NG Kerk Vrystaat
Die NG Kerk Vrystaat is een van die nege streeksinodes van die Nederduitse Gereformeerde Kerk. Sy grense stem min of meer ooreen met dié van die provinsie Vrystaat.
Die Kerk anderkant die Oranje
wysig
Die eerste draers van die NG Kerk en die Christelike godsdiens na die gebied wat vandag as die Vrystaat bekend is, was agtereenvolgens die trekboere of veeboere, die sendelinge en die Voortrekkers. Die doel van die beweging of trek van die trekboere was nie om van die koloniale gesag los te kom nie, maar om voldoende plaasgrond en weiveld te verkry. Hierdie trek is in die begin van die negentiende eeu versnel deur herhaalde droogtes en die vernietiging van die weiveld suid van die Oranjerivier deur sprinkane en trekbokke; daarenteen was die Groot Trek 'n doel-bewuste, georganiseerde massabeweging van ongeveer 10 000 mense om sodoende hulle van alle Britse gesag vry te maak en in die binneland 'n onafhanklike staat te stig.[1]
Hierdie mense was nie fortuinsoekers of ongelowiges nie, want Piet Retief stel die gesindheid van die trek in sy Manifes baie duidelik : "Wy verlaten nu het vruchtbare land onzer geboorte, waarin wy enorme verliezen geleden hebben, en gedurige ergernis, en staan gereed een vreemd en gevaarlyk gebied in te gaan, maar wy gaan met een vast vertrouwen op een alzienden, rechtvaardigen en genadigen God, dien wy altoos vreezen zullen, en in alle nederigheid zullen trachten te gehoorzamen."
Die eerste geestelike bearbeiding
wysigIn die eerste jare was daar geen sprake van gereelde geestelike bearbeiding van die wydverspreide Trekkers nie, veral weens die geweldige tekort aan leraars in die Kaapkolonie en ook weens verskil van oordeel oor die Trekkers. Daarby het die "Goewerment van onze nieuwe Republiek nog geen vaste fonds tot onderhoud" van 'n leraar nie, sê Erasmus Smit in sy dagboek. Juis toe was dit die sendelinge wat 'n groot aandeel geneem het in die vestiging van die kerk oorkant die Groot Rivier. ’n Voorbeeld van die Trekkers se reis na die noorde en hul wedervaringe is die trek van Gerrit Maritz, wat op 15 November 1836 uit Olifantshoek (vandag Alexandria) vertrek het. Hul eerste bestemming was Blesberg (vandag Thaba Nchu) waar eerw. James Archbell 'n Wesleyaanse sendeling, daar naby onder die Barolongs gearbei het. Saam met Gerrit Maritz wat op 19 November by hierdie versamelplek aankom, waar nou reeds 28 waens in die trekgeselskap was, kom Erasmus Smit en sy eggenote, 'n eie suster van Gerrit Maritz.
Om die een of ander rede wou veral die Potgieter-groep van die trek nie Smit se geestelike leierskap erken nie en 'n deel van die Trekkers bly gevolglik van sy dienste weg en woon dié van Archbell by. Moontlike faktore wat tot hierdie situasie kon bydra, was sy ouderdom (59 jaar), sy swak gesondheid, sy onaantreklike persoonlikheid en sy vroeëre verbinding vanaf 1814 met die Londense Sendinggenootskap en dr. J.T. van der Kemp. Nogtans lewer hy getroue dienste aan die "reizende Kerkgemeente" of "reizende Gereformeerde Kerkgemeente in de woestyn," soos hy die trek in sy dagboek bestempel.
Die eerste kerkraad en leraar
wysigOp 8 Februarie 1837 is Stefanus Maritz as eerste ouderling en Sarel Cilliers en Christiaan Viljoen as eerste diakens vir die trekkende gemeente gekies. Op 21 Mei 1837 is Smit deur Piet Retief, die "goewerneur" van die Trekkers, aan die gemeente "voorgestel" as die eerste leraar nadat hyself die Bevestigingsformulier gelees en daarop geantwoord het. Nou kon hy, ondanks voortdurende ontevredenheid, die werk voortsit deur twee maal op 'n Sondag onder 'n bokseil te preek, katkisasie te hou, huwelike te bevestig en verdere ampspligte uit te voer.
Op Sondag 11 Junie 1837 is Retief as goewerneur en opperbevelhebber van die trek in die toekomstige "vrye provincie van Nieuw Holland in Zuid Oost Afrika" deur Erasmus Smit aan die gemeente voorgestel nadat hy 'n rede oor 1 Kron. 11:1-13 gelewer het. Daarna versoek hy Retief wat op 'n kussing voor 'n tafel wat as preekstoel dien, neerkniel om sy linkerhand op 'n geopende Bybel te lê terwyl hy met opgesteekte vingers van die regterhand die ampseed as goewerneur aflê. Ná die bevestiging van die leraar, die verkiesing van kerkraadslede en die inswering van die goewerneur, gaan sake 'n vaster en gereelder gang.
Erasmus Smit het gereeld notule van kerkvergaderings gehou en 'n Doopregister aangelê waarin die eerste doopsbediening onder die Trekkers op 17 Maart 1837 van Adryana Petronella Janse van Vuuren, gebore op 1 Desember 1836 te Blesberg, geregistreer is. Dit is die eerste selfstandige geregistreerde doopsbediening in die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Transgariep. Eerw. J. Archbell het op 6 Oktober 1837 'n tweede Doopsregister in die laer van Petrus Lavras Uys aangelê. Die eerste bediening van die Nagmaal het op 28 Oktober 1837 plaasgevind. Op 31 Oktober 1837 meld Smit in sy dagboek dat hy vier jong dogters in die veldtent van J.D. Hattingh voorberei om belydenis van geloof af te lê.
Die eerste Vrystaatse gemeentes
wysig
Reeds 1838 ruil Hendrik Potgieter die hele gebied tussen die Vet- en Vaalrivier vir 42 beeste en, ná heelwat meningsverskil, word eindelik algemeen gevoel dat die plaas Waaifontein (later Wenburg en nog later Winburg) die geskikte plek vir die aanlê van 'n dorp is. Dit word ook die middelpunt van die gemeentelike lewe. In 1842 bring eerw. Daniel Lindley (die opvolger van eerw. Smit van 16 Januarie 1841 tot 1847) vanaf Pietermaritzburg, 'n eerste besoek aan Winburg en in daardie jaar word die eerste Doop- en Lidmateregister aangelê. Dit is die stigtingsjaar van dié gemeente.
Gedurende sy drie besoeke (1842, 1844, 1845) doop hy 1 303 kinders en sy medereisiger, ouderling Gert Naudé, skryf die name in "de Gereformeerde Christelyke Kerk by de gemeente van Winburg, zedert 31 Maart 1842." Die eerste huwelik is op 20 September 1843 geregistreer en tydens die besoek van di. Andrew Murray sr. en P.K. Albertyn word kerkraadslede gekies, te wete T.F. Theron en H.W. Wessels as ouderlinge, en C.J. Louwrens, J.J. Pienaar, P.J. Naudé en A.H. le Roux as diakens. Die eerste leraar is ds. Dirk van Velden, bevestig deur ds. A. Murray in 1850. Die kerk waarvan die hoeksteen in 1853 gelê word, is in 1858 ingewy. Tussen 1842 en 1848 is die eredienste onder bokseile gehou.
In Mei 1846 besoek ds. W. A. Krige (Victoria-Wes) as deputaat van die Ring van Graaff-Reinet die Trekkergemeenskap aan die Rietrivier waar hy huisbesoek doen en 94 kinders doop. Hierdie besoek is van die allergrootste belang omdat dit die begin is van die herstel van goeie verhoudings tussen die Kaapse Kerk en die Trekkers. Hy samel ook £700 in vir die aankoop van kerkplaas en £124 per jaar vir vyf jaar vir 'n leraar. Sy verslag oor die geestelike nood van die Trekkers en hul brandende behoefte aan "en behoorlyk Godshuis en eenen leraar" dien voor die Ring van Graaff-Reinet en voor die Sinode van 22 Oktober 1847.
Op voorstel van ds. Abraham Faure, wat die skreiende nood van die Trekkers in Natal waargeneem het, benoem hierdie Sinode 'n deputasie, bestaande uit ds. Andrew Murray sr. (Graaff-Reinet) en ds. P.K. Albertyn (Prins Albert) en oud. Barend Pienaar (Richmond), om die Trekkers te besoek. Die Trekkers langs die Rietrivier kom, op versoek van ds. Murray, die deputasie op Richmond op 1 Maart 1848 met twee perdewaens haal. Op 3 Maart begin die reis en op 7 Maart 1848 kom hulle op die plaas Groennek aan die Rietrivier uitspan. Op 11 en 12 Maart is hulle op die plaas Groenkloof waar hulle die Woord verkondig en die tweede gemeente in die Transgariep stig, naamlik Fauresmith met die eerste kerkraad bestaande uit A.J. Lubbe en W.J. Coertze as ouderlinge en T.A. du Toit, W.D. Jacobs, R. Weideman en A. Griesel tot diakens. Ds. A. A. Louw is in 1853 as eerste leraar bevestig.
Na aanleiding van die verslag van di. Murray en Albertyn en 'n dringende versoek van die kant van die nuwe gemeente Rietrivier om tog weer 'n besoek te kry, besluit die Sinodale Kommissie op 3 Augustus 1848 om dr. Philip E. Faure (Wynberg, moderator van die Kaapse Sinode) en dr. William Robertson na die emigrante te stuur. Op 16 Oktober vertrek die deputasie uit Kaapland en sou op 31 Oktober by Colesberg wees waar die Kerkraad van Rietrivier 'n span vars perde gereed moes hê om vandaar na Groenkloof in die gemeente Rietrivier te gaan. Van hier gaan hulle al langs die Rietrivier op tot by die plaas Waterval waar hulle op 25 November 1848 Smithfield as die derde gemeente in hierdie gebied stig. Ds. Piet Roux is in 1852 as eerste leraar bevestig. Die eerste kerkraadslede was: J.T. Snyman en H.J. Wessels as ouderlinge en G.H. van der Walt, P. du Plessis, C.J. Rood, J. Vermaak en W. Vogel as diakens. Die hoeksteen van die eerste kerkgebou sou in 1856 gelê word, maar voor voltooiing van die gebou sak die mure ineen en moes van vooraf begin word met 'n ander gebou wat in 1862 ingewy is.
Enkele dae later bereik hierdie deputasie Bloemfontein, die hoofstad van die Soewereiniteit, en stig op 30 November 1848 die gemeente Bloemfontein waar 'n Kerkraad gekies word bestaande uit W. Sterrenberg Pretorius en Jacobus van Zyl as ouderlinge en A.J. Erwee, J.D. Griesel, P.W. Coetzer en J.P. Maree as diakens. Die Nagmaal word aan 25 persone bedien, 31 kinders word gedoop en 33 lidmate bevestig. Op 6 Mei 1849 is ds. Andrew Murray as predikant van Bloemfontein en daarmee as die eerste vaste predikant in die Vrystaat bevestig. Die hoeksteen van die eerste kerkgebou in die Vrystaatse hoofstad word deur maj. Warden gelê en die gebou word op Saterdag 29 Mei 1852 plegtig aan die diens van die Here gewy. Di. Dirk van Velden, John Murray en J.H. Neethling neem deel aan die verrigtinge. Hierdie gebou is ná ongeveer 30 jaar diens vervang deur 'n nuwe gebou, die beroemde Tweetoringkerk, waarvan president J.H. Brand die hoeksteen op 7 Mei 1878 lê en wat op 7 Mei 1880 in gebruik geneem word. Aangesien die gebou op dieselfde terrein opgerig word, word die eredienste intussen in 'n pakhuis wat deur die saak Fichardt Beperk beskikbaar gestel is, gehou. In die latere kerkgebou lê die Vrystaatse presidente J.H. Brand,F.W. Reitz en M.T. Steyn die ampseed af.
Op hul terugreis laat die deputasie op die plaas Bloemspruit van komm. Lourens Botha naby die huidige Harrismith, op aandrang van Botha en landdros Paul Bester, vir hierdie groot gemeenskap 'n ouderling nl. Sarel Cilliers en twee diakens nl. H.J. Steyn en A.A. Smit kies. Ná 'n afwesigheid van drie en 'n halwe maand is die deputasie teen einde Januarie 1849 terug in die Boland nadat hulle per perdewa oor ongebaande weë meer as 3 000 myl gereis het en in 113 openbare dienste op 17 verskillende plekke aan meer as 4 000 persone die Woord bedien, 920 kinders gedoop, 628 lidmate bevestig en elf keer die Nagmaal bedien het. Onder geweldige ongerief en opoffering is 'n groot werk onder die verspreide Trekkers gedoen.
Eerste ring buite die Kolonie
wysig
Daar is nou reeds vier gemeentes op die Vrystaatse vlaktes gestig, naamlik Winburg (1842), Rietrivier (Fauresmith) 1848, Smithfield (1848) en Bloemfontein (1848). Op 2 September 1850 besluit die Sinodale Kommissie van die Kaapse Sinode op Swellendam om die gemeentes oorkant die Oranjerivier, dit wil sê die gemeentes in die Soewereiniteit en Natal (die enigste gemeente tot in daardie stadium was Pietermaritzburg), in een Ring saam te groepeer en dit die Ring van die Transgariep te noem. Die Kaapse Sinode van 1852 bekragtig hierdie besluit en bring ook die Transvaalse gemeentes (Potchefstroom, Rustenburg, Lydenburg, Pietersburg en Pretoria) onder hierdie Ring tuis. Dit is steeds ’n Ring van die Kaapse Sinode maar hierdeur kom 'n organiese verband tussen die gemeentes in die Transgariep, asook tussen hierdie gemeentes en die Kaapse Sinode tot stand. Die eerste vergadering van hierdie Ring is op 13 en 14 Oktober 1853 in Bloemfontein onder voorsitterskap van ds. Andrew Murray gehou en is uit afgevaardigdes van die volgende gemeentes saamgestel: Pietermaritzburg (Natal), Winburg, Fauresmith, Smithfield, Bloemfontein, Harrismith en die Transvaalse gemeentes: Rustenburg, Lydenburg en Vryburg (Potchefstroom).
Hierdie Ring vergader gedurende sy bestaan ses keer en het goeie werk gedoen. So bespreek dit op sy vergadering van 18, 19 Oktober 1855 die oprigting van Grey-kollege en benoem selfs 'n Kommissie van toesig. Die Ringsvergadering van 1860 op Harrismith kon vanweë die swak bywoning nie gehou word nie en op die vergadering van 21 Oktober 1861 op Ladysmith is uit die Vrystaat slegs Sarel Cilliers van Kroonstad en die ouderlinge van Harrismith teenwoordig. Hier spreek ds. Huet die mening uit dat die tyd aangebreek het dat die gemeentes in die Oranje-Vrystaat en Natal in afsonderlike Ringe gedeel moet word. Die Natalse gemeentes besluit gevolglik in begin 1862 om hul eie weg op te gaan.
Band met Kaapse Kerk gebreek
wysig
Die afgevaardigdes uit die Transgariepse gemeentes het gereeld die Sinode in Kaapland bygewoon tot die uitspraak van die Hooggeregshof die band van hierdie ringsgemeentes met die Kaapse Kerk afgesny het. In 1852, toe die inlywing van die gemeentes van Transgariep ter sprake kom, vestig ds. S.P. Heyns van die Groote Kerk weer die aandag van die Sinode op die woorde in klousule 2, naamlik "binne de Kolonie". Weer is die advies van William Porter, die prokureur-generaal, wat self die ordonnansie opgestel het, ingewin en weer het hy die Sinode daarvan verseker dat hy by magte is om by wyse van sy eie besluite of wette sodanige gemeentes buite die grense van die Kaapkolonie in te sluit. Dit is dan ook met die oog daarop dat die Sinode op sy advies die Kerkwet so wysig dat die woorde "in deze volksplanting" in artikels 11, 12 en 13 tot "in Zuid Afrika" verander word omdat dit dan ook in ooreenstemming sou wees met die naam van die Kerk: "Nederduitsch Gereformeerde Kerk in Zuid Afrika".
Op grond van hierdie reëlings woon die predikante en ouderlinge van die Transgariepse Ring dan ook die Sinodesitting van 1852 en 1857 in Kaapstad by. As gevolg van hulle teenwoordigheid opper die ouderling van die gemeente Swartland, Hugo Hendrik Loedolff, later burgemeester van Malmesbury, egter op laasgenoemde sitting bedenkings oor die wettigheid van die samestelling van die Sinode, maar in die lig van Porter se advies besluit die Sinode dat dit nie nodig is om verder aandag aan die bedenkings van die ouderling van Swartland te skenk nie. Loedolff was gekrenk oor die ligtelike wyse waarop die Sinode sy besware afgemaak het en waarskynlik ook oor die motiewe wat aan hom toegeskryf is, naamlik 'n poging om die stigting van die Teologiese Seminarium te verydel en om deur die uitsluiting van die Transgariepse verteenwoordigers, wat suiwer in die leer was, 'n meerderheid vir die liberale groep in die Sinode te verseker. Dit is dus begryplik dat hy nie by hierdie besluit van die Sinode sou berus nie.
Met die sitting van die Sinode van 1862 in Kaapstad reis die afgevaardigdes van die Transgariepse gemeentes weer vol vertroue daarheen. Di. A.A. Louw en P. Roux reis per kar, maar di. Van de Wall van Bloemfontein, Van Broekhuizen van Winburg en Huet van Pietermaritzburg, asook verskeie ouderling, onder wie Sarel Cilliers, reis met die kusboot Waldensian van Durban na Kaapstad. By Oos-Londen en Port Elizabeth sluit ander predikante by hulle aan. In die nag van 13 op 14 Oktober loop die boot naby Kaap Agulhas op die rotse. In lewensgevaar word die opvarendes egter almal aan land gebring en vandaar met waens en karre na Somerset-Wes vervoer om daar die trein na Kaapstad te haal. Intussen broei daar in die Sinode te Kaapstad 'n verdere storm teen hierdie afgevaardigdes.
Toe die geloofsbriewe aan die begin van die sitting opgeëis en die naam van die afgevaardigde van die gemeente Pietermaritzburg uitgelees word, maak ouderling Loedolff, wat weer die gemeente Swartland verteenwoordig het, beswaar teen die sitting van die afgevaardigdes van daardie gemeente en daarmee teen die sitting van afgevaardigdes van enige gemeente buite die grense van die Kaapkolonie, omdat dit in stryd sou wees met Ordonnansie 7 van 1843 en die daarmee ooreenstemmende wette van die kerk in die Kaapkolonie. Die rapport van die kommissie na wie die voorstel van Loedolff verwys is, verwerp sy beswaar en die rapport word deur die oorgrote meerderheid van die Sinode aanvaar.
Hierby berus Loedolff nie en doen tesame met Hugo Hendrik Smuts, van Malmesbury, by die Hooggeregshof aansoek om 'n interdik teen die sitting van ds. A.A. Louw. Die interdik word deur die hof verwerp omdat "waar 'n seker reg vir 'n jaar en dag ongehinderd uitgeoefen was, daardie reg alleen kon vernietig word wanneer in 'n gereelde proses die wettigheid of onwettigheid van die reg waarop hulle aanspraak maak, deur die uitspraak van die regbank beslis is, en omdat geen onmiddellike en onvermydelike gevaar vir enige onderdaan sou ontstaan as die aansoek van die hand gewys word nie".
Loedolff is ook hiermee nie tevrede nie en hy en Smuts stel 'n gereelde proses in. Op 26 November 1862 gee die Hooggeregshof ten gunste van hulle uitspraak –"to wit that the said Andries A. Louw be declared not entitled to sit, deliberate and vote at the meetings of the said Synod or to take any part in their proceedings". Op die aandsessie van die Sinode op dieselfde dag kondig die moderator, ds. Andrew Murray, vroeër van Bloemfontein, die uitspraak van die hof aan, naamlik dat "de zitting van al de leden buiten de grenzen der Kolonie als onwettig beschouwd worden", en versoek hulle om die vergadering te verlaat "doch doet vooraf een plegtig gebed". Vir almal teenwoordig moes dit 'n oomblik van diepe teleurstelling en droewige gewaarwording gewees het en die afgevaardigdes van die Transgariepse Ring kon hulle sekerlik nie vrymaak van die gevoel nie dat hier 'n onverklaarbare element van moedswil aan die dag gelê is wat sekerlik vermy kon gewees het, "maar wie erns maak met die belydenis dat Christus die hoof van die kerk is, sal ook hierin die weg van sy aanbiddelike wysheid eerbiedig", aldus prof. Adriaan Moorrees.
Op pad na ’n selfstandige Sinode
wysig
Hierdie uitspraak van die Hooggeregshof is die aanleidende oorsaak dat die gemeentes oorkant die Oranjerivier hul pad na 'n eie selfstandige Sinode moes vind. Die gemeentes van Natal en Transvaal vorm nog 'n jaar lank tot 1863 saam een ring maar gaan daarna die pad van afsonderlike ontwikkeling met die gevolg dat die eerste Natalse Sinode in Julie 1865 op Pietermaritzburg en die eerste Transvaalse Sinode op 4 Desember 1866 vergader. Die Ring van die Transgariep vergader ná die uitspraak van die Hooggeregshof nog 'n keer op 16 September 1863 en bespreek naas die gewone ringswerksaamhede ook die toekomstige posisie van die Ned. Geref. Kerk in die OVS. Op hierdie vergadering dien 'n versoekskrif wat deur 187 lidmate uit verskillende gemeentes in die OVS onderteken is (as daar langer tyd was sou baie meer dit waarskynlik onderteken het) en waarin hulle op die stigting van "eene afzonderlyke Synode in den Vrystaat" aandring. Die vraag of hereniging met die Kaapse Kerk moontlik of raadsaam is, word op hierdie kerkvergadering breedvoerig bespreek. Ds. Gilles van de Wall (Bloemfontein) spreek hom ondubbelsinnig ten gunste van 'n afsonderlike Sinode uit terwyl di. Colin Fraser (Philippolis), A.A. Louw (Fauresmith), Piet Roux (Smithfield) en H. van Broekhuizen (Winburg) sterk tot die Kaapse Sinode aangetrokke voel en gevare vir die konstituering van 'n selfstandige Sinode in die Vrystaat sien. Die vergadering besef die moeilikhede en ernstige posisie waarin hy verkeer en neem geen finale besluit nie, maar wag vir raadpleging met die Kaapse Sinode in Oktober. Verder word besluit om op 13 Januarie 1864 te Bloemfontein 'n konferensie te belê om sake, "betreffend de tydelyke en geestelyke welvaart van Kerk en Staat in de toekomst" te oorweeg.
Intussen besluit die Kaapse Sinode na aanleiding van 'n verslag van 'n kommissie onder voorsitterskap van dr. William Robertson op 30 Oktober 1863 om: (i) nie by die Kaapse Parlement vir wysiging van Ordonnansie 7 van 1843, wat die gemeentes buite die grense van die Kaapkolonie uitsluit, aansoek te doen nie, en (ii) aan die begeerte om met die gemeentes buite die Kaapkolonie "in die nouste vereniging" te verkeer, te voldoen deur onder meer lidmate oor en weer te erken, leraars oor en weer te beroep en deputasies oor en weer na kerkvergaderings te stuur. Hierdie besluit verydel alle hoop om met die Kaapse kerk te herenig en laat vir die Vrystaatse gemeentes geen ander keuse as om 'n selfstandige Sinode te konstitueer nie.
Die beplande konferensie vergader van 13 tot 15 Januarie 1864 op Bloemfontein en 'n kommissie bestaande uit die vyf predikante in die Vrystaat en drie ander lede word benoem om op 15 Junie daardie jaar op Bloemfontein te vergader om die Kaapse Kerkwet te hersien en ooreenkomstig die behoeftes in die Vrystaat te wysig. Hierdie vergadering van 15 Junie besluit om op 9 November 1864 'n kerklike konferensie te hou om "de reeds gewysigde Kerkwetten voor de laatste maal in revisie te brengen en eindelyk te bekrachtigen: (en) om als uit den boesem der gemeenten de Synode van den Oranje Vrystaat te constitueren" (Acta Synodi 1865, pag. iii). Elke Kerkraad van die 11 gemeentes was geregtig om na hierdie konferensie of kerklike vergadering die leraar en twee verdere afgevaardigdes te stuur.
Die stigtingsvergadering
wysigHierdie kerkvergadering, in sitting van 10 tot 15 November op Smithfield, is deur 33 afgevaardigdes bygewoon. Die leraars van Bloemfontein en Harrismith was weens ongesteldheid afwesig en hul plaasvervangers woon waarskynlik die sitting by. Op 9 November is eers 'n voorlopige samespreking van die aanwesige leraars gehou en vanaf die volgende dag word die 180 artikels van die Kerkwet en die bylaes onder voorsitterskap van ds. A.A. Louw (Fauresmith), noukeurig nagegaan, bespreek en goedgekeur. Op die aand van 15 November, nadat die laaste Kerkwetartikel gelees en goedgekeur is, verklaar die praeses (voorsitter) op plegtige wyse: "In Naam des drieënigen Gods de Synode van den Oranje Vrystaat wettig geconstitueerd," (luidens ’n berig in The Friend of the Free State, 25 November 1864) en op besluit van die Sinode word die eerste Kerkwet vroeg in 1865 uitgegee tot voorligting vir die gemeentes. Vanaf 15 November 1864 is al die gemeentes in die OVS weer in 'n gekonstitueerde Sinodale verband saamgesnoer.
Van 2 tot 15 Mei 1865 vergader die eerste formele Sinode van die Ned. Geref. Kerk in die OVS. Hierdie Sinode is saamgestel uit sewe leraars en 15 ouderlinge uit die 11 Vrystaatse gemeentes en ds. G. van de Wall van Bloemfontein is tot voorsitter (moderator), ds. A.A. Louw van Fauresmith tot ondervoorsitter (assessor) en ds. H. van Broekhuizen van Winburg tot skriba gekies. Dit is dan ook die eerste moderatuur van die Vrystaatse Sinode.
Eerste Ringsverdelings
wysig
Reeds op die stigtingsvergadering van die Sinode op Smithfield is besluit om die gemeentes in twee Ringe te verdeel, naamlik die Ring van Winburg (Winburg, Bloemfontein, Harrismith, Boshof en Kroonstad) en die Ring van Fauresmith (Fauresmith, Smithfield, Jacobsdal, Philippolis, Edenburg en Bethulie). Die Ringe hou hul eerste vergadering tydens die Sinode van 1865.
Tussen 1865 en 1877 verdubbel die gemeentes feitlik van 11 tot 22 en gevolglik besluit die Sinode van 1877, na aanleiding van 'n beskrywingspunt van die Kerkraad van Bloemfontein, om vier Ringe in die lewe te roep, naamlik. die Noordelike (vyf gemeentes), die Suidelike (ses gemeentes), die Oostelike (ses gemeentes) en die Westelike (vyf gemeentes). In 1895 toe die gemeentes van 22 tot 36 aangegroei het, is die vyfde Ring, naamlik die Sentrale Ring (sewe gemeentes) toegevoeg. In 1925 word die 65 gemeentes in agt Ringe verdeel en toe die gemeentes van Rhodesië by die Vrystaatse Kerk in 1928 ingelyf word, kom die Ring van Bulawayo by as die negende Ring. Die Sinode van 1964 laat die 131 gemeentes onder 15 ringe ressorteer. In die volgende 20 jaar groei die getal gemeentes aan tot 170 (1984), maar weens inlywings en samesmeltings sak dié getal teen 2014 terug tot 157, net sowat 10 meer as aan die begin van die 1970's.
Pogings tot organiese kerkvereniging
wysig
Die ontwikkeling tot vier selfstandige NG Kerke in Suid-Afrika vanweë die uitspraak van die Hooggeregshof in 1862 is 'n verdeling wat die NG Kerk nog altyd as onnatuurlik aangevoel het en wat na 'n hegter eenheid geroep het. Eers in 1903 het al vier Sinodes vergader: Natal en Transvaal in April, Vrystaat in Mei en Kaapland in Oktober. Die Natalse Sinode benoem 'n kommissie om met die Transvaalse Kerk oor hereniging te onderhandel maar voordat hierdie besluit die Transvaalse Sinode vir behandeling bereik, besluit laasgenoemde reeds op 1 Mei oor die wenslikheid van 'n nouer vereniging tussen al die NG Kerk van Suid-Afrika en benoem 'n kommissie van vyf om met die ander drie Kerke hieroor te onderhandel. Die Vrystaat reageer gunstig op die telegram uit Transvaal en benoem twee leraars maar die Sinodale Kommissie vermeerder die getal tot ses lede om in die kommissie te dien. Die Kaapse Sinode benoem 'n kommissie van sewe vir die onderhandelings. Hierdie voorgenoemde kommissies vergader op 9 en 10 Augustus 1905 op Colesberg (vanweë die dorp se sentrale ligging) om kerkvereniging te bespreek en daar word op 'n federale vereniging besluit.
'n Raad onder die naam van "De Raad der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid Afrika" sal in adviserende hoedanigheid die algemene belange van die kerke behartig. Hierdie Raad van die Kerke vergader vir die eerste keer op 13 Maart 1907 in Pretoria onder voorsitterskap van ds. H.S. Bosman. Die Raad voel "meer en meer die wenslikheid van 'n organiese kerkvereniging van die Gefedereerde Kerke" en stel later 'n uitvoerige inligtingstuk op waarin die redes vir die vereniging, die verenigingspogings, die verenigingsakte, ensovoorts uiteengesit word maar die Vrystaatse Kerkrade keur organiese kerkvereniging met 36 teen 13 af. Gevolglik wys die Vrystaatse Sinode van 1912 kerkvereniging "voor het tegenwoordige" van die hand.
Maar in die loop van die jare word dieselfde saak in een of ander vorm van tyd tot tyd deur die Raad van die Kerke bespreek totdat, in uitvoering van die opdrag van die Raad van die Kerke, die kommissie van aktuarii in 1959 'n konsepkerkorde voor die vergadering lê. Hiervolgens sou daar een Algemene Sinode wees wat saamgestel sou word uit 50 afgevaardigdes, dit wil sê 25 leraars en 25 ouderlinge van elkeen van die samestellende Sinodes. Die Kaapse kerk sou egter voorlopig 150 afgevaardigdes hê omdat die Sinode binne afsienbare tyd in drie streeksinodes verdeel sou word. Hierdie Sinode sal sake van algemener kerklike belang behartig soos die vasstelling van 'n Kerkorde, die belydenisskrifte en die liturgiese formuliere; die behartiging van die teologiese opleiding, die Bybelvertaling en die Psalm-gesangboek; die bepaling van die orde van die erediens, die behartiging van ekumeniese sake, ens. Die Provinsiale Sinodes bly voortbestaan met volle outonomie oor alle ander sake. Hierdie konsepkerkorde is met enkele wysigings deur die Raad van die Kerke aanvaar. Die Sinode van die NG Kerk in die OVS was die eerste wat dit behandel het en wel op 27, 28 en 29 April 1960, waarna dit met enkele veranderings aanvaar is. Die Vrystaat was dus die eerste wat kerkvereniging goedgekeur het, maar op voorwaarde dat die Sinodes van Kaapland en Transvaal uit die Wêreldraad van Kerke uittree. Die ander drie Sinodes keur op hul eerskomende vergaderings ook die konsepkerkorde goed en die eerste Algemene Sinode van die NG Kerk word, ná 'n voorbereidende konvensie op 11 Oktober 1962, op 12 Oktober 1962 en volgende dae in Kaapstad in die Hugenote-Gedenksaal gehou. Presies 100 jaar ná die uitspraak van die Hooggeregshof word organiese kerkvereniging 'n werklikheid.
Die Sinode van die NG Kerk in die OVS herdenk hierna op 8 April 1964 en volgende dae in die nuwe sierlike, doelmatige Sinodale Eeufeesgedenksaal in die Sinodale Sentrum in Bloemfontein die honderdjarige bestaan van die Sinodale verband. Die voorsitter van die Sinode, ds. P.S Z. Coetzee lewer 'n rede, die staatspresident, C.R. Swart (’n Vrystater van geboorte), hou 'n toespraak, verteenwoordigers van susterskerke en talle ander liggame dra hul groete oor, gedenkplate word onthul, die saakgelastigde wat seker die dryfkrag agter die grootse onderneming was, lewer 'n oorsigtelike verslag. Op die historiese datum van 15 November 1964 is 'n sentrale fees op Smithfield en eeufeesvierings deur die hele Vrystaat gehou om te dink aan die hele pad waarlangs die Vrystaatse Kerk in die eerste eeu van sy bestaan gekom het.
Statistiek
wysig
Die jaartal dui op die jaar waarop die syfers in die NG Kerk se Jaarboek gepubliseer is, nie op die tydstip waarop dit opgeneem is nie. Die syfers vir 1932 en 1949 sluit dié van Noord- en Suid-Rhodesië uit wat tot 1957 deel was van die Vrystaatse Kerk en in 1963 die onafhanklike Sinode van Midde-Afrika geword het.
| Jaartal | Dooplidm. | Belydende lidm. | Gemeentes | Predikante | Bel. lidm./gem. |
|---|---|---|---|---|---|
| 1933 | 61 554 | 75 736 | 72 | – | 1 052 |
| 1949 | 51 578 | 85 136 | 83 | – | 1 026 |
| 1960 | 64 084 | 99 455 | 118 | – | 843 |
| 1972 | 74 309 | 109 031 | 148 | – | 737 |
| 1979 | 57 568 | 122 243 | 159 | – | 769 |
| 1985 | 62 229 | 132 498 | 170 | 229 | 779 |
| 1990 | 58 180 | 130 448 | 174 | 251 | 750 |
| 1995 | 48 696 | 120 014 | 170 | 258 | 706 |
| 2000 | 38 037 | 109 316 | 167 | 246 | 655 |
| 2005 | 30 171 | 102 779 | 163 | 219 | 631 |
| 2010 | 23 698 | 96 154 | 160 | 205 | 601 |
| 2015 | 19 680 | 84 170 | 157 | 202 | 536 |
Bronne
wysig- Flemming, ds. H.C.J. 1964. Die Ned. Geref. Kerk in die Oranje-Vrystaat. 'n Beknopte Historiese Oorsig. Bloemfontein: NG Kerk in die Oranje-Vrystaat.
- Oberholster, prof. dr. J.J. en Van Schoor, dr. M.C.E. 1964. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat. Bloemfontein: Die N.G. Kerk in die O.V.S.
- Hofmeyr, George (hoofred.) 2002. NG Kerk 350. Eenhonderd bakens in die geskiedenis van die Nederduitse Gereformeerde Kerk 1652–2002. Wellington: Lux Verbi.BM.
Verwysings
wysig- ↑ (af) Oberholster, dr. J.J. Die Ned. Geref. Kerk in die Oranje-Vrystaat.
Eksterne skakels
wysig- (af) Die NG Kerk Vrystaat se amptelike webtuiste. URL besoek op 6 September 2015.