Marthinus Daneel

Ds. Marthinus Smuts Daneel (Heidelberg, Kaap, 27 Mei 1869 – 26 Junie 1937) was ’n predikant in drie gemeentes van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, naamlik Calvinia van 1898 tot 1906, Fraserburg van 1906 tot 1914 en toe Victoria-Wes tot sy aftrede in 1934.

Marthinus Smuts Daneel
Ds. Marthinus Smuts Daneel
Naam	Marthinus Smuts Daneel
Geboorte	27 Mei 1869 Heidelberg, Kaapkolonie
Sterfte	26 Junie 1937 Durbanville, Kaapland
Kerkverband	Nederduits Gereformeerd
Gemeente(s)	Calvinia (1898–1906), Fraserburg (1906–1914), Victoria-Wes (1914–1934)
Jare aktief	1898–1934
Kweekskool	Kweekskool, Stellenbosch
Sendingwerk	Paarl

Volgens D.A. Kotzé kan van ds. Daneel gesê word "dat hy hom hart en siel beywer het vir die geestelike en tydelike belange, nie alleen van die gemeente nie, maar ook van dorp en distrik (Fraserburg) in die algemeen. Hy was 'n wakker leier op wie se beslissing die gemeente in tye van twyfel kon reken. Ds. Daneel was 'n man uit 'n stuk, 'n man wat wis wat hy wou."

Herkoms

Ds. Alexander Daneel en sy gesin met vakansie aan die strand by Witsand in 1880. Die naam White Sands word reeds in 1867 aangetref, maar ds. Daneel en sy gesin het eers omstreeks 1880 hul vakansies hier begin deurbring. Tussen die ou riethuisies en tente van die "strand gasten" het ds. Daneel die eerste huis gebou en baie dekades daarna het dit nog as die Ou Pastorie bekendgestaan. Marthinus Daneel moes toe 10 jaar oud gewees het en is waarskynlik die seun regs langs sy pa.

Ds. Daneel, hier afgeneem in 1896 as lid van Stellenbosch se eerste rugbytoerspan.

'n Chemieklas aan die Victoria-kollege, 1890. Agter: H. Brincker, Jan Smuts, J.N. de Vos, H, Stroebel, F.S. Malan. Voor: P.C. Luttig en Marthinus Daneel.

Ds. Daneel se ouers, ds. Alexander Berthin Daneel en Margaretha Louw, kort ná hul troudag in 1863.

Ds. Daneel was lid van Maties se eerste rugbyspan van 1896 wat die eerste keer die Groot Uitdaagbeker gewen het; vandaar ook sy belangstelling in die bevordering van sport op Fraserburg. Hy sit links in die middelste ry. (Die latere ds.) C.V. Nel sit regs in die middelste ry. (Die latere ds.) P.K. Albertyn staan agter, vierde van links. Die kaptein, in die middel met die bal op sy skoot, is John Hofmeyr, later predikant van Somerset-Oos. Links van Hofmeyr sit Herman van Broekhuizen, later NG predikant van Kuilsrivier en Pretoria voor hy oorgegaan het na die Hervormde Kerk.

Die Holy Brigade, in 1896 die Victoria-kollege se heel eerste rugbytoerspan, so genoem omdat hulle nooit 'n druppel drank oor hul lippe laat gaan het nie. Agter: D. Kloppers, C.V. Nel, P.A. Bergh, H.D. van Broekhuizen, Paul de Waal, P.K. Albertyn, A.L. Hofmeyr, Ebbe Dommisse, C.A. Neethling, H.R. Kemsley. Middel: M.S. Daneel, H.J. Bergh, J.M. Hofmeyr (kaptein), D. Morkel, G. Chapman. Voor: A.M. McGregor, Piet de Vos, C. Gonin, P.A.M. de Vos.

Ds. Daneel was die NG gemeente Calvinia se leraar van 1898 tot 1906.

Ds. Daneel se seun, (die latere ds.) George Murray Daneel, was in 2004 die eerste Springbok wat honderd jaar oud geword het. Hy het vir Maties se eerste rugbyspan en vir die Westelike Provinsie van 1925 tot 1930 gespeel, en vir Suid-Afrika in 1928 en 1931.

Ds. Daneel se moeder was Margaretha Johanna Louw (7 April 1846 – 1 Junie 1934), 'n dogter van Johannes Wynand Louw (13 Desember 1820 – 13 Februarie 1873) en Maria Elizabeth Smuts (28 November 1824 – 2 Oktober 1895), en sy vader ds. Alexander Berthin Daneel, seun van Richard Daneel (19 Januarie 1814 – 13 Februarie 1859) en Hester Aletta Smuts (16 Januarie 1813 – 25 Augustus 1887). Ds. Alexander Daneel is gebore op 14 Februarie 1836 op die plaas moddergat in die distrik Stellenbosch, waarskynlik op sy Smuts grootouers se plaas, aangesien sy ouers dorpenaars was. Ds. Daneel sr. is in 1862 in die gemeente Heildelberg, Kaap, bevestig en het daar gebly tot hy op 22 Maart 1899 in die amp oorlede is. Margaretha en Alexander Daneel is op 7 Oktober 1863 in die huwelik bestig toe die bruid 17 jaar oud was. Die bruid se moeder was 'n niggie van die bruidegom se moeder.

In Margaretha Louw het ds. Alexander Daneel 'n eggenote gekry wat hom gedurende baie jare nie alleen getrou ter syde gestaan het nie, maar hom ook wonderlik aangevul het. Terwyl hy soms stug voorgekom het, was sy die minsaamheid self; terwyl hy die deftige waardigheid van die ouer geslag predikante in 'n volle mate gehandhaaf het, het sy gemeensaam met almal omgegaan; terwyl erns by hom oorweeg het, het sy 'n blye humorsin besit wat haar tot op hoë leeftyd gekenmerk het. Hul hoogs gelukkige huwelikslewe is met nege seuns en drie dogters geseën. Van dié egpaar se kinders het twee predikant geword: ds. Johannes Wynand Daneel (1865–1940), skoonseun en opvolger van eerw. Stephanus Hofmeyr in die Soutpansberge, en ds. Marthinus Daneel.

Ds. Daneel was die vierde van sy ouers se nege seuns. Sy sibbes was: Richard Hurtley, Michiel Nicolaas De Vos, ds. Johannes Wynand, Alexander Berthin, Maria Elizabeth du Preez, Magaretha Johanna, Pieter Michiel Daneel, Hendrik Daneel and Josias Ebenezer plus nog twee van wie die name onbekend is.

Ds. Daneel se eerste vrou was Charlotte Louisa Murray (16 Junie 1874 – 1 September 1916), die dogter van ds. George Murray, wat ten tyde van haar geboorte op predikant was van die NG gemeente Willowmore. Vier van haar ooms aan vaderskant, onder wie ds. Andrew Murray, was ook predikant. Sy is oorlede op 1 September 1916 nadat sy die lewe geskenk het aan 10 kinders, van wie twee predikant geword het: Charlotte Louise, Alexander Bertin, ds. George Murray (1904–2004), wat agt keer vir die Springbokke uitgedraf het, Margarita Johanna, Catharina Johanna, Maria Elizabeth, ds. Marthinus Smuts, Frances and Lottie. Ds. Daneel se skoonmoeder en Charlotte Louisa Murray se moeder was Catharina Johanna Murray (geb. Louw, 23 Januarie 1852 – 22 Augustus 1942), ’n kleindogter van Johannes Wynand Louw (12 Januarie 1786 – 15 September 1854), en die vierde oudste van die sewe dogters van Adriaan Jacobus Louw (15 November 1811 – 7 Januarie 1877 van die Paarl wat almal met ’n predikant getroud was: 1. Maria (Miemie), getroud met prof. Nicolaas Hofmeyr; 2. Louisa Adriana (Wiesie) getroud met ds. Arend Hermanus Hofmeyr van Hanover; 3. Margaretha Johanna (Maggie) met ds. Johannes Rudolph Albertyn; 4. Catharina Johanna (Kitty) met ds. George Murray; 5. Johanna Hendrina met prof. C.F.J. Muller; 6. Charlotte met ds. J.C. Truter; 7. Susanna Maria met ds. P.G.J. Meiring. Dié sewe susters se broer was Tobias Johannes Louw (1850–1930), wie se seun Wynand Louw ’n bekend kerkargitek was.

Nadat sy eerste vrou in 1916 oorlede is, is hy getroud met Winifred May, gebore 6 April 1888 en oorlede 24 Desember 1969. Ds. A.P. Smit skryf egter in die NG gemeente Calvinia se eeufeesgedenkboek van 1947 ds. Daneel tydens sy 21-jarige dienstyd in die NG gemeente Victoria-Wes drie vroue aan die dood afgestaan en is oorleef deur sy vierde vrou en sewe kinders, almal uit die eerste huwelik gebore. Twee van die seuns het die vader se beroep gekies en predikant geword, naamlik ds. George M. Daneel en ds. Martinus S. Daneel (werksaam in Njassaland). 'n Derde seun was bestuurder van die drukpers van die NG Sending in Masjonaland, en een van die dogters het deur haar huwelik met ds. L.J. Heyns eweneens in die diens van die Kerk te staan gekom.

Kinderjare en opleiding

Daneel was op Stellenbosch lid van die Unie-Debatsvereniging. Hierdie foto van die ampsdraers en joernaliste is in 1895 geneem. Agter: Cornelis Nel, J. Radloff, Andrew Rowan, M.S. Daneel en Christie Neethling. Voor: Dawie Mostert, Henri Gonin, D.F. Malan, E.T.F. Malan (voorsitter), C.H. Murray en George Rudman. Sover vasgestel kon word, het Nel, Daneel, Neethling, Gonin, D.F. Malan, Murray en Rudman predikant in die NG Kerk geword.

Marthinus Smuts Daneel het sy vroegste onderwys op sy geboortedorp ontvang het tot hy vir sy matrikulasie na Stellenbosch gegaan het. Ná aflegging van laasgenoemde eksamen, het hy aan die Victoria-kollege vir die B.A.-graad ingeskryf en o.a. veldmaarskalk J.C. Smuts onder sy medestudente en tydgenote getel. Aan die Kollege het hy hom as student sowel as sportsman onderskei. In laasgenoemde hoedanigheid is hy indertyd gekies as lid van die Suid-Afrikaanse rugbyspan wat in 1892 teen die eerste Engelse toerspan gespeel het. Een van sy jonger broers, Henry, was weer lid van die beroemde Springbok-rugbyspan wat in 1906 onder die kapteinskap van Paul Roos deur Groot-Brittanje getoer het. Marthinus Daneel het in 1891 en weer van 1894 tot 1896 vir die Victoria-kollege se eerste span rugby gespeel. Sy seun ds. George Murray Daneel het in sy voetspoor gevolg en van 1925 tot 1930 vir Stellenbosch se eerste span uitgedraf, vir die Westelike Provinsie in dieselfde jare en vir die Springbokspan in 1928 en 1931. George Daneel was predikant van Grahamstad van 1946 tot 1953 en voor die tyd betrokke by buitekerklike kerk en in die Tweede Wêreldoorlog ’n veldprediker. Nadat hy Grahamstad verlaat het, was hy tot in die jare vyftig by die Morele Herbewapeningsbeweging betrokke.

Nadat Marthinus Daneel 'n jaar lank in Transvaal onderwys gegee het, het hy na Stellenbosch teruggekeer om aan die Teologiese Seminarie vir predikant te studeer. In 1897 is hy tot die bediening toegelaat en daarna het hy 'n beroep na Calvinia aangeneem. 'n Jaar ná sy aankoms op Calvinia het hy in die huwelik getree met Charlotte Louise Murray, oudste dogter van ds. George Murray, destyds predikant van Oudtshoorn.

Op Calvinia

Ontvangs en bevestiging

Op 19 April 1898 het prop. Daneel, vergesel van di. Neethling en Murray (die bron meld nie hul voorname nie, maar dit was moontlik ds. J.H. Neethling en ds. George Murray, wat in 1899 prop. Daneel se skoonvader sou word), van Ceres vertrek op pad na Calvinia. Ná 'n vakature van byna twee jaar het die gemeente reikhalsend uitgesien na die koms van hul nuwe leraar. Sowat 60 rytuie het hom 'n ent buite die dorp tegemoet gegaan en verwelkom. Die gemeentesusters het die pastorie vooraf in gereedheid gebring en prop. Daneel en die besoekende leraars die naweek daarin onthaal. Die gemeente het in groot getalle opgedaag, want benewens die verwelkoming en ordening van prop. Daneel was dit ook Nagmaal. Die feesvreugde en dankbaarheid is daardeur verhoog dat deurdringende reëns pas uitgesak het en die langdurige droogte eindelik gebreek is.

Die ordeningsplegtigheid het die Saterdag plaasgevind onder leiding van die konsulent, ds. C.F. Leipoldt van Clanwilliam (vader van die digter C. Louis Leipoldt). Behalwe laasgenoemde en bogenoemde twee besoekende predikante, het ook nog ds. August Ahrbeck, tot 1893 van Prieska en twee jaar lank hulpprediker van Calvinia ná ds. Truter se vertrek in 1896, en die plaaslike sendeling, eerw. J. P. de Villiers, aan die handeoplegging voor die kansel deelgeneem. Die volgende oggend met Nagmaal het sowat 800 kerkgangers die ou kerk gevul Op versoek van die nuwe leraar het die skare opgestaan en die Heer vuriglik gedank vir die uitkoms wat die reën gebring het.

Bouwerk aan die nuwe kerk

Calvinia se vierde predikant, ds. J.C. Truter (1889–'96), het onvermoeid gearbei in verband met die stywing van 'n sterk boufonds "voor een ruimer en meer doeltreffend kerkgebouw". Reeds in 1892 het hierdie belangrike saak ds. Truter se gedagtes besig gehou. In die godsdiensverslag van daardie jaar betreur hy en sy kerkraad dit dat die bestaande Godshuis "op verre na voor de gemeente te klein is." Die "stoflike staat" van die gemeente was destyds taamlik gunstig en daar is gehoop dat 'n ruimer kerk binnekort gebou sou kon word. In die godsdiensverslag van die volgende jaar kom ds. Truter op hierdie saak terug. Hy meld dat die gemeente sowat 2 220 lede en 4 820 siele tel, terwyl die kerkgebou net sitplek aan 420 mense kon verskaf. Veral met Nagmaalsgeleenthede moes baie buite omdraai. Intussen het ds. Truter en sy kerkraad reeds skouer aan die wiel gesit en 'n som van £4 500 byeengebring wat as kern van ’n boufonds kon dien.

Dat 'n jaar of wat daarna nog nie oorgegaan is tot kerkbou nie, was weens sekere buitengewone omstandighede. Eerstens was daar die lang uitgerekte onderhandelings in verband met die afstigting van twee dogtergemeentes, te wete Brandvlei en Nieuwoudtville. Hierdie dogters is eers in 1897 afgestig. Tweedens het ds. Truter se siekte, sy vertrek begin 1896 en die daaropvolgende lang vakature, die voorgenome kerkbouplanne verder vertraag. Eindelik het die ernstige en langdurige droogte van 1896–'98 'n demper op feitlik alle ondernemings geplaas.

Met ds. Daneel se koms in April 1898 en die daaropvolgende deurdringende reëns het beter tye gelukkig aangebreek. Die nuwe predikant het die bou van 'n nuwe kerk met moed en durf aangepak. Op 28 Mei 1899 het 'n korrespondent dié beriggie na De Kerkbode gestuur, wat op 8 Junie verskyn het: "Maandag was er Kerkraads- en Bouw-Commissie Vergadering. Men is van plan eene nieuwe kerk te bouwen. De Architect Gaysford van Potchefstroom was overgekomen ten einde de Bouw-Commissie te ontmoeten . . . Heel waarschynlik wordt de hoeksteen der nieuwe kerk reeds in October gelegd. De Heere zegene deze onderneming en openede harten der gemeenteleden tot hartelyke medewerking. Calvinia! wees eendrachtig in deze zaak van den Heere en de Heere zal u zegenen."

Die boukommissie het bestaan uit ds. Daneel (voorsitter en sekretaris); Jac. Nel van der Merwe sr. (ondervoorsitter), W.S. Truter (asst.sekr.), Jac. Adriaan Louw sr. (Bo Daunis), Albert Nel (Akkerendam) en Jac. N. Moolman (’n rustende boer, woonagtig op die dorp). Benewens hierdie ses wat die "werkende" of uitvoerende kommissie uitgemaak het, het nog 17 broeders ook in die breë boukommissie gedien.

Hoeksteenlegging

Lede van die boukommissie van die NG gemeente Calvinia, afgeneem met die hoeksteenlegging van die nuwe kerk op Saterdag 30 September 1899.

Die lede van die boukommissie, bygestaan deur die argitek Gaisford, het nie gras onder hul voete laat groei nie. Einde September 1899 was alles gereed vir die plegtige hoeksteenlegging, wat vir die laaste naweek van die maand bepaal is. Dit was dae van buitengewone groot en heuglike feesviering. Die "voorhoede" van hierdie geesdriftige feesskare het reeds Dinsdag 26 September opgedaag. Woensdag het 'n tweede en groter groep hulle by die skare gevoeg, en teen Donderdag het die aantal feesgangers reeds so aangegroei dat toe daardie aand 'n vergadering van manslidmate in die kerk gehou word, die gebou "proppen vol op den vloer" was. Die volgende oggend is 'n geslaagde kerkbasaar gehou. Daarrie namiddag het die besoekende predikante opgedaag: di. Christie Neethling van Nieuwoudtville, W.A. Alheit (van Ceres) en S.P. Malherbe (Philadelphia). Die korrespondent van De Kerkbode vervolg: "En van alle kanten, ook uit Sutherland, Brandvlei en Nieuwoudtville kwamen nog menigten gedurig aan, zoodat onze straten nu even woelig schenen als Adderleystraat, Kaapstad. Verscheidenen werden genoodzaakt door gebrek aan herberg hunne tenten op te slaan."

Die hoeksteenlegging self het die Saterdagmôre plaasgevind. 'n Ooggetuie het die volgende neerskryf: "Den volgenden morgen (Zaterdag) te half tien ure, vergaderde de groote schare by het oude Kerkgebouw. Kort daarna begon de optogt. 't Was een liefelyke gezicht de blyde schare te zien heen wandelen, al zingende Ps. 146. Menigeen gevoelde als of hy gelyk David voor de ark kon dansen, want het lievelings droombeeld van menig hart moest nu worden verwerkelykt. By den hoeksteen begonnen de plechtigheden door het lezen van Gods Woord en gebed door Ds. Malherbe. Daarna spraken de plaatselyke leeraar en de bejaarde broeders J.N. van der Merwe, J.A. Louw, N. Louw en Carel van der Merwe, als ook de plaatselyke Zendeling (Eerw. J.P. De Villiers) eenige hartelyke woorden . . .

"Het werd nu verhaald hoe men reeds in de dagen van Prof. Hofmeyr alhier een nieuwe kerk wilde bouwen, maar door zyn spoedig vertrek teleurgesteld werd. Later bracht Ds. J. Truter een aanzienlyke som byeen waarvoor hy veel eer heeft. Vooral werd er ook gewag gemaakt van die eensgezindheid en liefde dezer dagen in de gemeente. Ds. W.A. Alheit ontvang nu den troffel en legde den steen in den Naam des Drieënigen Gods. Daarna beklom hy den steen . . . . en hy sprak over den hoeksteen als : 1. Een beeld van vastigheid. 2. Een beeld van eenheid. 3. Een beeld van sierlykheid." – (De Kerkbode, 12 Okt. 1899.) Die verbygaande skares het ten slotte ’n volle £535 op die hoeksteen neergelê.

Die Sondagmôre kon ds. Daneel in die vroeë biduur die "blye tyding" bring "dat de zeer aanzienlyke som" van £2 084 daardie naweek ingesamel is. Die getal kerkgangers was so aansienlik dat op drie verskillende plekke kerk gehou moes word.

Die inwyding

Binne 14 dae nadat die hoeksteen gelê is, het die Tweede Vryheidsoorlog uitgebreek, 'n stryd wat geografies nie tot die Boererepublieke beperk sou bly nie, maar mettertyd ook na die Kaapkolonie en by name Calvinia sou uitbrei. Ondanks die abnormale landstoestande, het ds. Daneel en sy boukommissie volhard met die bou van die kerk, met die gevolg dat einde November 1900 – iets meer as 'n jaar ná die hoeksteenlegging – ingewy kon word. Die wydingsplegtigheid het saamgeval met die Nagmaalsviering. Weer het 'n buitengewone groot skare na die dorp gestroom. Onder die eregaste was ses besoekende leraars, onder wie die vorige leraar van die gemeente, ds. Truter, en twee Stellenbosse teologiese hoogleraars, proff. N. Hofmeyr (ook ’n oudleraar van Calvinia) en J.I. Marais.

Die verrigtings het Vrydag 24 November begin, toe plegtige afskeid geneem is van die ou kerk, wat die gemeente langer as 50 jaar as Godshuis gedien het. Hier het ds. Truter die woord gevoer. Hiervandaan het die skare in optog gegaan na die nuwe kerk waar ds. Daneel die deur ontsluit en die menigte, onder die sing van Psalm 100:3, die kerk binnegegaan het. Met Psalm 84:2 as uitgangspunt, het prof. Hofmeyr 'n treffende wydingsrede uitgespreek. Al het die nuwe kerk sowat 1200 sitplekke, was die skare so groot dat baie buite moes omdraai. Ter wille van laasgenoemde is die wydingsdiens die aand voortgesit.

Die basaar van Saterdagvoormiddag was 'n klinkende sukses, en dit, saam met die voorafgaande wyksbasaars, het die aansienlike som van £4 000 ingebring. Die eredienskollekte alleen het die naweek £200 bedra. Die dienste is voortgesit tot Maandag. Nie minder nie as 27 dienste is deur die verskillende leraars waargeneem. Sondagmôre met die viering van die Nagmaal, kon die nuwe kerk en die CJV (Christelike Jongeliedevereniging)-saal nie al die aanbidders bevat nie, en is die kerkraad verplig "om een derden dienst op de pastorie stoep te houden". Prof. Marais het die Nagmaalsdiens in die nuwe kerk waargeneem. 'n Skare van 1 000 kinders en jong mense het die kinderdiens Sondagmiddag bygewoon. Selfs in die sendingkerk is vir die bruin mense dienste gehou en die Nagmaal bedien.

Dat die nuwe kerk 'n besonder gunstige indruk gewek het, blyk onder meer uit dié aanhaling uit die verslag van 'n besoekende joernalis: "Zoowat in het midden van het dorp staat de fraaie nieuwe kerk. Zy strekt den architect, den heer J.H. Gaysford, tot eer. Alles is zoo degplyk aangelegd dat het geheel een kunststuk vormt. De kleuren passen goed by elkaar, de gordynen zyn smaakvol, de vier galeryen doelmatig, de klank zeer goed en de zitplaatsen zoo geriefelyk. Het gebouw is van baksteen, zoo hard gebakken als maar komen kan ..."

Met die inwyding het nog net £2 800 skuld op die gebou gerus wat ruim £12 000 gekos het. Volgens ds. A.P. Smit "spreek boekdele vir die samewerking in die gemeente". Die toe nog lewenskragtige Christelike Jongeliede-vereniging het indertyd die som van £430 tot die kerkboufonds bygedra. Binne drie jaar ná die inwyding kon die kerkraad die balans van die skuld vir die bou van die kerk (£2 800) uitwis.

Oorlogswolke

Ds. Daneel het al sy kragte onverdeeld aan die gemeente gewy. In die bou en afbetaal van die nuwe kerk het hy besonderse ywer en organisasietalent aan die dag gelê, aldus ds. A.P. Smit. Die gemeentelike lewe het mooi opgebloei. Een van die blywende vrugte van die besonder geseënde Pinkster van 1898 was die instelling van 'n weeklikse vrouebiduur. Ds. Daneel was 'n uitnemende vriend van kinders en jong mense. So byvoorbeeld het hy in 1899 'n tak van die "Christelyke Strevers Vereniging" gestig met 25 aktiewe lede. Ook het hy nuwe lewe geblaas in die CJV wat intussen "haar bestaan soms wat levensloos voortsleepte".

Sake het egter net mooi op dreef gekom, of die Tweede Vryheidsoorlog breek uit, die begin van ’n sware tyd vir ds. Daneel en sy gemeente. Die gemeentelike lewe het nog tot 'n mate gevlot, tot krygswet op 7 Januarie 1901 onder meer ook in die distrik Calvinia afgekondig is. Hierdie uittreksel uit die godsdiensverslag van Oktober 1901–Oktober 1902 handel oor die uitwerking van krygswet op die gemeente: "Wy hebben het afgeloopene jaar te midden der oorlogsvlammen in angst en benauwdheid doorgebracht Zware slagen en bittere beproevingen zyn ons toegediend geworden ... Wat de openbare eerediensten betref fen, zy werden door den krygswet en uitbreiding van krygsoperaties eerst grooteliks gestremd en uiteindelyk geheel opgegeven. Aan buitendiensten viel er reeds by het begin der krygswet niet te denken. Geen byeenkomsten van welken aard ook werden toegelaten. Toen onzeleeraar by het begin van September 1901 weggezonden werd, was er ook dadelyk een einde aan de byeenkomsten van het weeklyksche biduur, de zustersbiduur en de leden van de Strevers Vereniging. De openbare eerediensten des Zondags in den morgen werden nog een tyd lang door een oud-ouderling in stand gehouden, doch moesten later onder drang van omstandigheden ook worden opgegeven. Geen Avondmaal werd gevierd, geene kinderen gedoopt, geene paren in het huwelyk bevestigd, geen jongelieden tot lidmaten aangenomen, geene gelden ontvangen of uitbetatad.14) Behalve wat door ouders aan hunne gezinnen gedaan werd, vonden er geene godsdienstige byeenkomsten plaats, dan in de boerencommando's alwaar sommigen onzer leden een tydlang onder bearbeiding van ds. A. Krie1 en de Teol. student McDonald kwamen."

Gedurende 'n tydperk van twee jaar (November 1900 – Oktober 1902) kon die kerkraad nie 'n enkele vergadering hou nie. Eers byna ses maande ná die vredesluiting kon die kerkraad hul byeenkomste hervat, maar selfs toe nog kon hul "wegens omstandigheden zoo moeilyk onmiddellyk op den oorlog" niemand na die Ringsvergadering afvaardig nie. Dat die kerklike eiendomme, veral die ou kerk, geen geringe skade weens die optrede van die vyand gely het nie, blyk uit die feit dat die kerkraad later £636 van die regering vir kompensasie ontvang het. Persoonlik het ds. Daneel en sy gesin die grootste ontberings as gevolg van die oorlog gely.

Sy vertrek uit Calvinia

Nadat hy die gemeente agt jaar met seën bearbei het, het hy 'n beroep na Fraserburg aangeneem. Hoewel reeds op 16 Mei 1906 demissie aan hom verleen is, het hy eers in September afskeid geneem en vertrek. Op 29 September is hy toe bevestig op Fraserburg.

Op Fraserburg

Ontvangs

Die eerste twee beroepe ná die vertrek van ds. Former Sypkens uit die NG gemeente Fraserburg was onsuksesvol. Die eerste een is uitgebring op ds. Daneel van Calvinia, waar hy reeds sedert 1898 in sy eerste gemeente gearbei het, en die tweede op ds. H.J.L. du Toit van Richmond. Op 14 Mei 1906 is ds. Daneel vir die tweede maal beroep. Reeds drie weke later het hy die beroep aanvaar, mits hy op Fraserburg einde September of begin Oktober bevestig kon word. Die kerkraad het hierin toegestem. Op waardige wyse is ds. Daneel toe op 29 September verwelkom. Wat veral 'n blywende indruk gemaak het, volgens D.A. Kotzé in die eeufees-gedenkboek van dié gemeente (1951), was die voortreflike koorsang onder leiding van die orrelis mnr. Strobos bygestaan deur mej. Dyason. Etlike adresse is hom en sy gade ook aangebied. Sewe jaar en vier maande het ds. Daneel op Fraserburg gearbei.

Tydens sy dienstermyn was daar deurgaans prysenswaardige samewerking wat gemeentelike aangeleenthede betref. In tye wanneer belangrike besluite geneem moes word, het die gemeente bankvas agter die predikant gestaan. Wat kerklike werk betref, getuig die Ringsverslae van vrug op die arbeid. Die bywoning van die gewone oggend- en aanddienste was goed. Die gemiddelde getal toehoorders was om en by 200 per geleentheid. Die Junie-nagmaal van 1907 (is) baie uitstekend bygewoon, en daar was nie meer sprake van dat 'n lidmaat dorp toe kom en nie nagmaal gebruik nie. Verreweg die grootste gedeelte van die lidmate het deelgeneem.

Godsdienstoestande

Ds. Daneel se portret in die NG konsistorie op Fraserburg.

In hierdie stadium is daar gereeld op agt plekke in die gemeente buitedienste gehou. Daar was drie klasse van bidure, naamlik: een weeklikse vir volwasse mans. Hieraan is hartlik deelgeneem. Dan was daar een, ook weekliks, vir getroude vroue. Ook hieraan is hartlik deelgeneem. Die derde was 'n weeklikse bidstond vir jong mense. Die deelname hieraan was minder bemoedigend. Dan was daar nog die ou gevestigde instelling van die maandelikse sendingbiduur. Die sendingywer van die gemeente het hoog opgevlam in hierdie tyd. Dit moet gedeeltelik toegeskryf word aan die besielende besoeke van drie buitelandse sendelinge, waarvan die blywendste eerw. T. Vlok van Njassaland s'n was. Dit was ook in hierdie tyd dat eerw. Hugo, 'n seun van die gemeente, hier georden is. "Die gemeente voel haar dankbaar een van haar seuns te kan afsonder vir die werk," verklaar die kerkraad. In Junie 1907 was ds. J. Daneel van Kranspoort ook hier op besoek. Sy prediking was ook tot groot seën "en het die gemeente verder verlig". Die Christelike Vrouevereniging wat 'n paar jaar tevore op Fraserburg gestig is, het ook onverpoosd met hulle goeie werk voortgegaan. Hulle het juis in 1907 'n basaar gehou en besluit om met die versamelde geld 'n dogter uit die gemeente te laat oplei as onderwyseres.

Ds. Daneel het ook 'n stelsel ontwikkel waarvolgens hy by die namiddagdiens ná Nnagmaal vrae gevra het oor die oggend se preek. Hierdie gebruik het die aandag van die kerkgangers aanmerklik verbeter. Dit was 'n stimuleermiddel om hulle beter te laat luister. Hy verklaar later self "velen kunnen reeds beter antwoorden dan tevoren". Die Christelike Jongeliedevereniging het maandeliks vergader en het goeie opvoedingswerk verrig, en gesonde sosiale verkeer meegebring. Eers was die ledetal maar 40. Spoedig het dit aangegroei tot oor 'n honderd. Met Nagmaalsgeleenthede is altyd 'n geestelike onderwerp bespreek. Die biduur ná die Nagmaalsviering het 'n instelling geword. "Dit biduur is nog een gedenkteken van den vromen vroeggestorven ds. Rossouw," het die kerkraad gemeld. Die huisgodsdiens is nagenoeg dwarsdeur die hele gemeente gereeld waargeneem. Sondae is op die boereplase die preke van professor Hofmeyr, Hofacker, Olivier of Mcgregor gelees. In die buitewyke was dronkenskap destyds in die gemeente as't ware onbekend. Op die dorp kon ook nie veel gekla word nie ten spyte van twee hotelle en twee drankwinkels wat sterk drank verkoop het. Nogtans "heeft Bacchus eenige oude aanbidders op ons dorp" en tot dusver misluk die pogings om hulle daarvan te verlos. Die vernaamste vorm van Sabbatsontheiliging, volgens die kerkraad van destyds, het bestaan "in die rondkuiery by bure in plaas van die gemeenskap van die Heer se kinders op te soek in die Godshuis".

In 1911 het die leraar die kerkraad gevra om vir hom 'n motorfiets te koop om gemeentelike werk mee te doen. Dit sou baie tyd bespaar. Die kerkraad het hom £80 vir die doel gegee en onderneem om alle reparasies aan die "instrument" te dra. "De leeraar draagt de lopende kosten van petrol en olie. Als het instrument eene totale mislukking is dan zal ds. Daneel de koopsom terug betalen." In 1912 is besluit om die orrel te vergroot. Daar is toe onderhandel met sekere orrelbouers en sowat £250 is spandeer. Etlike buurgemeentes is in hierdie tyd vergun om kollektes in die gemeente van Fraserburg te kom hou. Onder andere het die kerkraad van Amandelboom, tydens Julie en Oktober met nagmaalsgeleenthede hier, vir hulle kerkfonds gekollekteer. Dr. W.P. Steenkamp is ook verlof toegestaan om vir die gemeente Nieuwoudtville fondse in te samel. Die kerkraad het buitendien self geld ingesamel ter ondersteuning van die Industriële Inrigting (waarskynlik 'n nywerheidskool) op Worcester. Tesame met die groot bedrae wat jaarliks aan die sendingsaak geoffer is, skryf D.A. Kotzé, moet erken word dat die gemeente 'n oop hart en hand ten opsigte van die minderbevoorregtes gehad het. In April 1913 besluit die kerkraad om vir die predikant 'n "Ford motorkar met benodigdhede aan te koop by Hodgson Broers mits ds. Daneel die £80 terugbetaal aan die kerkraad vir die motorfiets reeds aangekoop ... en mits die voorwaarde sal wees dat ds. M.S. Daneel die motorkar van die raad sal terugkoop in geval hy van Fraserburg mag vertrek ... Ds. Daneel moet olie en petrol en die lopende koste dra, die kerkraad verskaf die ander."

Die gemeente en plaaslike sport

Ds. Daneel het ook sportbeoefening aangewakker. Dit was in sy tyd dat die sportterrein aan die munisipaliteit en sportverenigings oorgemaak is. Ook aan die sportgeriewe van die bruin mense is die nodige aandag gegee. Maar ten spyte van die geesdrif vir liggaamsopvoeding, het die kerkraad tog gevoel dat dit nie gepaard moet gaan met verwaarlosing en ondermyning van die belange van die siel nie. In die lig hiervan is dit goed te begryp waarom die kerkraad in 1913 'n beskrywingspunt oor die onderhawige saak na die Ring opstuur en wel as volg bewoord: "De Ring besluit ofschoon hij alle onschuldige en gezonde lichaamsoefeningen in de opene lucht begeert aan te moedigen hij toch ten sterkste afkeurt al de buitengewone geldverkwisting, al het tijdverlies, en alle andere buitensporigheden die gepaard gaan met den voetbal op plaatzen waar men hem overdrijft en begeert dat de Kerk in deze haar stem zal laten hooren en haar invloed daartegen zal laten gelden." Met die oormakingsbepalings van erwe 80-84 aan die stadsraad as openbare sportterrein, het die Kerkraad dan ook so ver moontlik sorg gedra dat sport nie 'n afgod van Fraserburg sou word nie.

Op 2 Februarie 1914 het ds. Daneel afskeid geneem van Fraserburg waar hy sewe jaar en vier maande gearbei het.

Victoria-Wes

Ds. Daneel was van 1914 af 20 jaar lank leraar van die gemeente Victoria-Wes.

Ds. Daneel het in Fraserburg met lus en moed gearbei het tot hy in 1913 'n beroep na Victoria-Wes aangeneem en daarheen vertrek het. Dit was sy laaste standplaas waar hy onafgebroke meer as 20 jaar sou dien tot hy in Julie 1934 sy emeritaat aanvaar het. Hy was nog nie 60 jaar oud nie. Persoonlik moes hy op Victoria-Wes deur diepe waters gaan en drie vroue deur die dood afgee. In sy dienstyd het die gemeente van sy donkerste tye beleef weens die Rebellie van 1914, die Eerste Wêreldoorlog en die Groot Depressie, en tog is die grootste skemas vir vooruitgang van die dorp en gemeente in hierdie tyd aangepak en voltooi.

Tydens die dienstyd van ds. Daneel se voorganger in sy derde en laaste werkkring, Victoria-Wes, ds. J.G. Perold, het die gemeente op sendinggebied nuwe hoogtes bereik en onder meer daartoe gekom om sy eie sendeling in die buiteland (wat destyds enigiets buite die Kaapprovinsie beteken het) te onderhou.

Ds. Daneel het sy laaste lewensjare geslyt op Durbanville, waar hy op 26 Junie 1937 tot hoër diens opgeroep is.

Bronne

• (af) Craven, Danie en Jordaan, Piet. 1955. Met die Maties op die rugbyveld 1880–1955. Kaaptad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale Boekhandel Beperk.
• (af) (en) Hofmeyr, W. Lou(w); Hofmeyr, Nico J.; Hofmeyr, S.M.; Hofmeyr, George S.; Hofmeyr, Johannes W. (samestellers). 1987. Die Hofmeyrs: 'n Familiegeskiedenis. Lynnwoodrif en Bloemfontein: Die Samestellers.
• (af) Hopkins, dr. H.C. 1955. Eeufees-Gedenkboek van die Ned. Geref. Kerk Heidelberg (Kaapland) 1855–1955.. Heidelberg: NG Kerkraad.
• (af) Kotzé, D.A. 1951. Die Gemeente Fraserburg. 'n Eeufees-gedenkboek (1851-1951). Fraserburg: NG Kerkraad.
• (af) Olivier, ds. P.L. 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (af) Smit, ds. A.P. 1947. Na Honderd Jaar. Eeufees N.G. Gemeente Calvinia. Calvinia: N.G. Kerkraad.