NG gemeente Koffiefontein

Die NG gemeente Koffiefontein is die eerste gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk wat ná die Tweede Vryheidsoorlog in die Vrystaat gestig is en wel in 1904, ruim ses jaar ná die laaste stigting voor die oorlog, die NG gemeente Trompsburg in 1898. In die eerste dekade ná die Driejarige Oorlog het 13 nuwe gemeentes in die Vrystaatse Kerk tot stand gekom, dieselfde getal as in die dekade voor die uitbreek van die vyandigheid in 1899.

Ds. P.J. Marais, van 1904 tot 1921 die gemeente se eerste leraar.

Koffiefontein se NG kerk in 1917. Die toring is eers later aangebou, maar die res van die gebou is nog die oorspronklike van 1909.

Ds. Christiaan Stulting, leraar van 1947 tot 1967.

Dorpstigting

Die dorp Koffiefontein is geleë aan die Rietrivier in die distrik Fauresmith. Omtrent die oorsprong van die naam Koffiefontein is daar geen eenstemmigheid nie. Prof. P.J. Nienaber verwys in sy Suid-Afrikaanse pleknaamwoordeboek na 'n artikel in Volksblad deur L.B. van der Walt (13 Julie 1929) waarin dié 'n hele paar verklarings gee. Daar is mense wat beweer dat die plaas vir 'n sakkie koffie en nog iets anders van die Griekwas geruil is en dat die koffie die oorsprong van die naam is. Ander persone beweer dat die boere in die ou dae meestal van 20 tot 30 pd. koffie op 'n keer van die smous gehandel het, en dat die eienaar van Koffiefontein op 'n sekere dag 'n hele sak koffie gekoop het. As gevolg van so 'n ongewone gebeurtenis sou sy bure toe die plaas Koffiefontein genoem het. Mnr. B. Engelbrecht van Blauwheuvel, Koffiefontein, het aan 'n sekere mnr. P.J. de Wet meegedeel dat Koffiefontein vroeër aan sy (De Wet) se vader behoort het en dat sy vader op 'n sekere dag 'n klompie koffiepitte in die fontein, aan die kant van die dorp naby die rivier, gevind het. Sy vader was toe eers van plan om die plaas Koffiepit te noem, maar later is op die naam Koffiefontein besluit. Daar word ook vertel dat twee swaers, genaamd Du Toit en Scholtz, op trek was met hulle vee en 'n paar dae by die fontein oorgestaan het. Van 'n smous het hulle daar elkeen twee pond koffie vir 'n vet ooi geruil en hulle het die plek gevolglik Koffiefontein genoem.

Hierdie verklarings klink almal "baie aanneemlik", volgens Van der Walt, en is ook omhul met romantiek, maar is waarskynlik almal produkte van die verbeelding. Tot hierdie gevolgtrekking kom 'n mens as jy daarop let dat Klaas Kok die volgende verklaring afgelê het: "Verklarende ik ondergetekende op heden (25 Junie 1840) mijn plaats de Koffie von tijn gelegen aan riet rivier met velt in waters verhuurd te hebben aan den burger Barent Jacobus Engeberg voor den tijt van 40 jaren oor de waarden van een hondert en twintig schape." Hierna word die grense van die plaas omskryf. Hierdie dokument is in die handskrif van raadslid Adam Kok deur wie dit onderteken is. Hierna is daar 'n dokument van 15 April 1844 waarin B.J. Engelbrecht verklaar dat hy die plaas "Koffie Fontijn" vir 130 skape en 'n wa gekoop het. Hierdie stuk is onderteken deur Klaas Kok, Jan Cloete en ander. Ná hierdie koop het sir Peregrine Maitland, goewerneur van die Kaapkolonie van 1844 tot 1847, egter met Adam Kok 'n ooreenkoms aangegaan waarin verklaar is dat Britse onderdane geen grond in die Griekwagebied mag besit nie. Grond wat reeds deur sulke persone gekoop is, sou beskou word as vir 'n tydperk van 40 jaar gehuur.

Die koop van Koffiefontein het dus verval, en so was daar in 1855 'n nuwe koopbrief. In hierdie jaar verklaar Klaas Kok dat hy die plaas "Coffijvontijn" aan B.J. Engelbrecht vir "2,386 rijksdaalders 5 schell, en 2 st." verkoop het. Hierdie som sou verteenwoordig word deur 'n ossewa gereken teen 800 riksdaalders, agt osse (320 riksdaalders), 50 beeste (666 riksdaalders) en 150 skape (600 riksdaalders). Hierdie koop het Adam Kok bekragtig. Dit dui dus daarop die verhaal dat die plaas vir 'n sakkie koffie verruil is, is nie korrek nie. B.J. Engelbrecht kon ook nie die naam gegee het nie, want Klaas Kok praat van sy plaas "de Koffie von tijn" wat hy in 1840 slegs aan Engelbrecht verhuur het. Die verhaal van B. Engelbrecht van Blauwheuvel kan egter in soverre waar wees dat die oorspronklike Griekwaeienaar die koffiepitte in die fontein kon gekry het en dat hy die naam Koffiefontein daaraan kon gegee het. Dit wil dus voorkom asof die naam van Griekwa-oorsprong is.

Koffiefontein is bekend vir sy diamante. L.B. van der Walt vertel in sy artikel dat reeds in 1870 op hierdie plaas diamante gedelf is. Aanvanklik was daar nie veel orde op die delwerye nie. Baie kleims is afgepen en bewerk, maar weer net so gelos; die delwers het na nuwe plekke verhuis en weer daar aangevoor met die hoop om gouer op die skatte af te kom. Ná die ontdekking van diamante op die plaas het die regering 'n sekere Martin as staatsinspekteur van die delwerye aangestel. In 1882 ontvang die Volksraad 'n memorie waarin verklaar word dat "deze plaats (Dorp en Mein) met reuzen schreden in belangrijkheid en vooruitgang toeneemt." Daar word ook vermeld dat daar vier maatskappye aan die werk is met ongeveer 700 swartes en masjinerie ter waarde van £40 000. Ook was daar reeds ses negosiewinkels en 25 geboue.

Om al hierdie redes is daar gevra om 'n telegraafkantoor. Ondertekenaars van die dokument was onder andere A. de Villiers, T. de Vos, J. Chapman (bestuurder van die Standard-maatskappy), Thomas Osborne (bestuurder van die Koffiefonteinse-diamantmaatskappy). Die Volksraad het egter besluit dat die versoek nie toegestaan kan word nie. Die volgende jaar is die versoek herhaal, maar weer geweier. Die staatsinspekteur het die magte van 'n vrederegter gehad, en ook die kleims verhuur. Die fooi was tien sjielings vir 'n maandelikse lisensie vir 'n kleim wat nie groter as dertig voet vierkant moes wees nie. Verder moes die delwers 'n skriftelike belofte van gehoorsaamheid aan die Vrystaatse wette aflê. Ook moes delwers in geval van oproer gratis hulp verleen om persone in hegtenis te neem. Die delwers het die reg gehad om 'n delwerskomitee van ses lede te kies, maar die inspekteur moes die voorsitter wees. Die komitee moes regulasies vir die goeie orde van die delwery opstel, en die aan die Uitvoerende Raad voorlê. In 1884 is die volgende delwerskomitee gekies: J. Hendriks, R. Buchanan, W. Diehl, J.R. Moore, en B. Styles.

In 1888 is die Volksraad gevra om Koffiefontein as dorp te erken, maar die versoek is nie toegestaan nie. Die staatspresident maak in 1891 melding van die feit dat die waterwerke by Koffiefontein voltooi is, en dat die toekoms van die delwerye daardeur verseker is. Hy het dus die aanstelling van 'n assistent-landdros aanbeveel, maar die raad wou dit nie goedkeur nie. In 1892 het die staatspresident in sy openingstoespraak verklaar dat die werk op Koffiefontein gestaak is. Hy het gemeen dat die kleims aan buitelandse maatskappye behoort het en dat iets gedoen moes word om die eienaars te dwing om die myn te bewerk. Daar is dan ook 'n wet gemaak waardeur alle eienaars van kleims gedwing is om hul kleims te bewerk.

Intussen het Koffiefontein se mense nog altyd moeite gedoen om die plek tot dorp erken te kry, en dit het in 1892 gebeur. Voor die tyd was daar egter al 'n skool op Koffiefontein, want reeds in April 1884 is 'n vaste wykskool op Koffiefontein geopen. Die onderwyser was Johannes Steyn, en op sy rol was 26 leerlinge. Twee jaar later was daar slegs 18 leerlinge, en die skoolinspekteur het die swak bywoning betreur. In 1890, toe P.W. de Villiers onderwyser was, was daar 30 leerlinge. Intussen het toestande verbeter in verband met die myn, en in 1894 is besluit om 'n assistent-landdros wat ook as myninspekteur sou optree, aan te stel. Hierdie pos is deur A.P. de Villiers beklee.

Tydens die Tweede Wêreldoorlog is 'n groot interneringskamp by die dorp opgerig wat 2 000 Italiaanse en enkele Duitse krygsgevangenes gehuisves het asook sowat 800 Suid-Afrikaanse geïnterneerdes wat verdink is daarvan dat hulle pro-Nazi was. Een van dié aangehoudenes was John Vorster, Suid-Afrika se eerste minister van 1966 tot 1978. Daar is vandag nog oorblyfsels van die muurskilderye wat die Italianers gemaak het asook die barakke waarin hulle aangehou is.

Gemeentestigting

Op 8 Junie 1904 is Koffiefontein as gemeente van Fauresmith met 'n ledetal van ongeveer 350 afgestig. Ds. P.J. Marais was die eerste leraar en het die gemeente 17 jaar bearbei nadat hy die dorp reeds sedert Julie 1903 as hulpleraar bedien het. Destyds is die dienste in 'n kerkgeboutjie gehou wat heel gou te klein en ongerieflik was, selfs nadat dit vergroot is. Aangesien 'n groot deel van die gemeente uit mynwerkers bestaan het wat nie 'n alte rojale loon ontvang het nie, kon daar nie spoedig oorgegaan word tot die bou van 'n nuwe kerk nie. Tog het die gemeente in Mei 1908 besluit om wel 'n nuwe kerk te bou en weldra het hulle genoeg geld ingesamel om tenders te kon aanvra. So is op 30 Januarie 1909 die hoeksteen van die ruim en doeltreffende kerkgebou gelê en op 7 Augustus van dieselfde jaar is die gebou ingewy. Vir die doel van 'n kerk het die Koffijfontein Estates Co. Ltd. 'n ruim stuk grond aan die kerkraad geskenk. Die ou gebou is daarna as kerksaal gebruik. Dit het die gemeente ook geluk om enkele jare later 'n orrel te laat installeer.

Die gemeente het van die begin af 'n swaar stryd gehad en 'n sukkelende bestaan gevoer. As gevolg van swaar, droogtes, daling in die diamantmark en later die algehele staking van die werksaamhede in die myn tydens die Eerste Wêreldoorlog, het tye van geldelike druk ontstaan. Die gemeente het nooit ruim geskenke van enigiemand ontvang nie; die grootste bedrag tot 1917 (toe Ons Kerk Album hieroor berig het) was £50 wat uit die boedel van die weduwee van kmdt. P. Visser ontvang is.

In 1921 het ds. P.J. Marais weens swak gesondheid sy emeritaat aanvaar. Die ledetal van die gemeente het gestadig aangegroei tot ongeveer 600, veral vanweë mense wat in die diamantmyn kom werk het. 'n Sendeling het ook, met geldelike hulp van die ander gemeentes in die ring, die swart mense bearbei wat in die myn gewerk het. Maar met die sluiting van die myn is dié werk natuurlik gestaak. De Beers het die myn finaal in 2006 gesluit, maar kort daarna het Petra Diamonds oorgeneem.

Ds. Botha, die tweede leraar

Ds. David Botha was die tweede leraar en het die gemeente 25 jaar getrou bearbei. Hy is op 17 Mei 1879 op Cradock gebore en toegelaat tot die bediening vanuit die Sendinginstituut op Wellington in 1906. Net die jaar daarna is hy as sendeling op Prieska georden en het daar gearbei, 'n besonder vrugbare dienstyd, tot hy in 1912 'n beroep aangeneem het na Vanwyksvlei, ook as sendeling. In 1918 het hy demissie vir verdere studie ontvang en is in Desember 1920 as predikant gelegitimeer. Daarna het hy na Koffiefontein gekom, waar hy in November 1921 ontvang is. Sy dienstyd word ook gekenmerk deur 'n swaar stryd wat gevoer was op finansiële gebied. Die leraar en kerk het veral op opvoedkundige gebied veel bereik deur die oprigting van 'n kerkhostel en die opbouing van die skool sodat Koffiefontein later 'n goeie skool en skoolpersoneel besit het en goeie eksamenresultate kon behaal.

'n Onaangename gebeurtenis was die verlating van die Kerk deur 'n aantal lidmate as gevolg van die invoer van kelkies met nagmaal. So het sowat 100 belydende lidmate en hul kinders oorgegaan na die Gereformeerde kerk Koffiefontein. Hierdeur is die gemeente verswak en het die getalle gedaal. Gedurende die dienstyd van ds. Botha is 'n gerieflike pastorie en kerksaal aangebou. Op 23 Februarie 1946 het ds. Botha sy emeritaat aanvaar en is op 11 April 1948 oorlede. Hy is beskryf as 'n toegewyde leraar en sielesoeker.

Ds. Stulting, die derde leraar

Die derde leraar van die gemeente was ds. Christiaan Stulting. Gedurende sy tyd is aansienlike herstelwerk aan die kerkgebou aangebring en die toring aangebou. 'n Vis versier tot vandag nog die toringspits as windwyser. Ds. Stulting was die seun van ds. C.H. Stulting en 'n broer van ds. J.D. Stulting. Ds. Christiaan Stulting is op 20 Januarie 1904 gebore en op 6 Mei 1971 op Koffiefontein oorlede ná 'n lang siekbed, enkele maande ná sy broer. Ná sy legitimasie in 1932 het hy as hulpprediker gewerk en daarna eers die gemeente Cathcart bedien van 1935 af en toe Koffiefontein van 1947 af, waar hy weens toenemende liggaamswakheid afgetree het. Hy was, volgens sy lewensbeskrywing in die NG Kerk se Jaarboek van 1972, 'n vriendelike, opregte mense wat met sy groot sendingbelangstelling 'n gewaardeerde lid van die Vrystaatse Sinodale Sendingkommissie was.

In sy dienstyd (1947-'67) het die gemeente weer te worstel gehad met knellende droogtes en moes hy stry vir sy bestaan. Die jaar 1951 het egter 'n beter tyd gebring en die vooruitsigte is beter, kon Ons gemeentelike feesalbum destyds berig. Die Rietrivier-besproeiingskema was 'n groot bron van hulp. 'n Lusernfabriek en kaasfabriek is destyds opgerig, en daar was alle hoop dat die myn wat jare lank stilgestaan het weer sou heropen, aangesien voorbereidingswerk aan die gang was. Die mynboubedrywighede is eindelik finaal in 1980 gestaak.

Susterskerke

Die Gereformeerde kerk Koffiefontein is in 1925 gestig. In 1959, die eeufeesjaar van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, het dié gemeente 146 belydende en 90 dooplidmate gehad en die aangrensende Fauresmith (1872) 80 en 75, Petrusburg (1891) 197 en 129 en Philippolis (1883) 43 en 19. In 2015 was daar in Koffiefontein se Doppergemeente, ten spyte van die inlywing daarby van Fauresmith in 2010, 17 belydende en twee dooplidmate oor. Petrusburg het onderskeidelik 88 en 15 gehad en Philippolis 13 en drie.

Enkele predikante

• Paul Jacobus Marais, 1904–1921 (aanvaar sy emeritaat; dit was sy enigste gemeente)
• David Botha, 1921–1946 (oorlede 11 April 1948)
• Christiaan Stulting, 1947–1967 (aanvaar sy emeritaat weens swak gesondheid)
• Hendrik Bernardus Venter, 1973 - 1976

Bronne

• (af) Gerdener, dr. G.B.A. 1934. Ons Kerk in die Trans-Gariep. Geskiedenis van die Ned. Geref. Kerk in Natal. Vrystaat en Transvaal. Kaapstad: Die Suid-Afrikaanse Bybelvereniging.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Nienaber, P.J. 1963. Suid-Afrikaanse pleknaamwoordeboek, deel 1. Kaapstad, Johannesburg: Suid-Afrikaanse Boeksentrum.
• (af) Olivier, ds. P.L., 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (af) Smit, ds. A.P. 1978. Prieska se gister. Eeufeesgedenkboek. 1878–1978. Prieska: NG Kerkraad.
• (af) Vogel, ds. W. 2014. Die Almanak van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 2015. Potchefstroom: Administratiewe Buro.

Sien ook

• Gereformeerde kerk Koffiefontein

Eksterne skakels

• (af) NG kerk in Koffiefontein vier 100ste jaar. Gedenksteen oor feesnaweek onthul Geargiveer 17 Desember 2015 op Wayback Machine, Volksblad, 7 Julie 2004. URL besoek op 8 Mei 2015.
• (en) Webblad met 'n foto van die kerk. URL besoek op 8 Mei 2015.
• (en) Nog 'n webblad met 'n foto van die kerk. URL besoek op 8 Mei 2015.
• (af) De Beers sluit Koffiefontein, Rapport, 22 Januarie 2006. URL besoek op 8 Mei 2015.