Adriaan Fourie

Adriaan Paulus Johannes Fourie (11 Augustus 1882, plaas Klein Disselsfontein, distrik Philipstown - 6 Julie 1941, Leydsdorp) was 'n Suid-Afrikaanse Volksraadslid, senator, Kaaplandse administrateur en kabinetsminister.

Adriaan Paulus Johannes Fourie
Attie Fourie, soos hy algemeen bekend gestaan het, was omstreeks 1917 voorsitter van die Helpmekaar-Vereniging op Somerset-Oos toe dié foto geneem is vir die Helpmekaar Gedenkboek.
Minister van Vervoer
Ampstermyn 1938 – 1939
Eerste minister	Barry Hertzog
Voorafgegaan deur	Oswald Pirow
Opgevolg deur	Frederick Sturrock
Minister van Handel en Nywerhede
Ampstermyn 1933 – 1938
Eerste minister	Barry Hertzog
Voorafgegaan deur	Homself (Industrie)
Opgevolg deur	Oswald Pirow
Minister van Werkgeleenthede en Welsyn
Ampstermyn 1933 – 1936
Eerste minister	Barry Hertzog
Voorafgegaan deur	Frederic Creswell
Opgevolg deur	Jan Hendrik Hofmeyr
Minister van Mynwese en Nywerheid
Ampstermyn 1929 – 1933
Eerste minister	Barry Hertzog
Voorafgegaan deur	Frederick William Beyers
Opgevolg deur	Patrick Duncan (Mynwese) Homself (Industrie)
Persoonlike besonderhede
Gebore	11 Augustus 1882 Philipstown, Kaapkolonie
Sterf	6 Julie 1941 (op 58) Leydsdorp, Transvaal
Politieke party	Nasionale Party

Agtergrond

Fourie het sy opleiding ontvang aan die Victoria-kollege op Stellenbosch en die Suid-Afrikaanse Kollege in Kaapstad. Sy loopbaan het in 1899 begin toe hy net 17 jaar oud was en 'n onderwyser word op Schweizer-Reneke. Met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog in 1899 sluit hy hom aan by die Republikeinse magte as 'n Kaapse rebel, iemand wat in die Kaapkolonie gewoon het, maar die wapen opgeneem het teen die koloniale bewindhebber, Groot-Brittanje. Hy is in 1900 saam met genl. Piet Cronjé by Paardekraal gevange geneem en verban na St. Helena.

Ná die beëindiging van die oorlog keer hy na Philipstown in die teenswoordige Noord-Kaap terug waar hy as leerling-prokureur dien en in 1906 tot die sybalie toegelaat word. Hy verhuis eers na Thaba Nchu in die Vrystaat en in 1911 na Somerset-Oos waar hy 'n regspraktyk oprig.

Politieke loopbaan begin

Charlesstraat, Somerset-Oos, in 1910, 'n jaar voor Fourie hierheen verhuis en 'n regspraktyk opgerig het.

Op Somerset-Oos gee hy sy eerste treë as politikus toe hy in November 1912 burgemeester van dié naasoudste munisipaliteit in Kaapland word. Hy dien in dié hoedanigheid tot Augustus 1915. Met die stigting van die Kaaplandse Nasionale Party in September 1915 op Middelburg, Kaap word hy 'n vooraanstaande leier in dié jong politieke party. Tydens die stigtingskongres van Woensdag 15 September tot Vrydag 17 September 1915 is 'n grondwet vir die Kaaplandse N.P. aanvaar. Daar is besluit om eers nie 'n hoofkomitee te kies nie, maar wel 'n organisasiekomitee en 'n komitee van toesig oor verkiesings. Fourie het in dié komitee gedien saam met vroeë Kaaplandse N.P.-leiers soos Bruckner de Villiers en adv. W.J. van Zyl. Albei dié komitees het met die tweede kongres verdwyn toe die nuwe grondwet, wat die organisasiekomitee moes opstel, voorsiening gemaak het vir 'n Centraal Komitee waarin die gesag oor al die party se werksaamhede van die Party voortaan sou setel.

Dié Middelburgse kongres is kort ná die 1914-Rebellie gehou toe rebelle vir skadevergoeding vervolg is. Vir die bietjie skade wat hulle aangerig het, is eise van sowat £250 000 teen hulle ingestel. Nasionaliste in die Vrystaat het groete aan die kongres gestuur en 'n beroep op Kaaplandse Nasionaliste gedoen om die Vrystaters te help met die betaling van skadevergoeding. Fourie het tydens 'n toespraak gesê dat hy die eis namens "jong Suid-Afrika" steun. "Noem het een Rebellie of niet, doch het kongres is een gevolg van de Rebellie. De Afrikaner is door de Rebellie ontwaakt." Hy is toegejuig toe hy sê dat die Vrystaat se hoop op die Kaap gevestig is en as Kaapland nie help nie, gaan die Vrystaat ten gronde.

Reeds sowat 'n maand ná die stigtingskongres op Middelburg neem die Kaaplandse Nasionale Party saam met sy eweknieë in die ander drie provinsies aan die party se eerste en die Unie se tweede algemene verkiesing deel en wel op 21 Oktober 1915. Die Kaaplandse leier, dr. D.F. Malan, en 33 kandidate het in die verkiesing gestaan. In Somerset, die setel waarvan Somerset-Oos die middelpunt was, is J.A. Vosloo tydens die eerste verkiesing in September 1910 onbestrede verkies vir die Regerende Party, die voorloper van die Suid-Afrikaanse Party (S.A.P.), maar ook die party waarin die meeste Nasionaliste hulle aanvanklik bevind het.

H.J. Moolman was die N.P. se eerste kandidaat in Somerset en verloor in Oktober 1915 met 120 stemme teen die S.A.P. se Andries Stockenström, wat 1 353 op hom verenig, vergeleke met Moolman se 1 270 stemme. Dit was nadat die N.P. nie eenstemmigheid met die nominasie van sy kandidaat kon bereik nie. Ds. Reynecke van Cradock en Jan van Aardt was die twee voornemende kandidate. Hans Moolman (oom Hans Prospek omdat hy op Prospect gewoon het), wat in 1910 ook verloor het, is uiteindelik benoem. Ook in die aangrensende Cradock verloor dr. Malan met 'n skrale meerderheid, in sy geval van 293 stemme. Ook op die platteland verloor Willie Hofmeyr met 'n skamele 56 stemme in Beaufort-Wes en C.J. Langenhoven met 281 stemme in Oudtshoorn. Kaapland lewer net sewe Nasionale Volksraadslede op, maar die Vrystaat 16. In Transvaal haal slegs vier Nasionaliste die paal.

Lid van die Provinsiale Raad en Volksraadslid

Die Hertzog-kabinet van 1929. Voor: F.H.P. Creswell, dr. D.F. Malan, genl. J.B.M. Hertzog, Nicolaas Havenga, Piet Grobler. Agter: Oswald Pirow, Jan Kemp, Adriaan Fourie, dr. E.G. Jansen, Henry Sampson en Charlie Malan. Creswell en Sampson was lede van die Arbeidersparty.

Fourie maak intussen politieke opgang toe hy op 15 Mei 1917 verkies word as Somerset-Oos se lid van die Provinsiale Raad. Hy was slegs die tweede L.P.R. vir dié kiesafdeling, wat dateer het van die dae van die Kaapse parlement, sedert Uniewording nadat P.B. Botha die setel verteenwoordig het van 19 Augustus 1910 tot voor die verkiesing van 1917. Fourie sou egter net drie jaar L.P.R. bly, want tydens die algemene verkiesing in 1920 wen hy die Volksraadsetel vir die N.P. met 'n meerderheid van 380 stemme bo die dienende L.V., die S.A.P. se Stockenström. In die Volksraad vorder Fourie flink en word kort voor lank voorsitter van die staande komitee oor openbare rekeninge. As voorsitter van 'n kommissie van ondersoek na besproeiing was die stigting van 'n departement van besproeiing grootliks aan hom te danke.

Omdat genl. Jan Smuts se S.A.P. in die verkiesing van 1920 net 41 uit die 134 setels kon wen vergeleke met die N.P. se 44 en die Arbeidersparty se 21, is hy gedwing om met die Unionisteparty saam te werk. Dié samewerking lei tot 'n samesmelting in 1920 van Smuts se party met dié van sir Thomas Smartt.

Aan die einde van 1920 was Smuts gereed om weer stembus toe te gaan en is die datum vir 'n opvolgverkiesing bepaal vir 8 Februarie 1921. Danksy die samesmelting van die twee partye, kon Smuts baie van die driehoekige gevegte van die vorige verkiesing uitskakel en so wen die S.A.P. dan 79 van die 132 setels vir 'n volstrekte meerderheid oor die N.P. se 43 en die Arbeiders se nege. Die Konstitusionele Demokrate het een setel verower. In Somerset behou Fourie die setel met 280 bo P.J.J. Coetzee van die S.A.P.

Administrateur

Adriaan (Attie) Fourie, omstreeks 1927, toe hy administrateur van Kaapland was.

In 1924 staan Fourie vir oulaas as N.P.-kandidaat vir die Volksraad in Somerset en wen met 1 930 stemme vergeleke met die S.A.P. se T.W. Bell se 1 234 vir 'n meerderheid van 696. In 1926 volg hy sir Frederick de Waal op as administrateur van Kaapland vir die Pakt-regering van genl. J.B.M. Hertzog en die Arbeiders. Sir Frederick was die eerste Kaaplandse administrateur en het in 1925, ná 'n ampstyd van ruim 15 jaar, bedank toe hy nagenoeg 72 jaar oud was. Hy is op 5 April 1932 oorlede.

Administrateur Fourie se dienstyd was van korte duur, want in 1929 bedank hy uit dié amp toe genl. Hertzog hom uitnooi om minister van mynwese en nywerhede in die Pakt-regering te word as plaasvervanger van F.W. Beyers, wat op 1 Augustus 1929 uitgetree het weens swak gesondheid. Ten einde na die Parlement terug te keer, aanvaar Fourie sy opvolger as Kaaplandse administrateur, J.H. Conradie, se setel, Gordonia. In die tussenverkiesing wat op 1 Oktober 1929 op Conradie se bedanking as L.V. vir Gordonia volg, word Fourie onbestrede verkies. As minister dra hy by tot die stabilisering van die diamantbedryf deur sy aanmoediging van plaaslike diamantslyp-aanlegte en sy ooreenkoms met die diamantprodusente.

Koalisieregering

Adriaan Fourie het in 1933 minister van handel en nywerheid geword in die Smelter-kabinet.

Fourie behou sy kabinetspos toe genls. Hertzog en Jan Smuts in 1933 'n koalisie sluit om die ekonomiese gevolge van die Groot Depressie die hoof te bied. Buiten Hertzog en Smuts, as premier en adjunkpremier, het 'n gelyke getal lede van die N.P. en S.A.P. in dié kabinet gedien.

Dr. D.F. Malan, leier van die Kaaplandse Nasionale Party, het nie die samewerking openlik teengestaan nie en in die verkiesing van 17 Maart 1933 het hy sy ou setel, Calvinia, as koalisie-kandidaat behou. Anders as Fourie, wat nie na Somerset teruggekeer het nie, maar in Gordonia gebly en onbestrede as N.P.-koalisiekandidaat verkies is, was Malan egter nie bereid om ’n pos in die nuwe kabinet te aanvaar nie. Tydens die verkiesing het die koalisie-kandidate 138 setels uit 150 verower. Hiervan was 75 Nasionaliste, 61 Sappe en twee Cresswell-Arbeiders.

Die opposisie het slegs ses lede getel: twee opponerende Arbeiders, twee aanhangers van adv. Tielman Roos se Sentrale Party (ook bekend as Roosiete) en twee Natalse Home Rulers. Byna twee jaar lank het die twee hoofpartye in een kabinet saamgewerk, hoewel elkeen sy eie identiteit behou het en hul parlementêre verteenwoordigers afsonderlik gekoukus het. Tydens dié tydperk van samewerking is die Statuswet tydens die 1934-parlementsitting aanvaar in opvolg op die Statuut van Westminster en het dit in plaaslike, Suid-Afrikaanse wetgewing die volle onafhanklikheid van die Unie bevestig.

’n Gesamentlike kongres van die twee partye in Bloemfontein op 5 Desember 1934 het besluit op hul samesmelting in ’n enkele party en so het die Verenigde Suid-Afrikaanse Nasionale Party, kortom die Verenigde Party, tot stand gekom. Sy beleid het die beginsels soos deur die koalisie aanvaar omvat. Van die Nasionale Party, wat op ’n federale grondslag georganiseer was, het net drie van die vier provinsies die samesmelting aanvaar. So het die nuwe party byna dadelik ’n terugslag en verlies aan steun ervaar toe dr. Malan, hoewel hy onder as deel van die koalisie in die verkiesing ’n setel gewen het, geweier het om die nuwe party te steun en die Gesuiwerde Nasionale Party gestig het toe die Kaaplandse party, onder sy leiding, bly voortbestaan het onder sy ou naam.

Individuele Nasionaliste in al die provinsies het by een van die twee partye aangesluit ingevolge elkeen se oortuiging. Fourie, toe L.V. vir Gordonia, het getrou gebly aan genl. Hertzog terwyl Malan en sy 19 volgelinge die Amptelike Opposisie gevorm het. Sommige veral Britsgesinde lede van die ou Suid-Afrikaanse Party, wat onwillig was om saam te werk met eertydse Nasionaliste, het die Dominiumparty onder leiding van kol. Charles Stallard gevorm. Saam met ses goedgesinde onafhanklikes kon die Hertzog-Smuts-regering dus staatmaak op 125 Unie-Volksraadslede se steun. Toe die Verenigde Party op 5 Desember 1934 gestig is, het dit vier vyfdes van die setels in die Unie-Volksraad beheer.

Fourie het as minister van arbeid en van handel en nywerheid in die koalisiekabinet gedien. Dit was die tyd van hoë werkloosheid weens die Groot Depressie. Hy het aan die politieke hoof gestaan van pogings om die armblankes op te hef. Toe die eerste minister, Hertzog, later vir Fourie aanstel as senator om die belange van die swart bevolking te verteenwoordig, het dit tot 'n krisis in die kabinet gelei wat eindelik uitgeloop het op min. Jannie Hofmeyr se bedanking. Dié aanstelling was waarskynlik ná die algemene verkiesing van 1938 waarin die Nasionale Party se J.H. Conradie en Fourie se opvolger as administrateur van Kaapland, hom in Gordonia verslaan het met 'n gerieflike meerderheid van 739 nadat 88,8% van die 6 380 geregistreerde kiesers gestem het.

Uit die Verenigde Party

Die kabinet van genl. J.B.M. Hertzog in 1933, bestaande uit ’n gelyke getal lede van die N.P. en V.P. Adriaan Fourie staan agter genl. Jan Smuts, derde van regs.

In die aanloop tot die Tweede Wêreldoorlog het genl. Hertzog se versigtige hantering van Nazi-Duitsland wrywing tussen hom en genl. Smuts tot gevolg gehad. Hertzog, die eerste minister, het geweier om Brittanje se oorlogsverklaring teen Duitsland in September 1939 te steun. Toe sy mosie op 4 September 1939 met ’n meerderheid van 80 teenoor 67 stemme in die Parlement verslaan is, het hy ook as eerste minister en leier van die Verenigde Party bedank. Weer volg Fourie hom en bedank uit die Verenigde Party. Hertzog het die goewerneur-generaal gevra om die Parlement te ontbind en ’n verkiesing uit te skryf, maar sy versoek is geweier. Saam met Fourie bedank ook die ander oudlede van die Nasionale Party in die kabinet: N.C. Havenga, adv. Oswald Pirow, adv. H.A. Fagan en genl. J.C.G. Kemp.

Hertzog en sy ondersteuners het hulle toe by dr. D.F. Malan en die Nasionale Party in die opposisiebanke aangesluit. Van sy aanhangers stig die Volksparty, wat ten gunste van neutraliteit in die Tweede Wêreldoorlog was. In 1941 smelt die grootste deel van Hertzog se Volksparty saam met die Gesuiwerde Nasionale Party van Malan en vorm die Herenigde Nasionale Party (H.N.P.). Dié hereniging was van korte duur. In 1941 verlaat Hertzog die politiek en sy belangrikste ondersteuners stig onder leiding van N.C. Havenga die Afrikanerparty. Hy het hom later aan die openbare lewe onttrek en op sy plaas Waterval gaan woon waar hy op 21 November 1942 oorlede is.

Nalatenskap

Fourie se grootste bydrae tot Suid-Afrika se ekonomiese lewe was waarskynlik sy baanbrekerswerk tydens sy vroeë jare op Somerset-Oos ten opsigte van die koöperatiewe beweging onder boere. Hy was 'n stigter en die organiserende direkteur van Boere Saamwerk Bpk., 'n koöperatiewe wolmakelaarsvereniging wat later 'n voorbeeld sou wees vir soortgelyke instellings op dié gebied.

Hy was een van twee administrateurs van Kaapland uit Somerset-Oos; die ander was Andries Vosloo van 1970 af, wat ook L.V. vir Somerset-Oos was, en wel van 1953 tot 1970.

Bronne

• Cameron, Trewhella. 1994. Jan Smuts, an illustrated biography. Cape Town, Johannesburg, Pretoria: Human & Rousseau.
• Die administrasie van Kaapland, 1910 - 1960. 1960. Kaapstad: Kaapse Provinsiale Administrasie.
• Goosen, D.P. (red.). 1953. Die triomf van Nasionalisme in Suid-Afrika (1910-1953). Johannesburg: Impala Opvoedkundige Diens (Edms.) Bpk.
• Helpmekaar Gedenkboek. 'n Geskiedenis van die grote reddingsbeweging van die Afrikanervolk met statistieke van die Helpmekaar-beweging. 1918. Kaapstad en Bloemfontein: De Nationale Pers Beperkt.
• Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• Saunders, Christopher (red.). 1994. An Illustrated dictionary of South African history. Sandton: Ibis Books and Editorial Servces cc.
• Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.
• Smith, John (red.) 1974. Somerset-Oos-gedenkboek. 1825-1975. Somerset-Oos: Sentrale Feeskomitee.
• Van Rooyen, Jan J. 1956. Die Nasionale Party. Sy opkoms en oorwinning - Kaapland se aandeel. Kaapstad: Hoofraad van die Kaaplandse Nasionale Party.