nog net sewe van dié broers in die kerkraad gedien.

Vier jaar ná die invoering van die Afrikaanse Bybel het die gemeente Johannesburg self 'n belangrike mylpaal bereik. Reeds in September van die vorige jaar is die viering van die 50-jarige bestaan van die gemeente deur ouderling J. Joubert ter sprake gebring, waarop die kerkraad dit in beginsel goedgekeur het en die volgende tot lede van die reëlingskommissie benoem: Ds. Coetzee (voorsitter) en broeders J. Joubert, W.P. Jacobs, C.D. Wentzel, J.A. Muller, P.J. van Gass, J.H. Nel en T.A. Hugo. Later is eerw. T.C. Esterhuizen ook bygevoeg. Hierdie kommissie het aan die werk gegaan en aan die begin van Augustus 1937 kon hy by monde van sy bekwame en geesdriftige voorsitter aan die kerkraad rapporteer: "Dat die 50-jarige feesviering van die gemeente op 28 en 29 Augustus sal plaasvind; die hoofdiens sal deur die plaaslike leraar gelei word en eersdaags sal in Die Kerkbode 'n uitnodiging verskyn aan alle oudlede van die gemeente om die feesviering by te woon. 'n Kleiner kommissie bestaande uit die voorsitter, eerw. Esterhuizen en mnr. Van Heerden van Die Vaderland is aangestel om kort stukkies op te stel omtrent die gemeente wat in pamfletvorm sal verskyn, met 'n portret van die diensdoende kerkraadslede en aan die gemeentelede uitgereik sal word. Kort stukkies sal ook in Die Vaderland verskyn om propaganda te maak."

Hierdie gedenkfees is dan ook op gepaste en luisterryke wyse gedurende die laaste week van Augustus gevier. Die verrigtings wat reeds op Woensdagaand 25 Augustus 1937 in die Braamfonteinse kerkgebou met 'n inleidingsdiens deur die plaaslike leraar begin is, het hul hoogtepunt eers die naweek bereik, toe behalwe ds. Coetzee, 'n hele paar besoekende leraars opgetree het. Die pamflet waarna hierbo verwys is, het terselfdertyd die lig gesien onder die titel: Vyftigjarige Fees van die Braamfonteinse Gemeente. In die kort bestek van 15 bladsye word 'n baie beknopte maar tog interessante oorsig van die geskiedenis van die gemeente gegee. (In Die Vaderland van 24 Augustus 1937 is dit ook weergegee by wyse van 'n paar artikels.) Met sy Vyftigjarige jubelfees het die gemeente sowat 2 500 siele getel, waarvan sowat 1 580 lidmate was. In die vyf Sondagskole het 'n veertigtal leerkragte aan 500 kinders onderrig gegee. Die kerkraad het toe uit sowat 33 broeders bestaan.

Ds. A.P. Smit skryf: "Merkwaardig was die groei van hierdie gemeente sedert sy stigting 'n half eeu gelede! Maar verbasend ook die uitbreiding van ons Kerk aan die Rand in hierdie vyftig jaar. In 1887 was Johannesburg, met sy paar honderd lidmate, nog die enigste gemeente van ons Kerk aan die Rand. Vyftig jaar later tel die gemeentes van die Ned. Herv. of Geref. Kerk aan die Rand, van Springs tot Randfontein, nie minder as twee-en-twintig nie en beloop die lidmatetal reeds 62 000! Gedurende die daaropvolgende dekade (1937–1947) sou ons Kerk aan die Rand eers met rasse skrede vooruitgaan."

Hulpleraars in Johannesburg

Ds. Maarten Kruger was in 1938 ds. Coetzee se hulpleraar.

Ds. Coetzee het pas in die gemeente Johannesburg aangekom, of hy het besef dat 'n hulpprediker in hierdie groot gemeente 'n dringende noodsaaklikheid was. So het die kerkraad in Augustus 1935 die diens van 'n sekere prop. Botha gevra en verkry, maar toe hy alweer in Desember van daardie jaar die gemeente verlaat, moes ds. Coetzee weer alleen die mas opkom. Op die duur kon hy egter nie volhou nie, en in Augustus 1936 het hy die kerkraad weer versoek om 'n hulpprediker aan te stel "aangesien hy voel dat die gemeentelike werk, weens die uitgebreidheid daarvan skade ly", luidens die Kerkraadsnotule, Augustus 1936. Die kerkraad het ingestem en so is prop. Martin Kruger as hulpprediker aangestel. Eers was sy betrekking tydelik, maar teen die einde van 1937 is hy tot vaste hulpprediker beroep en as sodanig georden. Nadat hy die gemeente nagenoeg twee jaar as hulpprediger getrou gedien het, het hy 'n beroep na die nuwe gemeente Westdene ontvang en teen die einde van Junie 1938 van die gemeente afskeid geneem. Hierdie laaste hulpprediker van Johannesburg was daarna predikant van onder meer Graaff-Reinet, Linden en Ontdekkers.

Eerste studenteleraar

Ná die vertrek van ds. Gert Meij (1939–1940) het die kerkraad die beroep van 'n medeleraar vir 'n onbepaalde tyd uitgestel. Kort daarna tree daar egter nuwe ontwikkelinge in wat die studentebearbeiding van die Transvaalse Kerk op 'n nuwe grondslag geplaas het en regstreeks aanleiding gegee het tot die beroep van 'n medeleraar vir dié gemeente. Die Sinode van April 1940 het besluit om 'n tweede studentepredikant aan te stel, die werkkring onder die Transvaalse studente in twee te verdeel, naamlik Pretoria (met Heidelberg) en Johannesburg (met Potchefstroom) en aan die studenteleraars 'n vaste kerkregtelike status as medeleraars van gemeentes, met werkkring onder die studente, toe te ken. So het dit gekom dat die kerkraad van Johannesburg weer 'n medeleraar, veral met die oog op die studente, beroep het. Eers is in November 1940 die destydse studenteleraar van die Transvaalse Kerk, ds. Ben Marais beroep, maar toe hy 'n soortgelyke beroep as studentepredikant na Pretoria-Oos ontvang en dit aanneem, het die kerkraad van Johannesburg in Januarie 1941 die jong predikant van Vrededorp, ds. Johan Bezuidenhoud, as medeleraar met werkkring onder die studente van Johannesburg en Potchefstroom beroep. Ds. Bezuidenhoud het die beroep aangeneem en is op Saterdag 15 Maart 1941 in die Braamfonteinse kerkgebou deur sy kollega, ds. P.S.Z. Coetzee, bevestig, terwyl ds. G.D. Worst van Potchefstroom die rede uitgespreek het. Ds. Bezuidenhoud het ná twee jaar diens 'n beroep na Steynsburg aangeneem en middel Mei 1943 na sy nuwe werkkring vertrek.

Ds. Coetzee vertrek na Edenburg

Nadat ds. Coetzee die gemeente oor die elf jaar met besondere toewyding en vlyt gedien het, het hy 'n beroep na sy ou gemeente in die Vrystaat ontvang. Sy liggaamskragte kon op die duur die harde en spannende werk in die stad nie verdra nie en 'n verandering na 'n ligter werkkring het wenslik geword. Toe so 'n roepstem dan ook tot hom kom en dit nogal uit die geliefde Vrystaat, het hy daarin die wil van die Heer herken en besluit om na Edenburg terug te gaan. Op 5 April 1945 is by wyse van 'n gesellige byeenkoms in die Selborne-saal van hom en mev. Coetzee afskeid geneem. Daar is op gevoelvolle en gepaste wyse gewag gemaak van die groot werk wat hy vir ons Kerk en volk in Transvaal en by name aan die Rand gedoen het.

Diamant-jubileum

Gedurende die laaste naweek van September 1947 vier die gemeente sy 60-jarige bestaan op luisterryke wyse toe kranse gelê word by die grafte van di. Martins (oorlede 14 September 1938) en Cillié (oorlede 30 Oktober 1935). Die eerste predikantsvrou, mev. Martins, is ook in eie persoon gehuldig. (Sy het destyds in Richmondlaan, Aucklandpark, gewoon en is in Julie 1948 oorlede.) In die jaar van die diamantjubileum het die gemeente 'n sieletal van meer as 4 000 gehad en 'n lidmaattal van sowat 2 830. Daar was drie voltydse predikante en 83 kerkraadslede, van wie 48 diakens was. Die gemeente het drie Sondagskole gehad met 32 onderwysers en sowat 350 leerlinge.

Twee huwelike en 'n skeiding

Die voorlaaste kerk uit Harrisonstraat se rigting gesien.

Veral ná die verslapping van apartsheidswetgewing ná 1990 het wit mense vinnig uit die middestad en omliggende woonbuurte verhuis (party van die buurte was trouens al lank "grys gebiede"). Dit het meegebring dat die gemeente se lidmaattal tot slegs 110 in 1994 gedaal het. Johannesburg en Aucklandpark se kerkrade het toe samesprekings gevoer om 'n enkele gemeente te vestig, maar met twee bedieningspunte, naamlik Aucklandpark se kerkgebou by Richmondlaan 71 en dié van die moedergemeente by De Kortestraat 117, Braamfontein. Op Donderdag 1 Junie 1995 smelt die geemeentes saam. Reeds in Augustus 1995 was daar sprake dat Johannesburg-Oos (wie se kerkgebou in Doornfontein as die Irenekerk bekend staan) ook deel van die verenigde gemeente sou word om so een, multikulturele NG gemeente in die middestadgebied tot stand te bring. Dié gemeente, wat op Sondag 1 Junie 1997 ontstaan het, het steeds NG gemeente Johannesburg geheet en toe gestrek van Aucklandpark tot by Braamfontein, Berea en Hillbrow. Die gemeente se sentrum was die kerkkompleks van Aucklandpark, maar dienste is ook gehou in Braamfontein en die Irenekerk.

Die gemeente het 'n volle vier leraars gehad: ds. Johan Krige (studenteleraar in Aucklandpark sedert 8 Januarie 1982, later hoof- uitvoerende beampte van MES,) ds. Christoph Müller (woongebiede) en di. Attie Botha en Piet Smith (middestadbediening). Die drieledige gemeente het nou gestrek van Ellispark in die ooste (waar weinig min tradisionele NG lidmate oorgebly het) tot anderkant die Randse Afrikaanse Universiteit (nou die Universiteit van Johannesburg) in die weste en veral Botha en Smith het baie gedoen vir nie-lidmate in die middestad.

Toe Melville voelers uitsteek na Aucklandpark se inwoners met die oog op samewerking (Melville se lidmaattal het in 1994 al tot slegs 340 gedaal), was hulle blykbaar nie bereid om met die Braamfontein/Irenekerk-gedeelte saam te werk nie. Die samestellende dele van die Johannesburg-gemeente skei omstreeks 2001 toe Aucklandpark die kerkgeboue in Kingsway aan 'n ontwikkelaar verkoop vir die oprigting van 'n vulstasie en daardie deel van die gemeente, saam met die studente, met Mellville se NG gemeente saamsmelt om die Mellville Kruisgemeente te vorm wat aanbid in Mellville se kerk by Vierde Laan 51.

Geskiedskrywing

Deur die jare het heelwat boeke en ander publikasies verskyn om mylpale in die gemeente se geskiedenis te gedenk. Die eerste hiervan was reeds met die 20-jarige bestaan in 1907 met die verskyning van "Ned. Herv. of Geref. Gemeente Johannesburg, Twintig Jarigfeest, 14 Aug. 1887 – 14 Aug. 1907. Eene beknopte geschiedenis van deze Gemeente onder Gods trouwe leiding gedurende den tijd van 20 jaren.' Dié blaadjie het net 12 bladsye (van twee kolomme elk) beslaan en word in die kerklike argief in Pretoria bewaar. Dit was veral ter viering van die feit dat die gemeente weer sy voete gevind het na die Anglo-Boereoorlog. Dertig jaar later verskyn nog 'n bondige opsomming met die titel: "Brosjure ter herdenking van die 50-jarige bestaan van die Ned. Herv. of Geref. Gemeente Braamfontein". Dit beslaan 15 bladsye, eweneens met twee kolomme elk. Veel omvangryker is die 508 bladsye lange "Ons kerk in die Goudstad (1887–1947)" van ds. A.P. Smit wat die kerkrade van Johannesburg, Fordsburg, Johannesburg-Oos en Jeppestown in 1948 die lig laat sien ter viering van die 60-jarige bestaan van die kerkverband in Johannesburg. Laastens gee die feeskomitee onder leiding van ds. Bezuidenhout in 1962 'n feesbrosjure van 31 bladsye uit om die 75-jarige bestaan van die gemeente te gedenk.

Ligging

Nadat die kerk gesloop is, is die perseel in 'n parkeerterrein omskep.

Die gemeente aanbid in die Irenekerk, eens die tuiste van die NG gemeente Johannesburg-Oos, wat vir die nominale bedrag van R1 aan die Universiteit van Johannesburg verkoop is, hoewel die orrel in die gemeente se besit gebly het.

Die kerkgebou was geleë by De Kortestraat 117 in Braamfontein, langs die Hoëveldse Sinode se ou sentrum.

Enkele leraars

1. Johannes Nieuwoudt Martins, 1887–1920 (17 Mei 1887 aangekom, 25 November 1887 tot leraar beroep, in Mei 1888 eerste maal as leraar bevestig, tree af in 1920, sy enigste gemeente).
2. Herman Christian Johannes Becker, 1890 (hulpprediker)
3. Willem Siebert Edward Rörich, 1894–1897 (Kompounds)
4. Pieter Gerhardus Jacobus Meiring, 1895–1897 (daarna eerste leraar van NG gemeente Johannesburg-Oos)
5. David Petrus Cillié, 1920–1926 en 1929–1933
6. Dr. Franciscus Dionysius (Dio) Moorrees, Augustus 1927–1928 (nouliks 10 maande)
7. Petrus Stefanus Zacharius Coetzee, 1934–1945
8. Harolod Christian Botha, 1936–1942 (hulpprediker)
9. Gert Olivier Meij, 1939–1940
10. Johan Gregorius Bezuidenhoud, 1941–1943
11. Jacob Stolp Louw, 1944–1949 (aanvanklik studenteleraar maar vanaf einde 1946 gewone medeleraar)
12. Cornelis Bertie Brink, 1945–1959, aktuarius en later moderator van Transvaalse Sinode van 1951–1957
13. David Stefanus Snyman, 1947–1953 (derde medeleraar met opdrag Witwatersrandse studente)
14. Johannes Alexander van Wyk, 1950–1952 (studenteleraar)
15. Cornelis Johannes Hattingh, 1954–1955
16. Johan Andries Lombard, 1955–1961
17. Marthinus Eduard Johannes Bezuidenhout, 1960–1962
18. Adriaan Cornelis Barnard, 1961–1967
19. Dr. Willie Jonker, 1962–1965
20. A.J. Venter, omstreeks 1963
21. Dr. John Henry Roberts, 1966–1970 (word professor in Nuwe-Testamentiese Wetenskap aan Unisa)
22. Marthinus Theunis Steyn Fourie, 26 Julie 1969–1973
23. Talbot Horatio Nelson Sadler, 1969–1975
24. Gerhardus Willem Painter, 17 April 1970 – 5 September 1993 (emeriteer)
25. Neille van Aswegen, 1973–1976
26. Michiel Christoffel Roux, 1980–1984
27. Gemeente vakant van 1993 tot inlywing van Aucklandpark in 1995.
28. Christoph Thomas Müller, 1995–2004 (kom oor vanaf Aucklandpark, vertrek in 2004 na Groenkloof, Pretoria)
29. Pieter (Piet) Ernst Scholtz Smith, 1995–2008 (kom oor vanaf Aucklandpark, bly agter na daardie gedeelte met Melville verenig)
30. Johan Stefanus Krige, 1995–2000 (kom oor van Aucklandpark, bly aan as HUB van MES)
31. Arthur Daniel (Attie) Botha, 1997–2001

Bronne

• (af) Gemeente neem afskeid van Braamfonteinkerk, Beeld, 19 Maart 1997.
• (af) Sprake van een gemeente vir middestad, Beeld, 29 Augustus 1995.
• (af) Ds. Botha afgedank, Rapport, 13 Mei 2001.
• (af) Veiligheid by kerke, Rapport, 27 Augustus 2000.
• (af) Brown, dr. E. 1973. Gemeentegeskiedskrywing van die Afrikaanse kerke van gereformeerde belydenis – 'n kompilasie en kerk-historiese oorsig. Die skrywer: Durban.
• (af) Olivier, ds. P.L. 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (af) Gaum, dr. Frits (red.) et. al. Jaarboek van die Nederduitse Gereformeerde Kerke, Pretoria, Kaapstad of Wellington: Tydskriftemaatskappy van die Nederduitse Gereformeerde Kerk.
• (af) Smit, ds. A.P. (1948) Ons Kerk in die Goudstad (1887–1947). Kaapstad: Kerkrade van Johannesburg, Fordsburg, Johannesburg-Oos en Jeppestown.

Sien ook

• Lys van ingelyfde NG gemeentes

Eksterne skakels

• NG gemeentes baie lede kwyt, Beeld, 24 Februarie 2010. URL besoek op 24 November 2014.
• Die leë erf waar die gemeente se vyfde kerk sowat vyf dekades lank gestaan het, maar hy is ook, soos sy vier voorgangers, gesloop. URL besoek op 24 November 2014.