Colin McKenzie Fraser

Ds. Colin McKenzie Fraser (volgens talle bronne Mackensie, Beaufort-Wes, 20 Januarie 1837 – Kaapstad, 27 Februarie 1911) was predikant in die Nederduitse Gereformeerde Kerk en het sy hele 44 jaar lange bediening in die NG gemeente Philippolis deurgebring. Hy was vier keer moderator en ook assessor van die Vrystaatse Kerk, die huidige Sinode van die Vrystaat, en het 'n belangrike rol in die kerklike lewe van die destydse Oranje-Vrystaat gespeel.

Colin Fraser McKenzie
Ds. C.M. Fraser
Naam	Colin Fraser McKenzie
Geboorte	20 Januarie 1837 Beaufort-Wes
Sterfte	27 Februarie 1911 Kaapstad
Kerkverband	Nederduits Gereformeerd
Gemeente(s)	Philippolis
Jare aktief	18 April 1863 – 5 Julie 1907
Kweekskool	Utrecht
Sendingwerk	In sy plaaslike gemeente

Hoewel die NG gemeentes van die Vrystaat noord van Bloemfontein destyds meer lidmate gehad het danksy 'n digter bevolking as dié suid van die Vrystaatse hoofstad, sou Philippolis as een van die suidelike gemeentes, onder die bekwame leiding van ds. C.M. Fraser, spoedig een van die toonaangewende gemeentes van die Oranje-Vrystaat word. As leraar het hy sy geestelike werk op Philippolis begin en dit tot sy emeritaat in 1907 voortgesit. Omdat Philippolis die enigste gemeente was waarin hy gearbei het, was daar by hom dus geen sprake van 'n eerste en laaste gemeente nie, maar slegs van die enigste gemeente. Sy 44 bedieningsjare het hom in staat gestel om op 'n besonderse wyse met die sake van die Vrystaatse Sinode bekend te word. Dit is dus geen wonder nie dat hy vyf maal tot moderator gekies is, vier maal tot assessor en dat die leraars van die Oranje-Vrystaat tot hom "als hun vader" opgesien het. In die Sinode het hy sy stempel onuitwisbaar afgedruk. Hy was 'n leraar enig in sy soort en voorwaar 'n sieraad vir die kerk, volgens J.A. Bosch. Hy het 18 beroepe ontvang, waarvan agt uit die Kaapkolonie gerig was, waarvan vier deur die Groote Kerk, maar hy het steeds besef dat hy in die Oranje-Vrystaat 'n taak te verrig gehad het. In die Sinodale sittings het hy deur sy welsprekendheid en logiese beredenering van sake roem verwerf, en dit het daartoe gelei dat hy een van die belangrike boumeesters van die vroeë Vrystaatse Kerk geword het.

Famielieagtergrond

Ds. Fraser se ouers, ds. Colin Fraser sr. en sy tweede vrou, 'n nooi Sieberhagen.

Fraser se vader was ds. Colin Fraser, tweede leraar van die NG gemeente Beaufort-Wes, wat in 1824 deur dr. George Thom gewerf is as een van die Skotse predikante wat die tekort aan predikante in die Kaapkolonie moes aanvul en goewerneur lord Charles Somerset se verengelsingsbeleid moes uitvoer. Baie van dié predikante het hulle egter mettertyd ten volle met die strewe van die Afrikaners vereenselwig. 'n Broer van Colin jr. was sir John Fraser, 'n politikus. Hulle moeder was Maria Elizabeth Sieberhagen, 'n dogter van die plaas Tafelberg in die Beaufortse distrik, waar haar ouers toe geboer het. Soos al die Sieberhagens is sy van Duitse afkoms, die dogter van Johan George Sieberhagen en Juliana Schryber wat in 1811 uit Hesse-Cassel in Suid-Afrika aangekom en hul eers op Swellendam gaan vestig het. Sy was 'n knap en energieke vrou en het die lewe aan nege seuns geskenk. Sy is in 1862 oorlede. Colin het sewe halfbroers en -susters gehad van sy vader se eerste vrou, Anna Amalia Muller, van Graaff-Reinet. Sy vader is in Februarie 1828 met haar getroud, maar sy is betreklik jonk oorlede, in September 1838. Die gesin het dus uit 16 kinders bestaan. Twee dogters uit die eerste huwelik het later onderwys op Beaufort-Wes gegee.

Opleiding

Ter wille van sy opvoeding is Fraser na Skotland gestuur toe hy nog baie jonk was. Daarna is hy na Utrecht in Nederland om hom vir sy lewenstaak te bekwaam. Hy het in die huwelik getree met Isabella Gordon Paterson, die dogter van 'n koopman van Aberdeen in Skotland. Aan die einde van 1862 het hy net sy 19-jarige bruid na Suid-Afrika teruggekeer. Die jong egpaar het hulle in Kaapstad bevind waar hy as beroepbare predikant tydelik met die verkondiging van die evangelie behulpsaam was. Hier het die beroep na Philippolis hom bereik. Sy ou vader het min of meer dieselfde tyd emeritus geword en die kerkvaders van Beaufort het dadelik in hierdie talentvolle en geniale jong man 'n moontlik opvolger gesien. Op die eerste gekombineerde kerkraadsvergadering (Maart 1863) is hy dan ook beroep, maar hy het dit van die hand gewys ten gunste van die beroep na Philippolis. Laasgenoemde se kerkraad het hy in kennis gestel dat hy "na rype en biddende beraap die beroep deur die kerkraad op hom uitgebring, aangeneem het". In 'n persoonlike brief aan ds. A.A. Louw, leraar van NG gemeente Fauresmith en konsulent van die jong gemeente Philippolis, het hy die wens uitgespreek om op 18 April 1863 bevestig te word.

Bevestiging op Philippolis

Ds. A.A. Louw was as predikant van die NG gemeente Fauresmith Philippolis se eerste konsulent.

Aangesien geen kerkraadsvergaderings voor 17 April, die dag voor sy bevestiging, belê is nie, het ds. Louw en die kerkraad alle reëlings vir die ontvangs en bevestiging van Philippolis se eerste leraar in die tussentyd getref. Die pastorie en buitegeboue wat van die Griekwaregering aangekoop is, is netjies opgeknap en getrou aan die Boeretradisie het die vroue die spensrakke van die pastorie volgelaai. Die kerkraad het ook 'n verwelkomingsadres opgestel.

Intussen is die egpaar in Kaapstad met die wa en osse gehaal en het tot op Beaufort-Wes gereis waar hulle 'n rukkie by ds. Fraser se ouers gekuier het. Daarna is die tog na die Suid-Vrystaat onderneem. Al die predikante van die Oranje-Vrystaat is na die bevestiging uitgenooi en ook is besluit dat die vader van die jong leraar die bevestigingsrede sou lewer. Eindelik het die groot dag, Vrydag 17 April 1863, vir die jong gemeente aangebreek. 'n Geselskap met die verwelkomingsadres byderhand het na die Oranjerivier gereis om die egpaar te ontmoet en hulle na Philippolis te begelei. Ongelukkig het dié geselskap die verkeerde weg gekies en die leraar en sy eggenote misgery. Ná die aankoms van die egpaar het die kerkraad die Vrydagmiddag vergader en die optrede van ds. Louw en lede van die kerkraad in verband met die ontvangs van die leraar is goedgekeur. Die aanname van die uitgebragte beroep kon toe formeel genotuleer word en daarna het ds. Louw die volgende stukke aan die kerkraad oorhandig: die doop- en lidmaats- en huweliksregisters, notule- en kasboeke, asook 'n Bybel en Gesangboek vir die kansel.

Daar was dié naweek op Philippolis ongekende bedrywigheid. Van heinde en verre het ossewaens en perdekarre langs stofpaaie na die dorp aangestroom gekom. Diegene wat nie by familie of vriende kon tuisgaan nie, het tent opgeslaan. Die strate was die ene lewe, want nie alleen het opgewekte kinderstemme opgeklink nie, maar ook die volwassenes was verheug oor dat die groot dag vir hulle gemeente aangebreek het. Die naweek se feestelikhede het 'n hoogtepunt bereik met die verwelkomingsgeleentheid en bevestiging op Saterdag 18 April. Volgens De Kerkbode was dit 'n dag van groot vreugde, maar ook van teleurstelling, want die leraars van die Vrystaat, "wat 'n mens billik by 'n plegtigheid soos dié kon verwag, het nie verskyn nie". Die leraar van Bloemfontein het reeds 'n ander bestelling gehad en ds. Van Broekhuyzen van Winburg het op Fauresmith siek gelê aan sinkingskoors. Hoewel meer leraars verwag is, het die gemeente dit tog waardeer dat, buiten die konsulent, ook die leraar van die NG gemeente Colesberg en die NG gemeente Smithfield teenwoordig was. Ds. Fraser sr. wat aanvanklik die bevestigingsrede sou lewer, is ook verhinder en ds. A.A. Louw het in sy plek opgetree en 'n rede gelewer na aanleiding van 1 Korintiërs 3:11 (Statebybel): "Want niemand kan een ander fondament leggen, dan hetgeen gelegd is, hetwelk is Jezus Christus."

Die Saterdagmiddag en die -aand het die leraar van Colesberg, ds. Anton Daniël Lückhoff, voor die gemeente opgetree, terwyl ds. Pieter Roux van die NG gemeente Smithfield (eerste leraar van die gemeente na wie die dorp Rouxville vernoem is en die oupa aan moederskant van die latere vrou van die goewerneur-generaal, mev. Mabel Jansen, asook prof. George Murray Pellissier) die Sondagoggend die Nagmaaldiens waargeneem het. Die Sondagmiddag het ds. Louw sy afskeidspreek gelewer.

Ná die naweek se verrigtinge het die kerkraad op Maandagoggend 20 April weer bymekaargekom. Voordat ds. Fraser die vergadering binnegenooi is, het die kerkraad eers besluit hoe sy huisraad van Port Elizabeth na Philippolis gebring sou word. Ds. Louw het 'n kort afskeidsboodskap gerig en toe is die nuwe leraar in die vergadering toegelaat. Die adres wat hom reeds aan die Oranjerivier moes bereik, is nou aan hom gebied en hy is verras deur 'n skenking van twee "egale karpaarden nevens eene beurs met geld". Op dieselfde vergadering het ds. Fraser bekendgemaak dat hy sy familie vir enige weke op Beaufort wou gaan besoek. In sy afwesigheid sou die leraars van Colesberg en Fauresmith op twee Sondae kerkdienste op Philippolis hou.

Ds. Fraser as Vrystaatse kerkleier

Die NG kerk op Philippolis waarin ds. Fraser 44 jaar die Woord bedien het. 'n Suil ter nagedagtenis aan hom staan voor die ingang. Dr. Tobie Muller, Philippolis se derde predikant, wat in 1918 ná net twee jaar in die gemeente tydens die Griepepidemie beswyk het, se suil is een van die vier kleineres. Die ander drie is vir di. C.J. van Niekerk, D.N.J. du Toit en Gideon Engelbrecht.

Nadat die Vrystaatse Kerk in 1864 'n selfstandige Sinode gevorm het, het hy gedurende die eerste Sinodesitting belangrike werk gekry: "Met Di. A.A. Louw, G. van de Wall en den Staatsbeampte, den heer Niele Marais diende hij als commissielid om een concept wet voor de Ned. Geref. Kerk van den Oranje-Vrijstaat op te trekken." In hierdie kommissie het hy besonderse vernuf getoon, sodat in die toekoms op groot skaal van sy dienste gebruik gemaak sou word. Herhaaldelik het hy die Vrystaatse Kerk op belangrike byeenkomste verteenwoordig. In 1869 het hy die groete van die Vrystaatse Kerk aan die Nederduits Gereformeerde Kerk in die Transvaal gebring en in 1873 aan die Moederkerk in Kaapstad. 'n Paar jaar later het hy ook die Vrystaatse Sinode verteenwoordig in "de eerste Pan-Presbyteriaansche Concilie" in Edinburg.

In 1881 is hy en ds. J.H. van Wijk deur die Vrystaatse Sinode afgevaardig "om onze groete en gelukwenschen aan de Transvaal te brengen bij de herwonnen onafhankelijkheid, en hem viel de eer te beurt de eerste vergadering van den Nieuwen Volksraad met gebed te openen". Hy het verskeie belangrike afvaardigings gelei, maar in die Vrystaatse Sinode het hy sy diepste spore getrap. In 1867, toe die Sinode sy sitting op "Winburg" gehad het, het Philippolis die beskrywingspunt ingestuur dat die "Synode vergadere in het vervolg te Bloemfontein en op geen ander dorp". Twee jaar later het die Sinode na aanleiding van hierdie voorstel besluit dat die Sinodesitting voortaan in Bloemfontein sou plaasvind omdat dit dan vir al die gemeentes in die Vrystaat die mees sentrale sou wees.

In 1871, toe hy 34 jaar oud was en hy slegs agt jaar as leraar in die Oranje-Vrystaat werksaam was, is hy tot moderator van die Vrystaatse Sinode gekies. Drie jaar later is hy herkies. Van besonderse belang vir die Vrystaatse Sinode en kerk in die algemeen was die openingsredes wat hy as moderator gelewer het. In 1877, toe hy as moderator afgetree het, het hy 'n treffende rede gevoer. Hy het die moeilikhede van die kerk geskilder en daarop gewys dat lidmate meer belangstelling in hul kerk behoort te toon. Hy wou alle lidmate kerkbewus hê. "Wij moeten ons niet alleen verblijden als het in onze gemeente welgaat, maar ook over het goede in andere gemeenten." Hy het vervolgens ernstig gewaarsku teen die groot rol wat bygeloof onder die Christene speel en weer eens op die toename van die Rooms-Katolieke geloof gewys. In dieselfde lig sien hy ook "de Hooge Kerk van Engeland", wat hy "de eenige ware draagster voor zondaren" genoem het. Voorts waarsku die uittredende moderator teen die oprigting van Roomse skole oral in die land en wys daarop dat die geskiedenis van die Protestantisme dit nie kan goedkeur nie, want baie Suid-Afrikaners "zijn afstammelingen van de vrome Hugenoten, die hunne godsdiensvrijheid met hun goed en bloed hebben gekocht". Ten slotte het hy daarop gewys dat daar 'n dure plig op elke NG gemeente rus om hierdie gevare die hoof te bied.

Optrede teen maatskaplike euwels

In Mei 1882 toe hy weer tot moderator van die Vrystaatse Sinode gekies is, het die Sinode onder sy leiding drasties teen die toenemende drankmisbruik te velde getrek. Daarom is in Mei 1882 'n skrywe in dié verband aan die Volksraad gerig. In 1883 het die Volksraad deur 'n ordonnansie duidelik vasgelê op watter wyse drank binne die grense van die Oranje-Vrystaat verkoop kon word. In Mei 1884 het hy weer die moderatorskap beklee en in 1889 is hy vir die vyfde maal in die vername posisie gekies. Tydens die Sinodesitting van 1895 het Philippolis as beskrywingspunt ingestuur dat die Sinode per brief by die Volksraad aansoek doen "om pogingen in het werk te stellen, dat het loopen van treinen door ons land op Zondag kan worden afgeschaft met uitzondering van eene express-passagierstrein". Dit is aan ds. Fraser en die leraar van Heilbron opgedra om 'n brief in dié verband aan die Volksraad te rig. Hierdie skrywe aan die Volksraad het eers in 1898 tot 'n drukke bespreking in die Volksraad aanleiding gegee. Volksraadslid D.W. Steyn het gemeen dat die Volksraad as die hoogste gesag die voorbeeld moet stel om die Sabbat te heilig, want dit beskou hy as die taak van die Volksraad wat verteenwoordigers van 'n Christelike volk is. Die heer Steyn is ondersteun deur die lede G.A. Coetzee, P.J.S. Jooste, P.D.C. Grabe, H.S. Viljoen, C.R. de Wet, E.N. Grobler en J.G. Fraser, wat ook besef het dat Gods wet wat die heiliging van die Sabbat betref, gehandhaaf moes word "en alzoo Gods zegen op den Staat te doen rusten". Gedurende Junie 1898 is aanvullende wetgewing by Wet No. 14 van 1891 oor die heiliging van die Sabbat ingedien en wat die loop van treine op Sondae betref, is in 1898 onder meer bepaal: "1. Het loopen van plezier treinen alsook van alle goederen treinen uitgezonderd van treinen bevracht met vergangbare goederen, is verboden. 2. Het verkeer van passagiers- en vergangbare goederen treinen zal zoo ingericht worden dat zooveel mogelijk vermeden wordt dat zij op Zondag loopen.

Hoewel die Volksraad alreeds in 1890 wetgewing teen loterye in die Vrystaat aangeneem het, het dit gedurende die nedntigerjare in Transvaal so erg toegeneem dat ds. Fraser die saak in die Sinodesitting van 1897 aanhangig gemaak en meegedeel het dat die Sinode met droefheid verneem het "uit de verslagen over den staat van den Godsdienst, dat zoo vele leden onzer Kerk deel nemen aan de z.g. 'sweepstakes' te Johannesburg". Met die meeste nadruk waarsku hy teen dobbelary van enige aard "waardoor zoo vele zonden veroorzaakt worden". In Junie 1898 het die Volksraad aanvullende wetgewing teen dobbelary aangeneem wat daartoe gelei het dat Wet No. 17 van 1890 insake dobbelary strenger toegepas sou word.

Ywer vir die sending

Dit het verder in die Sinodale sittings en Ringvergaderings ook duidelik geblyk wat ds. Fraser vir die sending en Sondagskool in die Vrystaat beteken en gedoen het. Sy sendingwerk was nie net tot Philippolis beperk nie, maar oor die hele Vrystaat en selfs buite die grense van die provinsie, so het hy gevoel, moes sendingwerk aangepak word. Hy het, met Philippolis as praktiese voorbeeld, veel daartoe bygedra dat die Vrystaatse Kerk geïnspireer is om aandag te skenk aan die ewige belange "van de Heidenen, die onder ons en rondom ons wonen". Op Philippolis het hy soveel aandag aan die sendingwerk gegee dat van die wit lidmate begin kla het en in 1883 het twee hulle van die NG Kerk losgeskeur. Die Kerkraad het aan die saak aandag gegee, dog besluit dat die leraar ongesteurd met sy sendingwerk kon voortgaan. Wat sendingwerk betref, het Philippolis tussen die ander gemeentes van die Vrystaat uitgeblink en kon as 'n voorbeeld op dié gebied beskou word, want, hoewel die notules van die Sendinggemeente op Philippolis vantevore deurspek was met ontugsake, het die werk van ds. Fraser sodanig vrug afgewerp dat die sedelike peil van die Sendinggemeente in 1897 besonder hoog was.

Na aanleiding van die reusetaak wat hy in die Vrystaatse Kerk op sy skouers geneem het, ontstaan die vraag hoe die gemeente van Philippolis daaroor gevoel het. Was daar nie miskien die gedagte dat hy te veel hooi op sy vurk geneem en plaaslike geestelike werk verwaarloos het nie? Volgens J.A. Bosch is die antwoord hierop "ondubbelsinnig: nee! Sy werkywer was onbeperk en sy verantwoordelikheidsbesef te groot. Daarby was hy so diep-menslik en innig-opreg dat daar tussen hom, sy Kerlcraad en gemeente die grootste vertroue en intimiteit geheers het. Sy gevoeligste probleme, soos gebrek aan geld, het hy openhartig aan die Kerkraad gestel wat vanaf die begin die herderpaar op die hande gedra en hul getrou moreel en finansieel gesteun het.

Ds. Fraser se skuld

Nadat die gewone werksaamhede van 'n gekombineerde kerkraadsvergadering, gehou in Julie 1866, afgehandel was, het die leraar oor 'n besondere saak die Woord begin voer en hy het aan die broeders gemeld "hoedat hij als leeraar en zij als Kerkeraadsleden in dezer gemeente nu meer dan 3 jaren in het naauwste verband tot elkander stonden, dat hij met vreugde en liefde in deze gemeente werkzaam is en hij vertrouwt ook met den zegen des Heeren. Voor de eerste maal moet hij nu in hun midden van eene zaak melding maken, waarvan hij liever zou zwijgen maar door den nood gedwongen, is hij verpligh zulks te doen n.l. dat hij door wereldsche beslommeringen en zorgen menigmaal zijn werk zuchtend moet verrighten, daar hij door eene schuld gedrukt word, die hij met moeite kon afbetalen met zijn tegenwoordig traktament en verzoekt dus de Kerkeraad indien hij eene mogelijkheid er toe ziet, zijn salaris te verhoogen." Hierop is hy gevra om die vergadering te verlaat en die oudste lid van die Kerkraad het as voorsitter opgetree. Eenparig is besluit om die salaris van die leraar met £50 per jaar te verhoog. Verder het van die broeders geld aan die leraar geskenk ter delging van sy skuld en beloof om hom "ter hulpe te komen en hem hunne innige begeerte te kennen te geven dat hij onbelemmerd het werk des Heeren in hun midden moge verrighten". Ná die vergadering het die kerkraadslede uit eie geledere £205 aan die leraar geskenk.

In 1868, nadat hy weer gevra is om die vergadering te verlaat omdat 'n saak wat hom geraak het, ter sprake gekom het, het die plaasvervangende voorsitter meegedeel dat die leraar nog nie sy finansiële moeilikheide te bowe gekom het nie. Die waarde van die "bluebacks", die destydse 2 sjielings en 6 pennies, wanneer dit uitgewissel word vir koloniale geld, het met die helfte gedaal. As gevolg hiervan kon die leraar nie al sy skuld betaal nie en hierop het die lede van die Kerkraad besluit "dat de leden des Kerkeraads en de vermogende leden der Gemeente verzocht worden een Baal wol den Leeraar te verkoopen tegen kolonialen prijs en als hij eene vracht heeft, deselve naar Colesberg voor hem te voeren". 'n Lys is onmiddellik geopen en op die kerkraadsvergadering is tien bale wol gekollekteer. Ná die vergadering is die leraar hieromtrent ingelig.

Die gemeentelede is op 'n later tydstip in die verband genader. In 1869 is weer bekendgemaak dat genoemde pogings ter delging van die leraar se skuld nie veel vrug afgewerp het nie, maar tydens die Nagmaalsviering op 7 Junie 1869 is die saak verder voortgesit en toe is die leraar se skuld finaal gedelg. In 1871 toe hy na Kaapstad beroep is, het die gemeente hom 'n adres aangebied waarin die wens uitgespreek is dat hy in sy gemeente te Philippolis moet bly. Die adres het hy met dank aanvaar "en verzekert de vergadering dat indien het de wil des Heeren mogh zijn hij wel met vele opofferingen maar toch met blijdschap bij zijne gemeente zou blijven". Vir dié beroep het hy bedank. Twee jaar later het die leraar 'n verdere verhoging van £75 per jaar gekry, want die Kerkraad was verheug omdat hy vir die beroep na Kaapstad bedank het. Sy salaris is tot £500 per jaar verhoog en alle vervoerkoste ten opsigte van sy nuwe meubels wat uit Europa bestel is, is deur die Kerkraad betaal.

Die leraar se rytuig

Gedurende Februarie 1875 het hy weer 'n beroep ontvang waarvoor hy ook bedank het, weer eens tot groot blydskap van sy gemeente. Nadat hy in die volgende jaar vir nog twee beroepe, naamlik Smithfield en Colesberg bedank het, het die Kerkraad twee erwe te Waterkloof aan hom geskenk. Hy was baie verheug daaroor, waarna hy sy dank betuig het en "zijne gewilligheid om steeds zich de moeijelikheden van Waterklocf te laten welgevallen". In dieselfde tyd is "eene geschikte Kerkwagen" vir die leraar aangeskaf. Op versoek van die Kerkraad het die heer Jacob de Villiers, lidmaat van die gemeente wat op besoek in die Paarl was, die wa daar gekoop teen 'n bedrag van £127.10.0. Die kerkraad is hiertoe gedwing "wegens de moeijelikheclen, die er altoos bestaan om een wagen te krijgen, wanneer de Leeraar met zijne familie eene reis doen moet". Baie jare het die leraar die voertuig gebruik, maar in 1894 is dit weer verkoop, want van toe af kon hy en sy gesin van die spoorweë gebruik maak.

Onenigheid

Ds. en mev. Fraser het hul gemeente met 'n onbaatsugtige liefde gedien. Nooit was daar probleme of geskille wat onopgelos gebly het nie. Een keer het die leraar hom in 'n onenigheid met 'n gemeentelid bevind. Die saak is in die Kerkraad te berde gebring. 'n Sekere heer Louw het die leraar daarvan beskuldig dat hy in sy preek op hom (die klaer) geskimp het. Die heer Louw het die leraar baie beledigend aangespreek, dog nieteenstaande die verduideliking van laasgenoemde dat hy nóg tydens die skrywe van sy preek nóg by die lewering daarvan aan die klaer gedink het, het Louw volgehou "dat er wel aan hem gedacht en op hem geschempt was". Die saak is in die kerkraadsvergadering behandel toe die heer Louw ook teenwoordig was. Ds. Fraser is onskuldig bevind en Louw het grootmoediglik die leraar die hand gegee. Nadat die klaer die vergadering verlaat het en die leraar weer alleen met sy kerlcraad was, het hy aan die vergadering verduidelik "de moeijelikheid van het werk des getrouwen Predikers en verzoekt de Broeders hem tog niet in hunne gebeden te vergeten, opdat hij altoos moge gevoelen bij het studeren, dat hij door den Geest Gods geleid wordt".

Reis na Skotland

Oudpres. M.T. en mev. Tibbie Steyn besoek Versailles kort ná die Anglo-Boereoorlog. Mev. Steyn was 'n dogter van ds. Fraser.

In 1877 het hy en sy gesin na Skotland vertrek waar hy die Vrystaatse Kerk op die Pan-Presbiteriaanse konsilie moes gaan verteenwoordig. Hulle het met die Dunrobin Castle gereis. Op dieselfde skip was ook die deputasie van die Suid-Afrikaanse Republiek, pres. Paul Kruger, E.J.P. Jorissen en Eduard Bok, wat by die Britse regering moes gaan protesteer teen die proklamasie van Theophilus Shepstone waardeur 'n einde aan die onafhanklikheid van Transvaal gemaak is. Dit was op dié skip waar die jongeheer M.T. Steyn, wat vir verdere studie in die regswese na Europa vertrek het, kennis gemaak het met die 12-jarige dogter van die leraar, Tibbie, wat later sy eggenote geword het en as sy presidentsvrou soveel lief en leed met hom sou deel.

Nog geldprobleme

In Desember 1877 het die gesin Fraser in Philippolis teruggekeer. Gedurende hul afwesigheid is die jongste kind wat by vriende agtergebly het, aan kroep oorlede. Namate die leraar se finansiële verpligtinge ten opsigte van sy kinders se opvoeding toegeneem het, het die kerkraad hom nog meer gehelp. So is in 1879 verdere finansiële steun aan hom geskenk "als eene tegemoetkoming wegens het onderwijs zijner kinderen te Bloemfontein". Hy het gesê dat die gemeente hom innig bind "en het voor hem onmogelijk maakt zich van haar los te scheuren". Hierdie liefde het ook daartoe bygedra om "voor de 4de maal te doen besluiten om voor het beroep naar de Kaapstad te bedanken".

In die volgende jaar het die leraar weer 'n bedrag vir die studie van sy kinders ontvang, dog in 1881 moes hy aan die Kerkraad meedeel "dat hij wegens de duurte van alles en de onkosten van zijne kinderen op school te Bloemfontein ook dit jaar niet was uitgekomen met zijn tractament en dat het hem aangenaam zou zijn indien de Kerkeraad hem als in de twee laaste jaren met eene klein geschenk ter hulpe kon komen". Hy is gevra om die vergadering te verlaat en £50 is as geskenk aangebied. In 1881, toe hy vir die beroep na Uitenhage bedank het, is sy salaris met £300 verhoog en hy sou voortaan £800 per jaar ontvang. Soos so dikwels in die verlede moes hy weer sy kerkraad bedank en het die hoop uitgespreek "dat de Heer door Zijne genade hem tot eene grooteren zegen in de toekomst voor de gemeente zou maken".

Deeltydse diens in Kaapstad

Philippolis se pastoriedogter Tibbie Fraser, wat mev. pres. M.T. Steyn geword het. Haar tweede jongste dogter, ook Tibbie, was getroud met dr. N.J. van der Merwe. Een van hul dogters was die ouma van die Springbok-rugbyspeler Theuns Stofberg.

In 1882 het ds. en mev. Fraser vir drie maande na Kaapstad vertrek om daar waar te neem terwyl ds. A.D. Lückhoff met vakansie na Europa vertrek het. Ds. Fraser het meegedeel dat hy met graagte 'n tydjie in dié gemeente sou wil werk "die hem tot 4-maal toe beroepen had, maar welk beroep bij ter wille zijner gemeente en der Kerk van den Vrijstaat nooit had kunnen aannemen". Die versoek is toegestaan en in September 1882 het De Fakkel (die orgaan van die Vrystaatse Kerk) die volgende beriggie oor Philippolis geplaas wat die gehegtheid aan hul leraar bewys: "Philippolis: Met verlangen ziet deze gemeente de terugkomst van haren herder en leeraar tegemoet."

Nadat die rondgaande hof met adv. M.T. Steyn, wat sy studie in Europa voltooi en na Suid-Afrika teruggekeer het, in die tyd op Philippolis sittings gehad het, het die verhouding tussen hom en Tibbie Fraser intiemer geword. In 1884 is hulle verloof en op 10 Maart 1887 is die paartjie op Philippolis in die huwelik bevestig. "Dit was 'n groot dag vir Philippolis, en ter wille van die skaar van vriende en familiebetrekkinge was die resepsie in die magistraatskantoor en alles pragtig in die haak," volgens N.J. van der Merwe in sy boek Marthinus Theunis Steyn.

Nog 'n besoek aan Skotland

Vanaf 1890 het ds. en mevrou Fraser se gesondheid veel te wense oorgelaat. In die jaar was hy vir etlike weke met siekteverlof in Port Elizabeth. In 1892 het hulle vir agt maande na Skotland vertrek omdat sy gade graag haar begeerte asook dié van haar bejaarde moeder wou bevredig "om haar nogeens voor haren dood te besoeken en te zien en ten tweede omdat hij meent dat het beide voor zijne gesondheid en het opscherpen van zijne werklust goed zal zijn eene verandering te maken". Die gemeente van Philippolis het met groot verlange op die koms van hulle herderpaar gewag. Die hartlikheid waarmee hul op Philippolis terugverwelkom is, toon watter innige liefde tussen gemeente en die geagte herderpaar aanwesig was.

De Fakkel van Januarie 1894 berig soos volg: "Den 16den December 193, was een dag van groote vreugde voor de gemeente van Philippolis. Trouwens het was de dag waarop zij haren herder en leeraar met zijne gade (na eene afwezigheid van 8 maanden) uit den vreemde terug verwachten. Reeds vroeg in den morgen was ons klein dorpje in rep en roer, en maakt men zich gereed den leeraar in gemoet te rijden. Ongeveer een uur in den namiddag vertrokken er ongeveer 100 karren en ruiters naar de plaats Houthaalberg, alwaar men de komst van Ds. Fraser afwachte. Precies om half vier arriveerden zij, en na allen hartelijk gegroet te hebben, werd den Leeraar door ouderling van den Heever een adres voorgelezen en eene beurs overhandigd. De grijze leeraar was zoo aangedaan, dat hij nauwelijks spreken kon. Het aanschouwen van die menigte rijtuigen, de wijze waarop zji ontvangen werden, en de toegenegenheid zijner gemeente, maakten zijn gemoed te vol om behoorlik op alles te antwoorden. Daarna werd het eerste vers van Psalm 146 gezongen, en vertrok de groote menigte naar het dorp."38) Die kerk was die volgende möre stampvol en stoele moes ingedra word. Die Sondagnamiddag is ook 'n diens gehou en toe was die kerk weer van hoek tot kant gevul. Almal was gretig om na „den geachten Leeraar te luisteren." Die innige verhouding en opmerklike hartlike liefde tussen "deze gemeente en leeraar is waarlijk navolgenswaardig en aanmoedigend voor onze Kerk over het algemeen. Moge de band van liefde, die er tusschen gemeente en leeraar bestaat steeds nauwer toegehaald worden".

Gesondheidsbesoek aan Duitsland

In die daaropvolgende jare het albei se gesondheid steeds verswak sodat ds. Fraser besluit het om gedurende 1897 na Karlsbad in Duitsland te vertrek. "Hij wil, hoe pijnlik het hem ook moge zijn om zijne gemeente te verlaten gaarne verlof van den Kerkeraad hebben voor een onbepaalde tijd van afwesigheid." Hy wou hê dat 'n proponent teen 'n salaris van ongeveer £200 per jaar moes waarneem, waarvan hyself £100 sou bydra as die kerkraad daarvoor kans sien om die ander £100 byeen te bring. Die kerkraad het anders besluit en elke veertien dae het leraars van omliggende dorpe op Philippolis dienste gehou. Aan die begin van 1898 het hulle dus weer om gesondheidsredes met die stoomboot Gaul na Europa vertrek, en ongeveer nege maande in die buiteland vertoef. In Januarie 1898, met hul terugkoms in Philippolis, het die kerkraad hul weer 'n mooi adres aangebied.

J.A. Bosch skryf: "Die baie blyke van welwillendheid en toegeneentheid was die openbaring van 'n goeie wedersydse verstandhouding. Die gemeente van Philippolis het hierdie eerste herderpaar aangehang en innig liefgehad. 'n Hoë agting is jeens hul gekoester, want hul pligsgetrouheid, nougesetheid, stiptelikheid en Godsvertroue was navolgenswaardig. Ds. Fraser was 'n baie ernstige prediker en het bowenal gepoog om die gemeente se Godsvertroue te versterk. In sy preke het hy ook dikwels teen ledigheid en losbandigheid gewaarsku. Hy het gereeld huisbesoek gedoen en daardeur die geestelike liefdesband versterk. Hy en sy gesin het ook die gemeente van Philippolis liefgekry en aan hul geheg geraak. Alhoewel die gemeente 'n baie chaotiese oorlogstyd beleef het en ontwrigting aan die orde was, het leraar en gemeente nie van mekaar vervreem nie. Die liefdesbande wat ná die Tweede Vryheidsoorlog nog net so heg en dit sou selfs in die laaste jare van die herderpaar se verblyf in Philippolis hegter word."

Tweede Vryheidsoorlog

Die Britse soldate het Philippolis se kerk as fort gebruik; vandaar die sandsakke in twee van die toringvensters. Hulle het die omheining platgetrap, die orrel onherstelbaar beskadig en die preekstoel aan die brand gesteek.

Die verwoeste pastorie op Philippolis ná die Tweede Vryheidsoorlog.

Met die uitbreek van die oorlog op 11 Oktober 1899, het die burgers van Philippolis ook dadelik aan die roepstem om hul vaderland te verdedig, gehoor gegee. Voordat hulle op kommando gegaan het, het ds. Fraser 'n spesiale diens in die kerk gehou. Die kerk was stampvol en die diens het ongeveer twee uur geduur. Hy het 'n treffende rede gelewer, maar het daarin niks van die oorlog genoem nie. In sy gebed het hy die Allerhoogste gevra om die klein Boerevolkie wat teenoor 'n magtige nasie staan, te help, want dié volkie sal verjaag word, sodat baie in berge en bosse skuiling sal moet soek. Sommige mense wat die diens bygewoon het en wat optimisties was oor die verloop van die oorlog, was gebelgd. Ds. Fraser was tydens die diens merkbaar aangedaan, maar die bykans 250 burgers was moedvol en onbevrees. 'n Paar dae later het die eerste burgers in die rigting van Colesberg vertrek om die noordelike Kaapkolonie te patrolleer.

Die eerste skermutseling waaraan hulle deelgeneem het, het in Januarie 1900 te Colesberg plaasgevind. In Maart 1900 het genl. Clements en sy troepe Philippolis binnegeval. Die dorp was voortaan onder Engelse gesag met offisier Tomkins aan die hoof. Vanaf dié tydstip het die vernietigingswerk op Philippolis begin. Woonhuise van burgers en onder andere ook die pastorie en die meubels van ds. en mev. Fraser, is deur brand in puin gelê. Die kerkgebou het die Britse soldate se fort geword, want sandsakke is in die toringvensters gepak. Vanuit die toring kon hulle cor die dorp en onmiddellike omgewing 'n wakende oog hou. Die omheining om die kerkgebou is ook platgetrap. Die orrel is onherstelbaar beskadig en die pragtige preekstoel moes sy vuurdoop ondergaan. Van die puntige houttierlantyntjies is afgebreek en nooit weer kon die preekstoel herstel word soos dit oorspronklik gelyk het nie.

Die gemeente is in hierdie haglike omstandighede bowendien herderloos gelaat. Ds. Fraser en sy dogter Emmeline is saam met 'n aantal ander republikeine deur die Britse militere owerheid vanaf Philippolis weggeneem. Hy het te voet in Bloemfontein aangekom "en is na die tronk geneem. Emmeline, toe 'n meisie van 21, is in 'n koletrok vervoer. Toe sy op die Bloemfonteinse stasie aankom, moes sy in die brandend hete son drie myl te voet loop na die vrouekamp buitekant die dorp, en self haar bagasie dra, met gewapende soldate agter haar. Een van die soldate het hom ontferm en haar gehelp." Mnr. J.G. Fraser, die broer van ds. Fraser, het van die onsimpatieke behandeling gehoor en gesorg dat laasgenoemde om gesondheidsredes losgelaat word, maar hy moes vir £500 as borg teken vir ds. Fraser. Emmeline is ook uit die kamp gehaal en op dieselfde dag is hulle na die huis geneem waar mev. pres. Steyn op bevel van die Britse regering bedags en snags deur die soldate bewaak is. Ds. Fraser was gekrenk oor die behandeling wat hy van die soldate ontvang het, "maar sy waardigheid was ongeskonde".

In die tussentyd het mev. Fraser op Philippolis agtergebly en ds. Fraser-hulle het niks van haar gehoor nie, wat 'n ontsettende bekommernis veroorsaak het. "Ds. Fraser was op parool uit en is nie eens toegelaat om die kamp te besoek waarin baie van sy gemeentelede verkeer het en soveel sterfgevalle voorgekom het nie. Die omstandighede het swaar op hom gedruk, sodat mev. Steyn kragdadig opgetree het om verlof te verkry dat hy na Philippolis kan terugkeer. Hy het sy pas ontvang en na drie maande terug-gegaan . . . 'n Paar maande later is die gesin Fraser na die kamp op Norvalspont geneem en vandaar na Oos-Londen." (Aangehaal uit Nellie Kruger se boek Rachel Isabella Steyn) Vanaf Oos-Londen het hul na Kaapstad vertrek "waar hij sich onder geneeskundige behandeling wenscht te stellen" (De Kerkbode, 14 Augustus 1902). Daar het hy 'n ernstige operasie ondergaan.

Omdat baie burgers in die suidelike dele van die noordelike magte afgesny geraak het, het sommige gedurende Julie tot Oktober 1900 stil op hul plase gaan bly. In Oktober het Boerepatrollies uit die noorde onder Fouché, Scheepers en Hertzog, tot in die suide deurgedring. Die meeste burgers het toe weer moed geskep en opnuut op kommando gegaan. Verskeie gevegte het hierna in Philippolis se omgewing plaasgevind. By Havenga-koppies aan die Philippolis-Fauresmith-pad, is N.C. Havenga, wat onder bevel van genl. Hertzog was en ook laasgenoemde se militêre sekretaris was, in November 1900 gewond. Daarom is dié koppies na hom genoem. Nog 'n geveg het by Hamelfontein in die rigting van Luckhoff plaasgevind. In albei gevegte moes die Boere terugval weens die tekort aan ammunisie.

In Philippolis was ook 'n botsing. Die Boere het Philippolis omsingel sodat die Engelse hulle in Tomkinskop aan die kant van die dorp moes verskans. Etlike dae was hulle daar vasgekeer en het byna van dors vergaan. Die reuk van ontbindende lyke in die Engelse laer het onuithoudbaar geword. Eers nadat kolomme onder Barber en White met versterkings opgedaag het, is die vasgekeerde Engelse ontset. Hierna het kleiner skermutselings op Tuinplaas, Kleinwaaihoek en Boesmansfontein plaasgevind. Enkele Philippolis-burgers het in hierdie en in ander gevegte in die Vrystaat gesneuwel. In dié verband kan die name van H. Gertenbach en Willie Muller in herinnering geroep word. In dié tyd is dr. Eagle, wat baie gewondes in Philippolis behandel het, ook daar oorlede. Soos verwag kan word, was die atmosfeer in die dorp baie gespanne. Aan alle kerklike bedrywighede het 'n einde gekom. Benewens die kerkgebou is huise in die dorp ook as forte gebruik en skietgate is in die mure aangebring. Manspersone wat moontlik by die Boeremagte kon aansluit, moes elke môre by die Engelse offisiere gaan rapporteer en die dorp kon alleen met 'n skriftelike toestemming verlaat word.

Aan die einde van 1900 het lord Kitchener, wat lord Roberts as opperbevelhebber van die Imperiale troepe in Suid-Afrika opgevolg het, met sy verwoestingskampanje begin. Hy het op groot skaal getrag om die hardnekkige Boere tot onderwerping te dwing deur hul plase te vernietig en hul huisgesinne na konsentrasiekampe te vervoer. Die Philippolis-krygsgevangenes is na die kampe te Norvalspont, Springfontein, Bethulie, Bloemfontein, Kimberley, Heilbron en na die Oranjerivier-kamp, wat tussen Philippolis en Jacobsdal aan die Oranjerivier geleë was, vervoer. Die meeste Philippolis-krygsgevangenes was egter in die eersgenoemde drie kampe. Die grootste aantal was in die Bethulie-kamp, waar 89 kinders en krygsgevangenes onder 20 jaar oorlede is. Daar is 21 volwassenes in dié kamp oorlede. In Norvalspont is 41 kinders en krygsgevangenes onder 20 jaar oorlede. In die kamp is 10 volwassenes oorlede. In die Springfontein-kamp is 30 kinders en krygsgevangenes onder 20 jaar en sewe volwassenes oorlede. Die totale aantal Philippolis-kinders onder tien jaar wat in al die konsentrasiekampe oorlede is, is 160. Dertig kinders tussen 11 en 20 jaar en 42 volwassenes is in al die kampe oorlede. Die totale aantal oorledenes uit Philippolis, is 232.

Uit 'n brief wat ene mev. P.J. Botha aan 'n suster in Kaapstad geskryf het, blyk dit duidelik hoe die kamplewe was. In haar brief vertel sy dat daar 31 gesinne uit Philippolis in die konsentrasiekamp is, te midde van die haglikste omstandighede. Sy en haar vyf kinders is in 'n kloktent, wat totaal ondoeltreffend is, ingeprop: dit is nie net baie warm en bedompig nie, maar wanneer dit reën, stroom die water van alle kante in om alles en almal in 'n ommesientjie te benat. Voorts deel sy mee dat hulle water by 'n waterkar moet kry en dat hulle self vir vuurmaakhout moet sorg. Hulle is verbied om na die dorp te gaan en in die kamp kon hulle ook nie besoek word nie. Hulle kos word gerantsoeneer en geen eetgoed kon van goedgesinde persone ontvang word nie. Sy voel trots om saam met haar volksgenote te ly en sal in hierdie tye van beproewing die geloof behou. Haar seun is reeds as 'n krygsgevangene na Ceylon gestuur en van haar eggenoot het sy maande gelede iets verneem. Al hul aardse besittings is deur die kakies vernietig en as enigste troos besef sy dat die mens nakend die wêreld binnegekom het en weer so sal heengaan.

Heropbou na dié oorlog

Marie Koopmans-De Wet het verskeie kiste proviand uit die Kaap gestuur om die verarmde gemeenskap te help.

Ná die Vrede van Vereeniging is die vroue en kinders per trein tot op Springfontein vervoer. Vandaar moes hulle self planne beraam om hulle vernielde tuistes te bereik. Vanaf Oktober 1902 het die krygsgevangenes wat na Indië en Ceylon gestuur is, begin terugkeer en 'n aanvang met die heropbou van hul eiendom gemaak. Eers in April 1903 het ds. en mevrou Fraser per trein op Springfontein aangekom en na Philippolis vertrek om hul geestelike arbeid te hervat. Hul tuiskoms, so anders as in die verlede, was doodstil. Min gemeentelede het hulle langs die pad ingewag, want die meeste was verarm en het toe geen rytuie besit nie. Die terugkoms in Philippolis het 'n einde gebring aan die langdurige wedersydse bekommernis van leraar en gemeente, want vir meer as drie jaar was hulle van mekaar geskei.

Hoewel die gesondheid van ds. en mev. Fraser veel te wense oorgelaat het, het hulle geen steen onaangeroerd gelaat om met die heropbouingswerk van hulle gemeente te begin nie. Eers moes hulle self gehuisves word en tydelik het hulle hul intrek in die huis van mnr. J.J. Gertenbach geneem. Die ou woning wat hulle op die stadium betrek het, is later afgebreek en deur 'n nuwe vervang. Die afgebrande pastorie is spoedig herstel, sodat hulle dit in 1904 weer in gebruik geneem het. Hulle het self die pastorie van meubels voorsien, want die Kerkraad was slegs in staat om die vervoerkoste daarvan te betaal. Die gemeente van Philippolis wat voor die oorlog welvarend was, is in die tussentyd verarm en ontwrig. Hierdie gemeente wat voorheen ander kon help, moes nou self hulp ontvang en besuinigingspogings moes aangewend word. Die gemeente het verskillende gifte ontvang, onder andere van die susters in Kaapstad en mev. Marie Koopmans-De Wet. Sy het verskeie kiste met benodigdhede aangestuur, sodat dit aan die armes uitgedeel kon word. Kollektes is in die Kaapkolonie ten bate van die geruïneerde gemeente gehou en goedgesindes het vee en graan voorsien.

Ds. Fraser het ook aangebied dat sy jaarlikse salaris met £200 verminder moes word. Die Kerkraad het egter besluit op £160 per jaar. In September 1903 is vergoedingsgeld van die regering ontvang, wat 'n bedrag van £551.8.0 beloop het. Benewens die besnoeiing van die leraar se salaris, is die gemeente se uitgawes ook verminder deurdat die Sinode slegs die noodsaaklikste bydraes van hulle geëis het, naamlik dié vir die predikante-pensioenfonds, die sending, die Kweekskool en die teologiese studente se ondersteuningsfonds.

Emily Hobhouse se bydrae

Emily Hobhouse het 'n spin-en-weefskool op Philippolis begin om die dorp ná die Driejarige Oorlog te help herstel.

Emily Hobhouse het ook die gemeente van Philippolis gehelp en groot opheffingswerk verrig. Deur haar toedoen is 'n spin-en-weefskool op die dorp gestig. Die skool was vir moeders en dogters bedoel wat vir hulle eie beswil dié kuns kon aanleer. Daar is baie matte, dekens en komberse gemaak wat goedkoop verkoop is. Ene Strauss was die hoof van die skool. Tuis kon woldrade vir die skool gedraai word en vir dié arbeid het die skool vergoed. 'n Hele hele paar jaar het die skool in Philippolis bestaan en later, toe dit tot niet gegaan het, is die masjinerie weggestuur. Hierdie spin-en weefskool was op dieselfde perseel waar die winkel Ons Dien" in later jare sou staan. Benewens klere en proviand het Emily Hobhouse ook lenings vir noodsaaklike rehabilitasiewerk beskikbaar gestel. Dit blyk uit 'n brief wat sy in Oktober 1903 aan mnr. M. Liefman, 'n winkelier, gerig het. Sy het 'n bedrag aan 'n sekere mnr. D. F. .Raal, wat 'n bakkiespomp wou koop, geleen, ten einde sy kanse vir 'n koringoes te verstewig. Blykbaar was hy nie in staat om die geleende bedrag terug te betaal nie, waarop hy die pomp teruggestuur het. Emily Hobhouse het berig dat die pomp verkoop moes word ten bate van die NG kerk op Philippolis.

In dieselfde maand het sy 'n besoek aan Philippolis gebring. 'n Groot verwelkoming is in die Christelike Jongeliedesaal gereël om "die groote weldoenster van ons volk in den tijd des oorlogs en nog bij voortduring, van harte te verwelkomen".

Die gemeente herstel

Die herstelde NG kerk Philippolis, afgeneem omstreeks 1916. Die gedenkteken vir ds. Fraser staan voor die kerk.

Aan die begin van 1904 het sake in Philippolis al weer beter begin lyk, want ds. Fraser het die volgende in De Kerkbode laat publiseer: "De Heere heeft in Zijne goedheid ons nu gezegende regens geschonken, en ik wil hopen dat, hoewel zij te laat gekomen zijn voor den milie-oogst, er toch nog wat groenten zullen gewonnen worden, en dat onze toestand alzoo wat verbeteren zal . . . de Heere heeft ons, boven onze stoutste verwachting, in staar gesteld om onze geruineerde eigendommen zoo ver te herstellen dat zij weer goed bruikbaar zijn."

Weens gebrek aan geld kon in 1906 eers met die herstel van die kerk begin word. Die heer Botha het die kerk teen die geringe som van £225 herstel en omdat die kerk so diep in die skuld gedompel was, is dit slegs met draad en ysterpale omhein. In 1907 het die pas herstelde, stewige gebou byna in ligte laaie gestaan. Gedurende 'n aanddiens het een van die paraffienlampe langs die preekstoel afgeval en in 'n oogwenk het 'n geweldige brand ontstaan. Baie toehoorders was paniekbevange en het na buite gestroom. Mnr. J.J. Gertenbach, wat later £70 bygedra het vir die gasbeligting, het na die vuur gesnel en met behulp van die tapyt wat voor die kansel gelê het, die vlamme geblus. As gevolg van hierdie gebeurtenis, en ten einde die beligting te verbeter het baie gemeentelede sterk op die installering van gaslampe in die kerk aangedring. Na aanleiding van 'n brief van Hofmeyer en Du Toit van Kaapstad, wat gemeld het dat hulle die kerk teen billike voorwaardes met gaslampe kon verlig, is in 1907 besluit om van die aanbod gebruik te maak. Die beligting het die Kerkraad £140 gekos. Van hierdie bedrag het die heer J.J. Gertenbach toe die helfte bygedra op voorwaarde "dat het toestel alleen voor de Kerk en niet voor eenig ander gebouw, Pastorie of Zaal zal gebruikt worden". Die ander gemeentelede het ook ruim vir dié doel bygedra en die gasbeligting is aangebring.

Die nuwe orrel

Die huwelik van die Fraser-egpaar se dogter Emeline en Johnnie Steytler van Philippolis in Augustus 1906 in die woonhuis Onze Rust, Bloemfontein. Agter: Evert Fichardt, Hannah Steyn, Harry Fraser en sy vrou, Edith, en 'n man wat doodgeverf is omdat hy 'n verraaier in die Tweede Vryheidsoorlog was. Tweede ry: Mev. Kamfraath, mnr. Kamfraath, Tibbie Steyn, Gordon Fraser, Johnnie Steytler en Emeline, Gladys Steyn, Cornelius du Preez, Koekie Blignaut, Colin Fraser jr.. Derde ry: Mev. Nettie Fraser, oudpres. M.T. Steyn, mev. Isabella Fraser (eggenote van ds. Fraser), ds. Colin Fraser, Hannie Blignaut en haar man. Voorste ry: Mauritz Steytler, Tibbie jr., Lincoln Fraser, Emmie Steyn, Colin Steyn.

Wat die aankoop van 'n nuwe orrel betref, het die Kerkraad in September 1903 besluit dat hulle geen vrymoedigheid het "om thans tot het aankoopen van een orgel overtegaan". In 1904 het ds. Fraser aan die kerkraad meegedeel dat die NG gemeente Middelburg, Kaap, hul ou orrel as geskenk wil weggee. Namens die kerkraad het hy toe 'n versoek aan die kerkraad van Middelburg gerig "dat hij goedgunstiglik gemeld oud orgel aan de Gemeente van Philippolis, die onder haar vele verliezen, ook haar orgel heeft verloren, moge geven". Op dié versoek het Middelburg geantwoord dat die orrel reeds as geskenk aan die Gereformeerde gemeente aldaar gegee is. In 1906 het M. Liefman £250 in sy testament aan die Kerkraad vir 'n nuwe orrel nagelaat. Mnr. J.J. Gertenbach het ook £250 geskenk op voorwaarde dat die Kerkraad £250 skenk. Laasgenoemde is voorlopig van die weduwee R. Grobbelaar geleen. Op 22 Januarie 1906 is besluit om op advies van orrelis P.K. de Villiers van Worcester 'n nuwe orrel te bestel.

Sonder veel versuim is 'n groot veldtog geloods om die orrel kontant in te wy. Die gemeente het die hand diep in die sak gesteek en op 25 Januarie 1907 is die nuwe orrel wat destyds as die mooiste in die Oranjerivier-kolonie en een van die beste kerkorrels in Suid-Afrika beskou is, in gebruik geneem. Dit was 'n groot funksie, want ses predikante, seuns van Philippolis het die geleentheid bygewoon. "De gemeente van Philippolis kan sich verblijden met in het bezit te zijn van zulk een prachtig degelijk orgel. Het instrument is van de wereld bekende makers, de heren Brindley en Foster van Sheffield en heeft met kosten van oprichten omtrent £950 gekost, dit bedrag is geheel gedekt. Daartoe hebben bijgedragen een legaat van wijlen den heer M. Liefman £250, gift van de heer J.J. Gertenbach van Grootfontein £250, en de balans werd gevonden uit opbrengs van een Vrouwen bazaar, en giften uit de gemeente."

Ds. Fraser se aftrede

Ds. Colin Fraser jr. as bejaarde predikant.

Te midde van al die blydskap oor die aankoms van die nuwe orrel, het menigeen in die hart diep bedroef gevoel, want die gemeente het geweet "dat haar ouden leeraar haar weldra gaat verlaten om ene welverdiende rust te genieten". Op 3 Junie 1907 is 'n gekombineerde kerkraadsvergadering te Philippolis gehou. Dit was die laaste kerkraadsvergadering wat ds. Fraser te Philippolis gehou het. In sy verwelkomingsrede aan die begin van die vergadering het hy meegedeel dat "het de begeerte zijns harten was om bij de laaste Kerkeraadsvergadering van beide dienstdoende en rustende Kerkeraadsleden afscheid te nemen". Voorts het hy al die boeke en dokumente oorhandig en van die gemeente se finansies verslag gedoen. Die verslag het getoon dat daar £181.19.81 aan kontant was en aan goeie skuldbewyse £487.15.3, 'n totaal van £669.14.11.

Op dieselfde vergadering het hy gesê dat hy altyd openhartig met sy kerkraad was en dat hy dit ook in dié vergadering wou doen. Voorts het hy tot die teer saak oorgegaan om hulle te versoek om aan hom jaarliks £80 te leen ter betaling van sy premies op sy assuransiepolisse. Daarna het hy vir enkele oomblikke die vergadering verlaat en toe hy weer binnegeroep is, is aan hom meegedeel dat besluit is om aan hom "in plaats van £80, £100 per jaar overeenkomstig de door hem gestelde voorwaarden te leenen". Hy het met merkbare aangedaanheid van die besluit verneem en sy dank aan die broeders betuig "voor dit bewijs hunner liefde, die overeenstemt met al hunne daden en hunne handelwijze jegens hem en zijne gade gedurende de 44 jaar", wat hy in hulle midde werksaam was. Nadat al die werksaamhede van die vergadering afgehandel is, het hy die lede vir hulle geduld bedank en op versoek van die leraar het br. Van Zyl die vergadering met gebed afgesluit "waarin hij op zeer gevoelige wijze gewag maakt van de hartelike wijze waarop steeds in de vergadering alle werksaamheden, zelfs de moeijelikste worden volbracht en draagt vooral den Voors. met zijne gade op hun ouden dag en in het werk dat zij nog mogen doen aan de bewaring en zegen des Heeren op"."

Op 5 Julie 1907 het ds. Fraser sy eervolle ontslag gekry nadat die konsulent, ds. Jooste van Trompsburg, wat die voorsitterstoel ingeneem het, 'n paar woorde ter bemoediging aan die vertrekkende leraar gerig het. As 'n aandenking van die gemeente wat hul 44 jaar getrou gedien het, het hul 'n silwer teestel ontvang "waarop hunne namen geschreven zijn ter gedachtenis van de Gemeente van Philippolis". Die sesde en sewende Julie 1907 was droewige dae vir Philippolis, want toe het die herderspaar van hul gemeente afskeid geneem. Ds. Fraser het sy afskeidsboodskap na aanleiding van Handelinge 20 verse 7 en 32 gelewer. Hy het die gemeente daarop gewys dat die liefde tussen hulle gewoon het gedurende hulle verblyf in Philippolis en waar liefde woon "gebiedt de Heer Zijn zegen". Hy het hul bedank vir hierdie liefde en verder afskeid geneem van die Sondagskool, die pastorie en die kerkhof, waar twee kinders van die pastorie begrawe lê. Pas hierna het hy die begeerte uitgespreek "dat als het zal kunnen geschieden, dat ook ons stof, eenmaal in het midden van onze dierbare gemeente, tot den dag der heerlijke opstanding moge rusten". Hy en sy gade het aan almal 'n vaarwel toegeroep en bygevoeg dat indien "wij elkander niet weer hier ontmoeten dan tot wederziens als wij ons erfdeel, door Gods genade, eenmaal met de geheiligden zullen ontvangen.

Ná die dankgebed is adresse deur die kerkraad, die gemeente van Luckhoff en die stadsraad hulle aangebied. Met gevoelvolle woorde is die hegte bande na 44 jaar losgemaak: "Verliest de Gemeente in U den trouwen Leeraar en Herder, die inwoners van Philippolis verliezen in U den waardigen medeburger, den liefdevollen vaderlijken vriend." Nadat die gryse leraar al die skenkers van die adresse bedank het, "zong het koor op de wijzie van Home sweet home een lied, gedicht door den heer Marais, den orgelist te Philippolis. Daarop klonk uit aller mond: Dat's Heeren zegen op u daal en ds. Fraser sprak den Zegen uit. De diens duurde twee en een half uur."

Ds. en mev. Fraser se laaste jare

Nadat ds. Fraser sy emeritaat aanvaar het, het hy en sy gade vanaf Philippolis verhuis en na die plaas Onze Rust in die distrik Bloemfontein vertrek, waar hulle 'n tyd lank by pres. en mev. Steyn gaan inwoon het. Daarna het hulle hul in Kaapstad gaan vestig waar hy op Maandag 27 Februarie 1911 oorlede is. Op 5 Maart 1911 is hy op Philippolis ter aarde bestel. 'n Baie groot skare en 'n aansienlike aantal predikante was teenwoordig, "mede-arbeiders op het veld dat zoo ijverig door den overledene was bearbeid". Die kansel en baie ander dele van die kerk was in 'n swart roukleed gehul. Ná die roudiens in die kerk en terwyl die kerkklok gelui het, het die stoet grafwaarts beweeg. "Bij den ingang van de begraafplaats stonden eenige honderden naturellen, die bij de aankomst van den stoet hun liederen aanhieven. Hier werden de laaste woorden gesproken, de laaste gezang aangeheven; en het overschot van een man die edelmoedig geleefd, en zijn Meester trouw gediend had, onder veel tranen ter aarde besteld." As 'n blyk van waardering vir sy dienste het die gemeente al die onkoste verbonde aan sy begrafnis betaal. In April 1917 is mevrou Fraser oorlede en langs haar geliefde eggenoot in Philippolis ter ruste gelê.

In Mei 1914 is 'n monument ter nagedagtenis aan hom reg voor die kerkgebou onthul. Enkele treffende woorde op die gedenkteken vorm 'n volmaakte opsomming van sy vrugbare lewe: "Gewijd aan de Zalige Nagedachtenis van wijlen Ds. Colin Mackensie Fraser Geb. 20 Jan. 1837. Ovl. 27 Febr. 1911. In leven predikant der Ned. Geref. Gem. Philippolis 1863–1907 Door een dankbare Gemeente."

Bronne

• Bosch, J.A. 1962. Eeufeesgedenkboek van die N.G. gemeente Philippolis 1862–1962. Philippolis: N.G. kerkraad.
• Smit, ds. A.P.. 1945. Gedenkboek van die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Beaufort-Wes (1820–1945). Beaufort-Wes: N.G. Kerkraad.