Wollie Bronkhorst

Wouter De Wet (Wollie) Bronkhorst (Laingsburg [waarskynlik], Kaapkolonie, 7 Oktober 1901 – Kaapstad, 5 Augustus 1970) was ’n Suid-Afrikaanse argitek wat bekendheid verwerf het vir die ontwerp van talle kerkgeboue, kerksale, sendinghospitale, weeshuise en ouetehuise.

Lewensloop

Bronkhorst het vanaf 1923 indiensopleiding gekry by Wynand Louw, die eerste Afrikaanse argitek.

Bronkhorst het op 8 September 1923 as, in sy eie woorde, "’’n rou Karoo-seun" sy vakleerlingskap in die eerste Afrikaanse argitek, Wynand Louw, se kantoor in die Paarl begin deur bemiddeling van ds. J.A. van der Merwe van die NG gemeente Laingsburg. Ná Louw se dood in 1967 het Bronkhorst geskryf: "Daardie dae was daar nie fasiliteite by die universiteite om jou as argitek te bekwaam nie. Maar as die enigste Afrikaanse argitek in die land het mnr. Louw ’n verbasende groot en bloeiende praktyk gehad, en die ondervinding wat ek daar opgedoen het in die loop van ’n paar jaar, sal geen jong beginner weer te beurt val nie. Kerkgeboue, openbare geboue en woonhuise het die personeel so besig gehou dat ’n vinnige tempo altyd gehandhaaf kon word."^[1]

Destyds was H.L. Brink, wat sy opleiding in Nederland geniet het en ’n deeglike kennis van die boubedryf gehad het, Louw se regterhand in die praktyk. Nadat Bronkhorst ’n jaar daar gewerk het, het A.L. (Attie) Meiring, later professor in argitektuur aan die Universiteit van Pretoria, en Hugo (Walla) Naudé by die forma aangesluit en ’n nuwe benadering en gees in die kantoor tot gevolg gehad. Nadat Meiring en Naudé die praktyk verlaat het, het Henri Louw, Wynand lou se jongste broer, by die hulle aangesluit nadat hom in Londen as argitek bekwaam het. Henri Louw is dadelik na Bloemfontein waar hy as sy broer se vennoot ’n takkantoor geopen het. Bronkhorst is saam met hom na die Oranje-Vrystaat, waar sy jare lange verbintenis met Henri Louw begin het wat tot 1957 sou duur. Aan die begin van die dertigerjare het Henri Louw na Kaapstad verhuis om ook daar ’n takkantoor open en weer is Bronkhorst met hom saam. In Bloemfontein was nog ’n broer van Wynand Louw, George Louw, ook by die firma werksaam. Bronkhorst het na Wynand Louw se dood geskryf: "Mnr. Henri Louw en ek het ook aangename en vrugbare jare saamgewerk en altyd (op) die agtergrond was daardie reus onder die argitekte, ons mentor en vriend, oom Wynand Louw, wat met sy leiding en voorbeeld die meetsnoere op lieflike plekke laat val het."

Blykbaar het Bronkhorst nooit afgetree nie, want die hoeksteen van sy laaste werk (sover bekend), Onse Rust-huis vir bejaardes op Fraserburg, is net meer as drie maande voor sy dood gelê.

Enkele geboue

Die NG kerk Loeriesfontein wyk af van Bronkhorst se gewone kerkplan: Dis in 'n aangepaste kruisvorm gebou met 'n langwerpige skip (hoofbeuk) en 'n korter dwarsskip, waarvan die ente gerond is.

Bronkhorst het die kerksale van die NG gemeente Wynberg (wat in aanbou was tydens sy dood) en van die NG gemeente Laingsburg ontwerp. Van die NG gemeente Boston in Bellville sowel as die NG gemeente Ysterplaat-Suid het sy sowel die saal as die kerkgebou ontwerp. Van sy ander kerkontwerpe sluit die NG gemeentes Ceres, Herold, Loeriesfontein, Loerie, Neilersdrift, Karatara, Parow-Sentraal en Simondium in, asook die NG sendingkerk (nou VGK) op Montagu, sowel as die kerksaal van die NG gemeente Uniondale en die ouetehuis aldaar, Huis Loots. Ook het hy die saal van die NG gemeente George-Suid ontwerp wat eers as kerkgebou gedien het en ingewy is op 22 September 1951. Nog ouetehuise het hy, sover bekend, vir Margate en Fraserburg ontwerp. Twee groot projekte was die Kinderhuis M.T.R. Smit op Ugie in die Noordoos-Kaap en die Covimbawa-sendinghospitaal in die destydse Transkei. Vir die Gereformeerde Kerk het hy sowel die eerste as die tweede gebou van die gemeente De Aar ontwerp en ook later laasgenoemde se toring. Ook op De Aar was hy gemoeid met die restourasie van die plaaslike NG moedergemeente se kerkgebou sowel as die kerksaal, wat albei met siersteen beklee is op sy aanbeveling. Die kerksaal se bekleedsel is later verwyder. Hy het ook die NG kerk Velddrif ontwerp, waarvan die hoeksteen op 15 Mei 1954 is, terwyl hy werksaam was by die firma Louw & Louw.

Al was eers die Neo-Bisantynse styl en daarna die tentstyl (kappiekerke) in volle gang in Suid-Afrika tydens die tydperk waarin Bronkhorst Afrikaanse kerke ontwerp het (sover bekend, 1935 en toe weer 1952 tot '66), het sy kerke deurgaans 'n eiesoortige styl vertoon: almal behalwe die Gereformeerde kerk De Aar is gepleister en geverf (terwyl die Neo-Bisantynse kerke gekenmerk word deur 'n afwerking in rooibruin sierstene), minstens sewe se vorm is vierkantig met 'n afgesnyde punt waar die toring skuins ten opsigte van die vierkant geplaas is, die dakvorm is meestal eenvoudig en die konsistorie uitgebou aan die teenoorgestelde kant van die toring. Al die kerktorings lyk min of meer dieselfde en selfs die afmetings van die geboue stem verbasend baie ooreen.

NG kerk Ceres

Die NG moederkerk Ceres.

Die bal is reeds in die dienstyd van ds. J.H. van Loggerenberg (1939–1947) aan die rol gesit vir die bou van 'n nuwe kerk om dié van 1881, ontwerp deur Carl Otto Hager, te vervang. Die boufonds is op 27 April 1940 gestig en in 1946 het die kerkraad die sloop van die ou gebou op 'n vergadering by die gemeente aanbeveel, wat dit dan ook goedkeur. Die plan om kerk te bou is vertraag deur die bou van 'n skoolhuis, waarvan die hoeksteen in 1949 gelê is en wat £35 000 gekos het. Terwyl die leraars en kerkraad voortgegaan het met hul kerkbouplanne, het die gemeente die grootste deel van die boedel van wyle P.J. van der Merwe geërf. Hy het bepaal die plaas wat deel was van die boedel mag nie verkoop word nie, maar net verhuur word, maar die kerkraad het suksesvol by die hooggeregshof aansoek gedoen op dié serwituut te laat verwyder. Die kerkraad het besluit om £20 000 uit die bedoel vir die bou van 'n nuwe kerksaal te gebruik en £5 000 in die kerkboufonds te stort. Tot in daardie stadium het die gemeente reeds £24 000 ingesamel.

Die tender van Boland Bouers (Edms.) Bpk. is op 16 November 1951 aanvaar vir die som van £49 643. Bronkhorst is toe as argitek aangestel. Nadat die laaste diens in die ou kerk op 13 Februarie 1952 gehou is, het die kontrakteurs die volgende môre die gebou begin afbreek. Tot die nuwe kerk voltooi is, is alle dienste in die stadsaal gehou. Die nuwe kerk se hoeksteen is op 4 Junie 1952 deur die medeleraars, ds. W.C. de Swardt en J.P. du Plessis gelê. Nadat ds. De Swardt 'n beroep na Tulbagh aangeneem en ds. J.W. Coetzee sy plek op 24 April 1953 ingeneem het, is die kerk op Saterdag 24 en Sondag 25 Oktober 1953 ingewy. Die kerk kon nie al 1 100 aanwesiges tydens die inwyding huisves nie; daarom moes sommige die verrigtinge buite op luidsprekers volg. Hierdie kerkgebou het, volledig met horlosie, klok, orrel en meublement amper £62 960 gekos.^[2]

NG kerk Herold (1954)

Ds. D.C. van Wyk het die huidige NG kerk Herold in die Suid-Kaap se hoeksteen op 31 Julie 1954 gelê. Bronkhorst was die argitek en die bouaannemer was Boland Bouers (Edms.) Bpk.

NG kerk Stellenbosch-Noord (1957)

Volgens die NG gemeente Stellenbosch-Noord se 10-jarige gedenkbrosjure (1953–'63) – geskryf deur ds. G.S.J. Möller, in wie se eerste gemeente, Loeriesfontein, in 1960 ook 'n Bronkhorst-kerk gebou is – het die kerkraad die firma Louw & Louw in 1955 genader om sketsplanne vir die kerkgebou voor te berei. Die bron meld nie watter argitek aan dié firma die kerk ontwerp het nie, maar vanweë die sterk ooreenkomste met heelparty van Bronkhorst se ander kerkontwerpe is dit redelik seker dat hy die ontwerpargitek was. Ds. P.W.J. van Jaarsveld het die hoeksteen op 7 Desember 1957 gelê (die jaar waarin Bronkhorst se verbintenis met die firma Louw & Louw geëindig het) en die inwyding het plaasgevind op Saterdag 13 en Sondag 14 September 1958. Die totale koste van die gebou was £35 573.^[3]

NG kerk De Aar (1959, siersteenbedekking)

Die NG moederkerk en kerksaal op De Aar is volgens Bronkhorst se plan met siersteen beklee.

Die kerkraad van die NG gemeente De Aar het in 1958 ooreengekom om Bronkhorst te magtig om spesifikasies te verstrek vir (a) siersteenomhulsel; (b) plastiese verf-bedekking; en (c) houtpaneelwerk vir die binnekant van die kerk, wat Wynand Louw ontwerp het en wat op 7 Februarie 1937 ingewy is. In sy verslag hieroor sê die argitek dat vir die buitewerk drie metodes van behandeling gevolg kan word: siersteenbedekking, "tyorolean-rofkas" of plastiese verf. Om dubbel seker te maak besluit die vergadering om die boukommissie vir ondersoek af te vaardig na Steynsburg, waar die Gereformeerde kerkraad ses jaar gelede hul kerkgebou met siersteenbedekking herbou het. Die bevinding van hierdie kommissie was so gunstig dat die kerkraad finaal besluit om die buitemure van sowel die kerk as die saal met sierstene te bedek. Om koste te bespaar, wou die kerkraad, vir die huidige altans, afsien van die paneelwerk binne die kerk en saal, asook die herbou van die toringspits. Maar op sy vergadering van November 1958 het hulle hul deur Bronkhorst (wat die vergadering bygewoon het) laat oortuig van die noodsaaklikheid van hierdie werk. Terselfdertyd is op sy aanbeveling besluit om in die twee lang symure, ses addisionele vensters, in 'n ry met en soortgelyk aan dié geleë onder die galery en onmiddellik agter die kerkraadsbanke, aan te bring.

In Maart 1959 is die tender van G. Kaiser vir R27 766 eenparig aangeneem. By daardie geleentheid het die voorsitter, ds. Cilliers hom soos volg uitgelaat oor hierdie besluit: "Die kerkraad het werklik vanaand geskiedenis gemaak deur hierdie groot onderneming sonder 'n sweem van huiwering eenparig te aanvaar, wat vir een en almal 'n aansporing behoort te wees." Met slegs sowat R8 000 van die geraamde R28 000 in hande, was dit inderdaad 'n geloofsonderneming, veral ook gegewe die ernstige droogte wat toe geheers het. Die werk aan die kerk is eers aangepak en afgehandel. Daarna is dié aan die saal gedoen. Nadat sowat vyf maande gewerk is, kon die gemeente die naweek 28-29 Nov. 1959 met dankbaarheid die herstelde kerkgebou opnuut feestelik aan die diens van die Here wy. Jare later is die saaltjie se bedekking verwyder.

Gereformeerde kerk De Aar (1935/1961)

Die oorspronklike Gereformeerde kerk De Aar se hoeksteen is gelê op 2 Februarie 1935 (10 jaar voor Bronkhorst se werkgewer Wynand Louw se plaaslike NG kerk ingewy is). Dis ontwerp deur Bronkhorst en het £4 000 gekos. Toe herstelwerk omstreeks 1960 nodig word, was hy ook verantwoordelik vir die herbou van die kerk en vir die kerktoring, wat later aangebring is.

Kinderhuis M.T.R. Smit, Ugie (1962)

Ds. Solly Ozrovech, destyds bestuur van die instelling en later gewilde Christelike skrywer, was verantwoordelik vir die uitbreidings aan die kinderhuis op Ugie van sowat R500 000 (destyds 'n reusebedrag), een van Bronkhorst se grootste projekte. Dit het voorsiening gemaak vir 14 en later meer gesinseenhede, waarin die kinders soos 'n groot gesin met 'n moeder en vader en huishulpe kon woon. Dis in gebruik geneem op 2 Maart 1962.

NG kerk Loerie (1964)

Die NG kerk Loerie.

Die kerkraad van die NG gemeente Loerie het die argitek Hendrik Vermooten in 1950 oor die akoestiek in die gemeente se kerkgebou genader. Sy raad was: Verander die kerk in 'n kerksaal en bou 'n nuwe. Op 22 Maart 1952 het die gemeente besluit om 'n verhoog in die kerk aan te bring en geld te begin insamel vir kerkbou. Op 13 Mei 1955 het die gemeente besluit om, aangesien dit geen meer doel gedien het nie, die ou kerksaal af te breek en stuksgewys te verkoop. Met geleenthede, basaars, konserte, die gewoeker van die vrouelidmate en skenkings is die kerkboufonds algaande gesterk. Vanaf Februarie 1963 het die kerkraad ernstige aandag daaraan gegee om met kerkbou te begin toe die boufonds op R24 000 gestaan het. Hierna was daar nog heftige besprekings op kerkraadsvergaderings tussen dié wat dadelik wou begin bou en dié wat eers wou wag tot meer geld bymekaargemaak is. Eindelik is met een stem op 'n vergadering op 30 Oktober 1963 besluit om wel voort te gaan.

Die nuwe kerk se klok het op 18 November 1964 die eerste keer gelui en wel om kwart voor elf in die oggend. Op Saterdag 21 November het die gemeente om 15:00 in die saal byeengekom vir sang, Skriflesing en gebed. Daarna is die bouaannemers aan die woord gestel en was daar gelukwensings van die Ringsvoorsitter en die leraar van Uitenhage. Halfvier het die gemeente voor die nuwe kerk saamgekom en het Bronkhorst dit simbolies aan die gemeente oorhandig. Terwyl die gemeente die kerk binnegegaan het hulle die gebruiklike Ps. 100 gesing. Hierna het die wydingsdiens deur ds. G.J.U. Rothman gevolg. Op 22 November, met Nagmaal, is die nuwe kerk in gebruik geneem.^[4]

NG kerk Piketberg (1964, restourasie)

Die NG kerk Piketberg, ontwerp deur Carl Otto Hager, is in 1973 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar, twee jaar nadat die sewe jaar lange herstelwerk, waarvan Bronkhorst die argitek en D.L. Boonzaaier die bouaannemer was, voltooi is. Luidens 'n berig deur Martiens van Bart in Die Burger van 5 Julie 1997 het die herstelwerk die volgende behels: Nuwe vensterrame van staal is ingebou, die sinkdak is vervang deur een van asbesteëls, die plafon is vervang deur akoestiese panele, die oorspronklike dakkappe is versterk en die galery voor die orrel is in 'n trapvorm herbou. Die preekstoel is opgeknap deur die ou vernis en kleursel af te stroop en die hout te behandel. Die stoel is 75 cm laer gemaak en die kateder verstelbaar. Die ou houtvloer is vervang en 'n val van 45 cm van agter na voor gegee. Paneelwerk is teen die mure tot op 'n hoogte van 2 m aangebring, ook in die nis agter die preek stoel. Nuwe kandelare is aangebring vir beter verligting en om by die kerk se outydse argitektuur te pas. Buite is die klipmure tot hul oorspronklike ougoud-kleur skoongemaak en die pleisterafwerking is herstel; ook binne-in die gebou. Die werk het altesaam R66 000 beloop, wat teen 1971 ten volle vereffen is.

Gesinslewe

Die egpaar Bronkhorst se grafsteen in die Constantia-begraafplaas.

Bronkhorst is laat in die twintigerjare met Catharina Helena Cornelia (Corrie) Marais (24 September 1902 – 28 Desember 1989) getroud. Hulle het twee kinders gehad: ’n dogter, Marlene (getroud met Tippy Marais) en ’n seun, ook Wouter De Wet gedoop, hoewel sy bynaam Woutie was. Hy is op 16 September 1930 in Bloemfontein gebore en het die graad B.Comm. in 1952 aan die Universiteit van Stellenbosch verwerf. Hy was getroud met Susan. Hy het etlike jare in die versekeringsbedryf gewerk, onder meer in Johannesburg, tot hy as senior administratiewe beampte in die afdeling finansies van die US aangestel is. Met sy aftrede in 1990 was hy persoonlike assistent van die viserektor (bedryf).^[5] Bronkhorst het kleinkinders van albei sy kinders gehad, maar dis nie bekend hoeveel nie. Ten tyde van sy dood het sy broer Felix en sy vrou, Gertrude op Calvinia gewoon. Nog ’n broer, Alwyn, was getroud met Ebenice. Sy suster Julie was met ene Thinie getroud, maar die doodsberigte meld nie hul van nie.

Afsterwe

Bronkhorst is onverwags op Woensdagaand 5 Augustus 1970 in die ouderdom van 68 jaar aan ’n hartaanval oorlede. Hy is op Maandagmiddag 10 Augustus 1970 vanuit die NG kerk Wynberg begrawe deur ’n plaaslike leraar en vriend, ds. J.G.F. van Rooyen. Bronkhorst het 10 jaar tot dié gemeente behoort, waar hy ouderling was, en ten tyde van sy dood in Little Evans, Rhodeslaan, Claremont, gewoon. Ds. D.J.J.S. Els, algemene sendingsekretaris van die NG Kerk, het tydens die roudiens namens die sending opgetree en ds. (later dr.) F.M. Gaum het die verrigtinge tydens die teraardebestelling in die Constantia-begraafplaas gelei.

Galery

Ds. C. van der Merwe het die hoeksteen van die NG gemeente De Aar-Noord se kerkgebou op 12 Maart 1955 gelê. Bronkhorst was toe nog verbonde aan die firma Louw en Louw.
Die NG kerk Lambertsbaai.
Die kerkgebou van die NG gemeente Lambertsbaai.
Die hoeksteen van die NG kerk Lambertsbaai.
1954: NG kerk Herold.
1957: Die NG kerk Stellenbosch-Noord.
1958: Bronkhorst was die argitek van die NG gemeente Parow-Sentraal se kerkgebou en ds. J.A. van Zyl het die hoeksteen op 7 September 1958 gelê.
1959: Die NG kerk Buffeljagsrivier. Ds. E.G.D. Coetzee het die hoeksteen gelê op 26 September 1959.
1960: NG kerk Karatara.
1960: Die NG kerk Loeriesfontein. Ds. C.W. Steyn het die hoeksteen op 1 Oktober 1960 gelê.
1961: Gereformeerde kerk De Aar (ou kerk, nuwe kerk en toring).
1962: Kinderhuis M.T.R. Smit, Ugie.
1964: NG kerk Simondium. Ds. A.G.S. Gous het die hoeksteen op 14 Maart 1964 gelê.
1966: Die NG kerk Neilersdrift, waarvan ds. G.J. Strydom die hoeksteen op 3 Desember 1966 gelê het.
1964:Die NG kerk Piketberg is van 1964 tot '71 opgeknap volgens Bronkhorst se plan.
1965:Die gebou van die eertydse NG gemeente Boston. Ds. J.J.C. Visser het die hoeksteen op 10 April 1965 gelê.
Nadat die destydse NG kerk Boston se toring 'n tyd lank rooi geverf was, is dit weer wit geverf. Ds. J.J.C. Visser het die hoeksteen gelê op 10 April 1965.
1970: Onse Rust-tehuis vir bejaardes, Fraserburg. Ds. A. Rothmann het die hoeksteen op 25 April 1970 gelê, net meer as drie maande voor Bronkhorst se dood.
1966: Die NG kerk Ysterplaat-Suid (hoeksteen gelê 12 November 1966) is een van Bronkhorst se laaste kerke.
1966: Bronkhorst het die NG gemeente Ysterplaat-Suid se kerk en saal terselfdertyd en as 'n eenheid ontwerp.
1966: Ysterplaat-Suid se saal en kerk, syaansig.

Bronne

(af) Bekker, ds. J.P. 1988. Gedenkbrosjure van die Nederduitse Gereformeerde Kerk Loerie, 1938–1988. Loerie: NG kerkraad.
(af) Harris, C.T., Noëth, J.G., Sarkady, N.G., Schutte, F.M. en Van Tonder, J.M. 2010. Van seringboom tot kerkgebou: die argitektoniese erfenis van die Gereformeerde Kerke. Potchefstroom: Administratiewe Buro.
(af) Heese, dr. J.A. 1966. Die kerk in die wolke. Eeufees-Gedenkboek Uniondale 1866–1966. Uniondale: NG Kerkraad.
(af) Louw, M.A. s.j. Wynand H. Louw. So het ons hom geken. Kaapstad: Die N.G. Sendingskantoor.
(af) Smit, ds. A.P. Smit. 1963. Gedenkboek by die goue jubileum van die Ned. Geref. kerk De Aar 1913–1963. De Aar: Kerkraad.
(af) Underhay, J.P.G. 1955. Eeufees-gedenkboek van Ceres, 1855–1955. Ceres: Die NG kerkraad.
(af) Matieland, no. 3, 1990. URL besoek op 5 Maart 2016.
(af) "Bekende Kaapse argitek begrawe", Die Burger, 10 Augustus 1970.
(af) In Memoriam, Die Burger, 7 en Augustus 1970.
(af) Piketberg se prag-klipkerk benodig dakvernuwing dringend^{[dooie skakel]}, Die Burger, 5 Julie 1997. URL besoek op 5 Maart 2016.
(en) Karige besonderhede oor Bronkhorst op Artefacts.co.za. URL besoek op 5 Maart 2016.

Verwysings

↑ (af) Louw, M.A. s.j. Wynand H. Louw. So het ons hom geken. Kaapstad: Die N.G. Sendingskantoor.
↑ (af) Underhay, J.P.G. 1955. Eeufees-gedenkboek van Ceres, 1855–1955. Ceres: Die NG kerkraad.
↑ (af) Möller, G.S.J. 1963. Ned. Geref. kerk Stellenbosch-Noord. Gedenkbrosjure 1953–1963. Stellenbosch: NG Kerkraad, Stellenbosch-Noord.
↑ (af) Bekker, ds. J.P. 1988. Gedenkbrosjure van die Nederduitse Gereformeerde Kerk Loerie, 1938–1988. Loerie: NG kerkraad.
↑ (af) Matieland, no. 3, 1990. URL besoek op 5 Maart 2016.

Eksterne skakels

Die kerkgebou van die NG gemeente Karatara, soos te sien op Google Maps. URl besoek op 6 Maart 2016.
Die kerkgeboue van die NG gemeente Ysterplaat-Suid, soos te sien op Google Maps. URL besoek op 5 Maart 2016.
'n Voorbeeld van die geboue wat Bronkhorst vir die Kinderoord M.T.R. Smit op Ugie ontwerp het, soos te sien op Google Maps. URL besoek op 6 Maart 2016.

[1] (af) Louw, M.A. s.j. Wynand H. Louw. So het ons hom geken. Kaapstad: Die N.G. Sendingskantoor.

[2] (af) Underhay, J.P.G. 1955. Eeufees-gedenkboek van Ceres, 1855–1955. Ceres: Die NG kerkraad.

[3] (af) Möller, G.S.J. 1963. Ned. Geref. kerk Stellenbosch-Noord. Gedenkbrosjure 1953–1963. Stellenbosch: NG Kerkraad, Stellenbosch-Noord.

[4] (af) Bekker, ds. J.P. 1988. Gedenkbrosjure van die Nederduitse Gereformeerde Kerk Loerie, 1938–1988. Loerie: NG kerkraad.

[5] (af) Matieland, no. 3, 1990. URL besoek op 5 Maart 2016.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]