NG gemeente Heidelberg, Wes-Kaap

Die NG Gemeente Heidelberg, Wes-Kaap, is een van ses gemeentes wat in die jaar 1855 tot stand gekom het. Die ander vyf was Jansenville (4 Februarie), Sutherland (Februarie), Ceres (21 Maart), Aberdeen (16 Oktober) en Simonstad-Kalkbaai (Vishoek, 9 Desember).

Die dorpie Heidelberg is in 1855 as kerkdorp aan die grootpad tussen Kaapstad en Port Elizabeth gestig. Dit het in 1862 ’n munisipaliteit geword. Die spoorlyn van die Moederstad na die Baai het die dorp in 1903 bereik. Dis is geleë op die weswal van die Duiwenhoksrivier, so genoem, volgens oorlewering, omdat ’n sekere persoon deur die vol rivier gery het en sy hok mak duiwe weggedryf het.

In verband met die stigting van die dorp het, volgens oorlewering, sekere onreëlmatighede plaasgevind. Die eienaar van die plaas het nadat hy nugter geword het, vasgestel dat hy ’n deel van sy plaas weggeteken het. Geweldig aangedoen, het hy die plek vervloek. Of die herhaalde oorstromings wat die dorp geteister het en die gruwelike moorde, wat hier al plaasgevind het, daarmee iets te doen het, skryf die gemeente se medewerker in Ons gemeentelike feesalbum (1952), kan niemand bevestig nie. Dit is nietemin ’n mooi dorp, ’n uitstekende distrik met ’n aangename klimaat.

Die gemeente en later die distrik het vroeër dele van Swellendam en Riversdal gevorm. Hierdie twee pleegouers het die lustige dogter so lank moontlik in huis gehou sodat die gewenste ontwikkeling eers in die 20ste eeu aan die gang kon kom.

Gedurende sy eerste eeu het die gemeente etlike geestelike herlewings beleef. Gedurende hierdie honderd jaar is die gemeente deur ses predikante bearbei, di. A.B. Daneel, A.G. van Wyk, A.C. Murray, B.A. Spies, C.R. Kotze en W.N. van der Merwe. ’n Hele aantal predikante, sendelinge en geestelike werkers het gedurende die jare na vore gekom om sendingwerk elders in Afrika te doen.

Die kerklike geboue is van die mooiste en beste in Suid-Afrika, gerieflik saamgegroepeer. Tot verfraaiing van hierdie geboue is die kerkgrond bewerk en beplant. Tydens die Ossewatrek in 1938 het een van die leidsters, mev. J.H. Klopper, verklaar dat sy Suid-Afrika deurkruis het van oos na wes en van noord na suid, maar nêrens so mooi en netjies gesien het as op Heidelberg nie.

Die eerste kerk (1873)

Hierdie skoolkerkie se hoeksteen is gelê op 5 Maart 1856. Dit was die gemeente Heidelberg se kerk tot die inwyding van die tweede kerkgebou op 19 Julie 1873.

Die kerk wat Carl Otto Hager vir Heidelberg ontwerp het, was in gebruik van 1873 tot 1912, toe dit gesloop is om plek maak vir die teenswoordige kerk, ontwerp deur nog ’n buitelander, die gebore Australiër William Henry Ford. In die 1860’s het ’n nuwe kerk op Heidelberg ’n dringende behoefte geword omdat die ou gebou, met sy lae plafon, soms so warm geword het, dat die kerkgangers dit skaars kon uithou. Besoekers aan die dorp was ook verbaas om te sien dat ’n gemeente met so ’n groot sieletal ’n kerkgebou gehad het wat skaars bo die ander geboue op die dorp uitgesteek het. In 1864 het die gemeente besluit om ’n langwerpige gebou op te rig met sitplek vir 800 mense teen ’n beraamde koste van £4 000, maar die droogte van 1865 het die mooi voornemens laat verdwyn, veral omdat die koste ontmoedigend was.

Carl Otto Hager, die argitek van Heidelberg se tweede kerkgebou.

In 1871 het boumateriaal goedkoper geword en ds. A.B. Daneel, van 1862 af 37 jaar lank die plaaslike leraar, vader van ds. Marthinus Daneel en grootvader van ds. George Daneel, het tot die gevolgtrekking gekom dat dit onnodig was om so ’n duur kerk op te rig. Onderhandelings met Hager, wie se roem as argitek en kerkbouer destyds reeds in die Kolonie gevestig was, was baie bemoedigend en nadat die gemeen in Februarie ’n basaar vir die boufonds gehou het, is die wenslikheid, moontlikheid en moeilikheid van ’n nuwe kerk op ’n gemeentevergadering op 22 Maart 1871 bespreek. Net meer as die helfte van die aanwesiges het ten gunste van die bouwerk gestem. Agt dae ná die benoeming van die boukommissie het hulle geelhoutbalke van Stephanus Barnardo op Knysna bestel. Op dié kommissie se tweede vergadering het hulle Hager se plan vir ’n kerk van sowat 35 x 15 m aanvaar, in “de gotische styl, met opene timmeratie en een yzeren dak”.

Hager was indertyd nog op Somerset-Oos waar hy 18 maande lank toesig gehou het oor die bouwerk aan die nuwe kerk van die plaaslike NG gemeente. In sy afwesigheid is die fondament op 19 Februarie 1872 afgesteek en op 13 Maart kon die hoeksteen in die teenwoordigheid van ’n groot skare deur die magistraat van Swellendam, W.B. Chalmers, gelê word.

Die tweede kerk op Heidelberg wat tydens ds. Daneel se tyd ingewy is.

Die werk is met buitengewone voorspoed voortgesit en in November 1872 was die bou- en pleisterwerk so ver voltooi dat die hoofmesselaar, Michiel Weis, na die Paarl kon terugkeer. Hager sy gesin het Heidelberg op 16 Januarie 1873 verlaat om na Ladismith te gaan, waar hy op versoek van ds. Van Velden ’n kerk moes bou wat presies soos die een op Heidelberg moes lyk. Ook op Ceres is so ’n kerk gebou, maar daar was die frontgewel van klip, nie soos die ander twee van pleisterwerk nie. In ’n vererende adres wat Hager by sy vertrek aangebied is, is beaam wat ander reeds van hom verklaar het, naamlik “dat gy als Architect thans in eene groote behoefte van der Nederd. Geref. Kerk in ons vaderland voorziet”. In die herinneringe wat Hager op ’n hoë leeftyd geskryf het, meld hy die besonderse gasvryheid wat hy en sy gesin op Heidelberg geniet het, asook die aangename samewerking met ds. Daneel en die boukommissie.

Hager se oudste seun, Johann, het blykbaar vir eers op Heidelberg agtergebly, want hy het die daktimmerasie en die galery in Februarie voltooi. Die kerk is op 19 Julie 1873 ingewy. Die kansel van mahoniehout wat ooreenkomste toon met dié van Caledon en Somerset-Oos, was die werk van die timmerman A.W. Erxleben van Kaapstad. In dié kerk het die gemeente net mooi vier dekades aanbid tot ds. A.J. van Wijk op 1 Desember 1912 op versoek van die kerkraad ’n afskeidswoord daarin gespreek het. Hierna is dit gesloop om plek te maak vir die derde kerk van die gemeente.

Die Hager-kerk het enkele jare vantevore vir die gemeente hoofbrekens begin besorg. Die moeilikheid het begin met die groot venster in die frontgewel. Boumeester Joubert van Kuilsrivier het dit teen 250 herstel, van ’n nuwe venster en deur voorsien en die gewelmuur met ankers verseker. Nie lank daarna nie het die frontgewel weer “vrees gewek” en op 17 Augustus 1907 het die kerkraad op ’n buitengewone vergadering besluit om die argitek Wynand Louw van die Paarl te laat kom om veral die frontgewel te kom ondersoek wat “uitgeweken” (waarskynlik bedoelende “uitgesak”) het. Tydens die herstel werk wat dié keer £200 gekos het, het die ou kerk sy frontgewel en kantspitse, soos eie aan die gotiese boustyl, verloor en is die hele bobou ligter gemaak.

Ds. Daneel se bediening

Ds. Daneel teen die aand van sy lewe.

Nadat hulle sedert die gemeente se stigting in 1855 so lank gesukkel het om ‘n eie leraar te kry, was die gemeente geseënd om die man te kry wat bestem was om die eerste leraar van Heidelberg te word. In die fleur van sy lewe het prop. Alexander Berthin Daneel na die jong gemeente gekom om byna 37 jaar later die pelgrimstaf neer te lê toe hy nog onvermoeid besig was om sy rype kragte aan die gemeente van sy eerste liefde te wy. Vir die gemeente Heidelberg was dit ‘n blye dag toe hulle prop. Daneel kon verwelkom en die “temporaire kerkgebouw” was by geleentheid van sy intreerede “opgepropt vol”. Volgens oorlewering is die jong proponent langs die eertydse pad na Swellendam, tussen Heidelberg en Karnmelksrivier, verwelkom op die plek wat in later jare nog as Daneelshoogte bekendgestaan het. Die reis met die poskar uit Kaapstad kon bepaald nie baie gerieflik gewees het nie, want uit sy eerste brief uit Heidelberg aan sy verloofde, gedateer 17 September 1862, verneem ’n mens dat die vyf passasiers wat om vyfuur in die oggend van 8 September uit die stad vertrek het, op die twee bankies van die poskar reeds “als pekelharing zaten”. By Eersterivierstasie moes Pieter Krige, ‘n Heidelbergse diaken wat by sy familiebetrekkinge op Stellenbosch gekuier het, ook nog bykom, en “toen hadden wy het vooruitzicht van twee dagen achtereen zoo naauw op elkander te zitten dat wy ons byna niet bewegen konden. De Pasagiers waren echter zoo vriendelyk om my een van de gemakkelykste plaatsen af te staan”.

Die dienste van die feesnaweek het Donderdagaand 18 September begin toe die ernstige prediker dr. Servaas Hofmeyr van Montagu, die woord gevoer het oor Neh. 4:3 en 2:20: “Ik doen een groot werk. . . . De God van den hemel Die zal het ons doen gelukken, en wy, Zyne knechten, zullen ons opmaken en bouwen.” Die diens is afgesluit met ‘n paar aanmerkings deur dr. William Robertson en ‘n ernstige gebed vir die jong leraar. Die Vrydagoggend was daar ‘n vroeë biduur onder leiding van ds. Petrus Borcherds (Riversdal, 1843–1880). Die voormiddagdiens het aangevang met Skriflesing en gebed deur ds. A.G.M. Kuys (Napier), gevolg deur ‘n toepaslike bevestigingsrede deur dr. Robertson oor 1 Kor. 11:3. “En ik was by ulieden in zwakheid en in vele beving.”

Nadat ds. Borcherds die formulier gelees het, het die jong leraar neergekniel vir die plegtige handoplegging waaraan die vier besoekende leraars deelgeneem het. Hierna het ds. Borcherds die bevestigde en die gemeente toegespreek en afskeid geneem van die gemeente waaroor hy gedurende byna sewe jaar as konsulent die herderstaf gevoer het. Vrydagmiddag het die nuwe leraar sy intreerede gehou oor Markus 4:26-29, die gelykenis van die opskietende saad. Ná die diens het die leraars, saam met die magistraat van Riversdal, eerw. W.F. Taylor van die Episkopaalse kerk aldaar, die heer Thomas Barry van Port Beaufort en talle ander vriende aan by “eene weltoebereide tafel” wat die kerkraad in die pastorie voorberei het. Hierop het meeste van die besoekers huis toe vertrek.

Die ou NG kerk Heidelberg, Kaap, wat in 1873 ingewy en in 1913 gesloop is.

Ds. Borcherds is Saterdagoggend deur 22 rytuie met agt perderuiters vooraan tot buitekant die dorpie uitgeleide gedoen waar groot waardering vir sy werk in die vroeër herderlose gemeente betuig is. Vrydagaand het enige vriende van die Britse en Buitelandse Bybelgenootskap saamgekom en dié blye dag met die stigting van ‘n tak van die genootskap afgesluit. Ds. Daneel is dadelik as voorsitter van die plaaslike komitee gekies en tot aan die einde van sy lewe het hy ‘n sterk ondersteuner van die genootskap met sy geseënde werk gebly. Joseph James Barry was die eerste sekretaris-penningmeester en (eerw.) Henry Charles Helm die boekebewaarder. ‘n Aantal persone het gereelde jaarlikse bydraes aangebied.

Twee opwekkings (1860 en 1868)

Ds. Daneel en sy gesin met vakansie aan die strand by Witsand in 1880. Die naam White Sands word reeds in 1867 aangetref, maar ds. Daneel en sy gesin het eers omstreeks 1880 hul vakansies hier begin deurbring. Tussen die ou riethuisies en tente van die "strand gasten" het ds. Daneel die eerste huis gebou en baie dekades daarna het dit nog as die Ou Pastorie bekendgestaan.

In die jare om 1860 het die Gees van die Here met groot krag in talle gemeentes van Wes-Kaapland gewerk, veral na die merkwaardige Worcesterse Konferensie van 1860 wat ook indirek tot die geseënde instelling van die jaarlikse Pinksterbidure aanleiding gegee het. Van die uitwerking hiervan in Heidelberg is nie veel opgeteken nie, maar in 1860 kon die Kerkraad “met meerderen lus . . . en tot onze blydschap” getuig dat daar ’n lewendiger belangstelling in die godsdiens was en dat die Gees van genade en smekinge in die harte uitgestort is. Vanaf 1861 is daar ook bidure in die gemeente gehou. Eers vanaf September 1862 het die gemeente in die voorregte van ‘n gereelde evangeliebediening, huis- en krankebesoek en katkisasie gedeel. Die werk het van jaar tot jaar voortgegaan, soms met hoopvolle verwagting en dan weer met diepe neerslagtigheid, tot die gemeente ‘n ware geestelike verkwikking beleef het in die Opwekking van 1868.

Die Derde Opwekking (1874)

In die jaar nadat die nuwe kerk in gebruik geneem is, het die gemeente vir die derde keer ‘n opwekking beleef. Met dankbaarheid en blydskap kon die kerkraad aan die ring rapporteer dat “er alhier eene gedeeltelyke godsdienstige herleving heeft plaats gehad, en dat zy nog wordt uitgebreid. Wat men er ook van zegge en hoe men er ook over oordeele, eene zaak is zeker, dat de belangstelling in de biduren, in de openbare godsdienstoefeningen en in alles wat het gees telyke aanbelangt in de laatste twee maanden zoo toegenoemen is, dat men willens blind zyn moet, indien men dit niet opmerken kan of wil.”

Berigte dat die Here in ander lande sy belofte in Jes. 59:19(b) waargemaak het, het hier ook baie harte begerig en verlangend gemaak na ‘n genadige opening van die volle skatkamers van Gods barmhartigheid en liefde; volhardend is daarvoor gebid en op die beloftes gepleit, veral ook uit heilige jaloesie oor die berigte uit aangrensende gemeentes. Betreklik onverwags het dr. Hofmeyr uit Montagu in Heidelberg aangekom en in ‘n paar byeenkomste vertel van wat daar in sy gemeente plaasgevind het. Kort daarna het die plegtige ordening en bevestiging van Eerw. Henry Helm as leraar van die Independente gemeente plaasgevind, toe die prediking van eerww. Charles Helm en B. Anderson die harte nog begeriger gemaak en ‘n lewendige belangstelling in die saligheid van onsterflike siele opgewek het. Bidure is nou in privaat wonings gehou en die opkoms na die gewone Woensdagaandbidure in die ou kerk was bemoedigender dan ooit tevore. Opvallend was dit van hierdie opwekking dat so baie kinders die drang tot gebed gevoel het.

Orrel, klok en ringmuur

In die eerste kerkie is die gemeentesang deur ‘n harmonium gelei wat ten minste vanaf 1866 deur mej. Hendrina de Villiers, ‘n dogter van die voorleser-koster, bespeel is. Vir hierdie liefdewerk het die kerkraad telkens aan die begin van die jaar aan haar ‘n geskenkie gegee wat van £2 in 1867 tot £5 in 1872 gewissel het. Op 30 April 1872 het sy egter met Nicolaas Uys in die huwelik getree en op die plaas gaan woon. Toe is mev. Daneel gevra om die instrument te bespeel; sy het geredelik ingewillig en eers £5, daarna £15 en eindelik £20 per jaar gekry, tot in 1876 besluit is om met behulp van die bekende orrelis van Caledon, Rocco C. de Villiers (‘n swaer van mev. Daneel), ‘n orrel uit Engeland te bestel. Die instrument wat dekades later nog in veranderde vorm gebruik is, is deur Henry Willis vir die firma Alford en Wills van Londen teen £365 vervaardig. Saam met die vervoer- en ander koste het dit die gemeente £450 gekos en in April 1877 was dit in die Kaapse dokke. Diaken Jan Human sou vir die vervoer daarvan na Heidelberg sorg waar die Kaapstadse orrelbouer A. Bredell dit teen £40 kom opsit het sodat dit op Sondag 10 Junie deur Rocco de Villiers ingewy kon word.

Toe moes daar ook aan ‘n permanente “orgelist” gedink word en die betrekking is teen ‘n vergoeding van £25 per jaar mev. Daneel, “die zoo vele jaren het muziekinstrument bespeeld heeft,” aangebied. Die eerste orreldrukker was Abraham Naudé wat £2 10s. per jaar vir sy moeite geniet het. In 1889 moes die orrel “van wege den staat der kerkekas” vir sowat ses maande gesluit word sodat die orreliste se salaris bespaar kon word. Later het mev. Daneel ingewillig om die werk vir ses maande gratis te doen. Die ou harmonium is vir £12 aan die kerk op Malgas verkoop.

Binnekort moes daar ook aan ‘n ringmuur gedink word vir die kerkplein wat reeds in 1868 op ‘n manier omhein is. ‘n Beweging om ‘n gedeelte van die plein in erwe te verkoop, het gelukkig op ongunstige regsadvies gestuit, sodat die gemeente vandag met regmatige trots vervul kan wees oor die pragtige kerkblok wat die voorvaders ongeskonde vir hulle nagelaat het. ‘n Paar broeders het grootmoediglik aangebied om materiaal vir die muur gratis te karwei, kollektelyste het £119 gelewer en op 12 Januarie 1880 word C.K. Hopkins en J.J. van Wyk se voorstel aangeneem “dat er een ringmuur gemaakt worde op een afstand van 48 voeten ver van het kerkgebouw met traliewerk by het voor front, zoo breed als het gebouw, en met drie dubbele yzeren hekken voor en een klein yzer hekje aan den achterkant. De geheele muur moet afgezet worden door pilaren.”

Die leraar moes bereken hoeveel bakstene daar vir die 237 treë lange muur nodig was en met die werk moes begin word, “zoodra er geld is”. Die klippe is op die plaas van J.P. Eksteen oorkant die rivier gebreek en oor Doornboom aan gery. Die messelaars was Apollos en Oerson, bygestaan deur Abdol, Isak November en Hans Kouter. In 1881 is die muur voltooi, maar die traliewerk moes nog tot die volgende jaar wag toe C.K. Hopkins die geld daarvoor voorgeskiet het. By die eerste kerk was daar ‘n klok wat in 1868 deur die heer J.D. Beyers van Klapmuts aan die gemeente geskenk is en wat waarskynlik die ou kerkklok van Stellenbosch was. In 1880 is dit egter aan eerw. D. Heese van die Berlynse Sendinggemeente op Riversdal opgedra, om vir die nuwe kerk ‘n klok uit Duitsland te bestel. Dit is deur die firma Voss en Seuns in Stettin gegiet en het omtrent £30 gekos. Hierdie klok op sy oop stellasie van pale wat uit Bredasdorp gebring is, was in die vroeër dae ‘n gedurige versoeking vir die baldadige jeug om snags oor die muur te spring en die klok ‘n paar trekke te gaan gee.

Geldsake

In die voorwaardes by die verkoop van die eerste erwe in 1855 is dit as “eene speciale konditie, aan den koop verbonden” neergelê dat die kopers en toekomstige eienaars van erwe ‘n ewigdurende jaarlikse belasting van 10s. vir ‘n watererf en 5s. vir ‘n droë erf moes betaal “aan het Kerkfonds der Nederduitsche Hervormde Kerk van Heidelberg”. Vir die besoldiging van die leraar was die Kerkraad dan ook vir baie lank op die sogenaamde Predikantsfonds aangewys wat hoofsaaklik uit hierdie Kerkbelasting op erwe verkry is. Met die invordering van die belasting het dit egter baie moeilik gegaan. Reeds in 1863 kon die Kerkraad 150 aandele van £6 stuk in die ou Swellendamse Bank neem, maar toe was daar ook reeds £480 agterstallig en die hulp van agente moes gedurig ingeroep word. Basaars van “levende en doode have” is ook gereeld gehou om die fonds te sterk.

Kort voor prop. Daneel beroep is, het die Kerkraad “zonder eenige tegenspraak . . . de volkomene toestemming” van ‘n groot gemeentevergadering verkry om die salaris op £300 te stel. Die oorspronklike intekenlys is toe reeds deur ander lyste vervang wat ‘n staande fonds byeen wou kry waarvan die rente dan gebruik kon word om die leraar se traktement te vind. Die £843 10s. op die lyste is dadelik deur die kerkraad na £1 000 opgeskuif. Met hierdie fonds het dit later nie goed gegaan nie en die kerkkas moes gedurig daaraan leen. Terwyl daar selfs meer dan £2,000 op die gewone rekening was wat vir die bou van die kerk aangewend sou word, was die Predikantsfonds kronies “diep in schuld.” Nadat die tweede kerk voltooi is, is die boufonds en die gewone rekening saamgesmelt.

In 1876 het die Kerkraad met algemene stemme besluit om die ou pastorie heeltemal te verander en daar ‘n dubbelverdieping van te maak omdat die woning “wat ongeriefelyk” geword het vir die leraar “wiens gezin al grooter en grooter wordt”. £600 van die bankaandele sou hiervoor gebruik word, ‘n besluit “waartegen de Leeraar ten sterkste geprotesteerd heeft” en waarby hy vriendelik verwytend aangeteken het: “Het was het voorstel van br. J.U. Human!” Hierdie uitgawes saam met die koste van die orrel het meegebring dat daar ‘n afwaartse neiging in die gemeentelike finansies gekom het en die remskoen moes aangesit word. In April 1877 was daar ‘n tekort van £127 in die kerkkas, plus nog £200 vir die pastorie, £50 vir die leraar se salaris en £75 op die orrelfonds – ‘n totale tekort dus van £450 waarvoor die Kerkraad verplig was om ‘n skuldbewys aan diaken-kassier J.U. Human te passeer.

Pleks van die jaarlikse basaar te hou, sou die leraar en die ouderlinge voortaan met huisbesoek die lede om ‘n jaarlikse bydrae vra. Die volgende jaar verneem ons vir die eerste keer van gemeentelike dankoffers. Net na die gebruiklike dank-en-bededag in Junie 1878, sou daar ‘n basaar wees ter afbetaling van die kerkskuld en daar sou die gemeente die geleentheid hê “om den HEERE een dankoffer te wyden”.

Ook die leraar het in hierdie tyd swaar begin kry. ‘n Besluit van die Kerkraad in Januarie 1878 lui dat “om den Leeraar in het onderhouden van zyn zwaar huisgezin tegemoet te komen, elk kerkeraadslid moet zorgen voor twee of meer hamels en een mud meel”. ‘n Jaar later kla die leraar self sy nood by die kerkraad, “dat het voor hem tegenwoordig regt moeijelyk valt met zyn zwaar gezin in het jaar uit te komen met zyn salaris van £300”. Hy wou nie verhoging van salaris hê nie, maar net tydelike ondersteuning. Die Kerkraad het hierop eenparig besluit om hom ‘n geskenk van £50 te gee wat in die volgende jaar by sy salaris gevoeg is. In 1879 is daar eindelik ook besluit om vir die leraar ‘n aandeel in die predikante-pensioenfonds uit te neem. Verskeie kerkraadslede het £5 en meer hiervoor aangebied en die br. C.K. Hopkins £15. Ds. Daneel het dit ‘n “edel besluit” genoem.

Maar vanaf 1881 moes die leraar weer kla dat sy salaris nie gereeld uitbetaal word nie. Dit was aan “den achterlyken toestand” van die kerkkas te wyte. Die grootste gedeelte van die belastinggelde het nou nie meer ingekom nie en die nalatiges sou eers aangemaan en dan deur ‘n agent opgeskroef word. D.F. Scholtz en A.P.B. van Niekerk jr., wat elk £25 per jaar aangebied het om die leraar se traktement met £50 te verhoog, het albei in geldelike verknorsing beland en moes Heidelberg verlaat. Die ineenstorting van die eertyds magtige Barry-ryk het ‘n groot gedeelte van die Overberg op finansiële gebied in die diepte gesleur en dit blyk dat die geldsake van die gemeente “erg achteruit gegaan zyn” (1882). Oudl. Lotz moes in daardie jaar selfs ‘n plan maak om die gelde wat by die Ringsvergadering inbetaal moes word, êrens te leen te kry, aangesien daar nou geen geld meer in die kas was nie!

In 1889 was daar steeds ‘n tekort en ook nou was dit die leraar en die orreliste – sy vrou – wat die tekort moes verduur. In die verskriklike droogtejaar 1895 het ds. Daneel ook nog ingewillig om vir twee jaar £50 – die vermeerdering waarteen sommige gemeentelede nogal beswaargemaak het, maar wat die edelmoedige Kerkraad nooit weer wou afneem nie – op sy salaris te laat val. Hierby het ds. Daneel gevoeg dat hy “met zelfverloochenende liefde gaarne zyne medelyden met den toestand der gemeente wil openbaren”.

Die vierde geseënde opwekking (1884)

Ds. Alexander en mev. Margaretha Daneel in die krag van hul jare.

Van die groot herlewings of opwekkings waarmee die gemeente gedurende die vrugbare bediening van ds. Daneel geseën is, was dié van 1884 seker die merkwaardigste. Dit is gekenskets as “eene zeer uitgebreide, geestelyke herleving”. Wat hierdie opwekking van die voriges onderskei het, was die algemene belangstelling wat veral sigbaar was by die spesiale dienste wat eers in die Independente Kerk, daarna in die ou NG kerkgebou en eindelik in die groot, nuwe kerk byna drie weke aaneen gehou is. Gedurende die laaste week was ds. Daneel en eerw. Thomas Gamble met hul gemeentes in die groot kerk verenig waar hulle hartlik en kragtig ondersteun is deur ds. J.W. Louw (broer van mev. Daneel) wat spesiaal uit Ladismith oorgekom het om in die vreugde op Heidelberg te deel. Die kerk was by elke diens met ‘n heilbegerige skare gevul en aan die einde van die prediking het daar telkens ‘n twintig- of dertigtal na vore gekom om hulle aan die Here oor te gee. Toe die dienste op Sondagaand, 10 Augustus ten einde loop, was daar dan ook reeds ‘n skare van sowat 500, wit en bruin, wat die goeie keuse gedoen het en later het daar nog ‘n honderd bygekom.

Ná die opwekking kon die leraar en die ouderlinge hulle by die herderlike besoek persoonlik oortuig van die diepte en deeglikheid van die werk. Die huisgodsdiens is gereelder gehou, die openbare godsdiensoefeninge en die bidure is beter bygewoon dan ooit vantevore, die maandelikse broederbyeenkomste is hartlik ondersteun en waar daar vroeër geen bidure in wyke gehou is nie, is dié nou ook opgerig. Die juk van dronkenskap is deur baie in die gemeente afgeskud. Hierdie herlewing was veral sigbaar in die gemeentes Swellendam, Heidelberg en Riversdal, maar ook in Ladismith en Barrydale het die seën nie uitgebly nie. Toe die Ring hierdie jaar juis in Heidelberg gesit het, is daar met groot blydskap van die gebeure kennis geneem en die Here het daarvoor die dank ontvang.

Een van die vrugte van die opwekking van ’84 was die opbloei van die maandelikse konferensies of broederlike byeenkomste wat lank ‘n kenmerk van die geestelike lewe in die gemeente gebly het. Gewoonlik was die leraar by hierdie byeenkomste teenwoordig, maar die leiding is deur bejaarde broeders geneem. “Men leest een gedeelte van Gods Woord ná een stil gebed, bepaalt de aandagt by een of ander vers en geeft dan de vryheid tot spreken. Tot hiertoe hebben geene wanordelikheden plaats gehad, maar zyn de byeenkomsten over “het algemeen zeer stichtelyk geweest”. (Ds. Daneel in 1885). In 1887 getuig die kerkraad dat hierdie byeenkomste nog altyd baie goed bygewoon word en dat dit vir baie ‘n geseënde middel is om vir die Here te getuig. Gewoonlik is die leiding toevertrou aan die broeders Marthinus Lötz en Andries van Wyk wat naby mekaar op Hooikraal gewoon het.

25-jarige jubileum

‘n Geleentheid soos die 25ste verjaardag van hul leraar se getroue bediening in hul midde, sou die gemeente nie onopgemerk verby laat gaan nie. Alles is dan ook in gereedheid gebring om Maandag 19 September 1887 feestelik deur te bring. “Over het algemeen was er hartelyke deelneming en blydschap op het feest en blyken van gehechtheid en broederlyke liefde tusschen Herder en Kudde. Van beide kanten werd het diep gevoeld, dat het een zalig voorregt was elkander na zoo vele jaren van lief en leed, met liefde in Gods huis te ontmoeten en een Liefdefeest te vieren.”

In die vroeë môre is die leraar gewek deur die onderwyser met sy leerlinge wat by sy venster “Dat ‘s Heeren zegen op u daal” gesing en hom toe ‘n adres aangebied het waarin die wens uitgespreek is dat hy nog lank gespaar sou bly om die lammers van die kudde te wei. Om negeuur het die lede van die munisipale raad hul opwagting gemaak en ‘n tweede adres aangebied. Intussen het die buitemense van alle kante ingekom en om tienuur was die ruim kerkgebou met ‘n aandagtige skare gevul. Op ‘n verhoog het saam met die jubilaris verskyn di. J.W. Louw (Ladismith) en G.J. Malherbe (Bloemhof), eerw. D. Heese (Riversdal) en magistraat Ben Osler van Riversdal wat as voorsitter opgetree het. Later het ook ds. George Murray (Swellendam) en eerw. J.P. Rossouw (Zuurbraak) opgedaag. Nadat ds. Daneel ‘n interessante oorsig – wat vandag gelukkig nog voorhande is – van die ontstaan en voortbestaan van die gemeente gegee het, het sy swaer, ds. Louw, op versoek van die gemeente ‘n adres oorhandig saam met ‘n goed gevulde beurs. Ook het hy namens die Independente gemeente ‘n adres voorgelees. Ds. Daneel was merkbaar aangedaan oor al die blyke van gehegtheid en agting en hy het by wyse van bedanking ‘n paar hartlike woorde uitgespreek.

In die middag was die gemeente weer gesellig saam. “Koffie en koek werden rondgedeeld, en op ieders gelaat was blydschap”. Magistraat Osler en ds. Murray het hier oor die weersydse simpatie tussen leraar en gemeente gepraat en die aand is die feestelikhede met ‘n konferensie oor die gepaste onderwerp van “Blydschap in God” afgesluit.

Nog ‘n geestelike oplewing (1889)

In April 1889 het ds. Andrew Murray spesiale dienste op Heidelberg gehou wat goed en met groot belangstelling bygewoon is. Met sy gewone eenvoudigheid, lewendigheid en duidelikheid het hy die groot skare steeds geboei. Die prediking het veral ten doel gehad om diegene wat in die seëninge van 1884 gedeel het, tot ‘n lewe van ywerige werksaamheid in die diens van die Here aan te spoor en om hierdie doel te bereik, is daar toe ‘n Werkersvereniging opgerig waarvan die leraar goeie verwagtings gekoester het. Daar was ‘n groot gewilligheid om vir die Here te werk en ‘n agttiental arbeiders het vanaf Junie 1889 gereeld op twee Sondae in die maand in die buitewyke op vyf verskillende “staties” vir die bejaardes, swakkes en armes godsdiens gaan hou. Hierdie instelling wat sterk op die Kerk se Evangelisasiepoging van later jare gelyk het, is ‘n hele aantal jare gehandhaaf. Die Julie-Nagmaal van 1889 was ook ‘n besonder verkwikkende tyd toe daar ‘n buitengewone groot opkoms was en ou gelowiges verwakker en verlewendig is, terwyl verskeie wat die Here nog nie geken het nie, onrustig geword het oor hul verlore toestand. Die bidure is nou weer baie goed bygewoon en elke keer was daar ‘n agtien of twintig kort gebede deur diegene wat gevoel het dat hulle vir die Here moes uitkom.

Dood en begrafnis

Ds. Daneel se gedenksteen op die perseel van die NG gemeente Heidelberg, Wes-Kaap.

In 1891 getuig die leraar dat hy met nuwe moed en krag aangegord is “daar hy in het prediken des Woords veel zegen voor zyne eigene ziel ondervonden heeft”, maar vir Heidelberg se getroue en ywerige leraar het die einde van sy vrugbare en geseënde bediening aangebreek. Op 12 Desember 1898 was ds. Daneel vir die laaste keer in die voorsitterstoel by ‘n kerkraadsvergadering en vir die laaste keer het hy die notule in sy groot en duidelike handskrif afgesluit met die woorde: “Met dankzegging gesloten.” Toe die volgende vergadering gehou is, was hy ernstig siek en twee dae later is hy oorlede. ‘n Spykertjie in sy stewel het sy voet beseer en omdat hy reeds vir ‘n tyd lank aan verouderde suikersiekte gely het, het kouevuur ingetree sodat hy op Sondag 19 Maart 1899 na Riversdal vervoer moes word waar dr. De Vos gemeen het om die been af te sit. Dit was egter reeds te laat, sy familiebetrekkinge is ontbied om van hom afskeid te kom neem en op Woensdagoggend 22 Maart 1899 om 18:45 het hy aan die huis van mnr. en mev. Meent Borcherds “zacht en zalig in den Heere” ontslaap, nadat hy ‘n boodskap nagelaat het aan sy eggenote, sy kinders en sy gemeente. Die laaste woorde wat oor sy lippe gekom het, was: “Verwonder! Verwonder!! Aanschouw! Aanschouw!”

Die begrafnis het die volgende namiddag op Heidelberg plaasgevind waarheen die leraars van Robertson, Swellendam, Ladismith, Riversdal, Bredasdorp en Barrydale, asook eerw. Heese van Riversdal en baie vriende uit die omliggende gemeentes oorgekom het om die laaste eer te bewys aan die alombeminde vader en vriend. “Een ontzaglyke schaar van menschen vulde de kerk tot overlopens toe.” In die kerk was die sprekers ds. G.F. Marais (Riversdal) wat dit oor Openb. 14:13 gehad het en ds. Andrew McGregor (Robertson) wat feitlik saam met die oorledene in die bediening in die NG Kerk getree en die volle 40 jaar van sy aktiewe diens in Robertson deurgebring het. Hy het veral oor ds. Daneel as student, leraar, vriend, en scriba van die Swellendamse Ring (sedert die vertrek van dr. Robertson, die skoonvader van ds. McGregor, in 1872) gepraat en toe met ‘n paar gedagtes oor Mat. 14:12 gesluit. Toe die draers gereed was om die lyk op te neem, het daar ‘n boodskap gekom dat ds. M.S. Daneel van Calvinia naby was. Terwyl ‘n paar versies gesing is, het ds. Daneel ingekom om nog die gesig van sy dierbare vader te sien en die res van die verrigtinge by te woon. By die graf op die kerkterrein het eerw. Heese oor Hebr. 4:9-11 en ds. D.S. Botha oor 1 Tim. 1:13 gepraat.

Op die kerkraadsvergadering van 24 April het die konsulent, ds. G.P. van der Merwe (Barrydale), “een woord ter herinne ring aan wylen ds. A.B. Daneel” uitgespreek en die raad het hom versoek om mev. Daneel van hul hartlike deelneming in haar verlies te verseker, asook van hul waardering “van al de bewezene diensten door wylen ds. A.B. Daneel aan de gemeente”. Mev. Daneel kon in die pastorie bly woon tot ‘n ander leraar die beroep na Heidelberg sou aanneem en wyle haar eggenoot se salaris sou vir nog twee maande aan haar uitbetaal word. Ook is daar dadelik besluit dat die gekombineerde kerkraad deur privaat intekening ‘n waardige steen op sy graf sou plaas. Die kommissie wat daarvoor moes sorg, het bestaan uit die broeders Danie Gildenhuys, Louis Kunz en Henry Uys.

Predikante

Alexander Berthin Daneel, 1862 – 1899
Adriaan Jacobus van Wijk, 1899 – 1906
Andrew Charles Murray, 1906 – 1910
Barend Abraham Spies, 1910 – 1921
Christiaan Rudolph Kotze, 1921 – 1929
Willem Nicolaas van der Merwe, 1930 – 1957
Marais Barend Marthinus Lindeque 1979 – 1982
Steyn Constant Wilsnach 1983 – 1987
Nortier Jacob Johannes 1987 – 1990
Louw Pieter Hendrik 1990 – 2007
Van Vuuren Lourens Erasmus 2006 – 2018
Vermeulen Hendrik Johannes 1993 – 2019
Quintin Nel, 2020 – hede

Bronne

(af) (en) Hofmeyr, W. Lou(w); Hofmeyr, Nico J.; Hofmeyr, S.M.; Hofmeyr, George S.; Hofmeyr, Johannes W. (samestellers). 1987. Die Hofmeyrs: 'n Familiegeskiedenis. Lynnwoodrif en Bloemfontein: Die Samestellers.
(af) Hopkins, dr. H.C. 1955. Eeufees-Gedenkboek van die Ned. Geref. Kerk Heidelberg (Kaapland) 1855–1955.. Heidelberg: NG Kerkraad.
(af) Kotzé, D.A. 1951. Die Gemeente Fraserburg. 'n Eeufees-gedenkboek (1851-1951). Fraserburg: NG Kerkraad.
(af) Olivier, ds. P.L.. 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.