Kaapse Rebelle
Die Kaapse Rebelle was manlike Britse onderdane, woonagtig in die Kaapkolonie, wat tydens die Tweede Vryheidsoorlog van 1899 tot 1902 by die magte van Transvaal en die Oranje-Vrystaat aangesluit en die wapen opgeneem het teen Brittanje. Die Kaapse Rebelle het in twee golwe by die Boeremagte aangesluit: die eerste was sowat 10 000 met die uitbreek van die oorlog en het hoofsaaklik uit die distrikte aangrensend tot die Oranje-Vrystaat gekom. Toe die Boerefronte in Maart 1900 verbrokkel, het heelparty van die Kaapse Rebelle na hul tuiste teruggekeer, maar ander het die kommando's na die republieke vergesel en deel geword van die guerrillastryd. Die tweede, veel kleiner golf Kaapse Rebelle van sowat 3 000 het by die Boeremagte aangesluit van Desember 1900 af, waarvan sommige tydens genl. Jan Smuts se inval in die noordweste van die Kaapkolonie in September 1901.
Klassifisering
wysig
Die Kaapse Rebelle kan in twee groepe verdeel word. Eerstens was daar dié wat in die distrikte gewoon het wat die Republikeinse magte tydens die eerste fase van die Driejarige Oorlog beset het en wat met die besetters saamgewerk het, maar tuisgebly het nadat die Boeremagte enkele maande later aan dié distrikte onttrek het. Tweedens was daar dié wat in verskeie dele van die Kaapkolonie tydens die verloop van die gewapende stryd sonder ’n sweem wettige verpligting by die Republikeinse magte teen die Britse magte aangesluit het.
Die eerste groep was bewoners van die volgende distrikte van die Kaapkolonie wat die Boeremagte tussen 1899 en 1900 beset het: Vryburg, Kuruman, Griekwaland-Wes, Gordonia, Prieska, Kenhardt, Colesberg, Albert, Aliwal-Noord, Wodehouse (Dordrecht), Herschel en Barkly-Oos. In dié distrikte het die Republikeinse magte geen algemene diensplig vir weerbare mans ingestel nie. Tog het hulle in sommige gevalle soveel druk toegepas dat inwoners hulself as amptelik opgeroep vir militêre diens geag het. Dié wat nie toegegee het nie, is met rus gelaat.
Teen die einde van die oorlog op 31 Mei 1902 het die tweede groep Kaapse Rebelle 3 437 getel. Van hulle het meer as ’n tiende uit die distrik Calvinia gekom, naamlik 396. Die orige distrikte wat meer as 'n honderd Kaapse Rebelle opgelewer het, was Hay (Griekwastad) met 315, Fraserburg 267, Kenhardt 236, Piketberg 176, Vryburg 154, Barkly-Wes 122, Vanrhynsdorp 115, Murraysburg 122, Clanwilliam 109, Sutherland 103 en Cradock 102. Van die Rebelle wat hulle in Mei 1902 oorgegee het, was die ouderdomme soos volg: een was 12 jaar oud, twee was 13, sewentien was 14, 49 was 15, 117 was 16, 166 was 17, en 226 was 18 jaar oud. Altesaam was 1 087 onder 21 jaar. Altesaam sestien was oor die 60 jaar oud en een oor die 70.
Straf
wysigNadat die Republikeinse magte aan die Kolonie onttrek het, het die Rebelle wat in die eerste groep geval het, lig daarvan afgekom. Geeneen is tereggestel nie en die swaarste straf was twee jaar se tronkstraf en ’n boete van £1 000. Die politieke situasie in die Kaapkolonie was van so ’n aard dat die Britse militêre owerheid dit nie sou waag om swaar strawwe tydens die eerste fase van die oorlog op te lê nie. Die meeste Rebelle is aan die gewone howe uitgelewer. Destyds was die Afrikanerbond aan die bewind en dus was die Kaapse regering teen die oorlog gekant. Ook die breër bevolking se simpatie het by die Republieke gelê. Dit was een van die vernaamste redes waarom die Britte Boerekrygsgevangenes na Britse besittings elders ter wêreld verban het, want hulle was bevrees mense in die omgewing van kampe sou in opstand kom en selfs probeer om gevangenes te bevry. Ietwat later is ’n buitengewone hof ingestel om Rebelle se verhoor te behartig.
In 1901 en 1902 het die oorlog, wat die meeste Britte gemeen het teen Kersfees 1899 oor sou wees, ’n ernstige wending vir die Britse militêre magte geneem. Toe het militêre howe honderde Kaapse Rebelle die doodstraf opgelê, maar lord Herbert Kitchener, die Britse opperbevelvoerder in Suider-Afrika, het dit gerade geag om net 33 Rebelle se doodstraf te laat uitvoer. Tydens die Vrede van Vereeniging is Kaapse Rebelle nie ’n algemene amnestie toegestaan nie. Hulle het wel die versekering gekry dat geeneen tereggestel sou word nie, maar hul leiers sou nietemin voor die buitengewone howe gedaag word. Gewone manskappe kon ’n skuldbekentenis onderteken, waarna hulle lewenslank stemreg sou verloor. Die eindelike getal ontkieserdes was 10 577, maar die straf het net vir vyf jaar gegeld, waarna hulle weer kon stem; dus nog voor Uniewording in 1910. In Natal is 409 rebelle aan hoogverraad skuldig bevind van wie net een tereggestel is. Ook Natalse rebelle het hul stemreg vir vyf jaar verloor.
Die Kaapse Rebelle het reeds tydens die oorlog swaar verliese aan eiendom gely, hoewel slegs enkele Rebelle hul lewe in die gewapende stryd verloor het. Die presies getal is onbekend, maar na raming was dit nie meer as honderd nie.
Krygsgevangenes
wysigDie krygers wat die Engelse gevange geneem en aangehou het, kan in drie kategorieë verdeel word: krygsgevangenes, ongewenstes en geïnterneerdes – sowat duisend burgers en van hul gesinslede, sowat 50 vroue en honderd kinders, wat in September 1900 voor die naderende Britse troepe oor die Zuid-Afrikaansche Republiek se grens by Komatipoort na Lourenco Marques (Maputo) in Portugees-Oos-Afrika (Mosambiek) gevlug het. Die krygsgevangenes in die ware sin van die woord was uitsluitlik burgers van die Boererepublieke wat gevange geneem is terwyl hulle aan die gewapende stryd teen Groot-Brittanje en sy koloniale magte deelgeneem het. Ongewenstes was die mans (en vroue) van die Kaapkolonie wat met die Oranje-Vrystaat en Zuid-Afrikaansche Republiek gesimpatiseer het en in sommige gevalle die wapen opgeneem het teen Brittanje (in dié geval was dit hoogverraad en strafbaar met die dood) en wat dus beskou is as ongewens. Buiten die 360 bandiete wat verban is, het 1 012 tronkstraf in Suid-Afrika gekry en is 379 ter dood veroordeel, van wie 44 (of volgens 'n ander bron 33) eindelik tereggestel is, soos die destyds bekende kmdt. Hans Lötter.
Die krygsgevangenes is aanvanklik in kampe in Suid-Afrika aangehou: in Kaapstad op Groenpunt se meent asook in die Bellevue-kamp op Simonstad, en sommige in tronke in die Kaapkolonie en Natal. Die Kaapse kampe is streng bewaak, maar die buitelandse kampe het minder geleentheid vir suksesvolle ontsnapping gebied, veral dié op eilande. Die bannelinge wat oorsee gestuur is, is aangehou in ses kampe op die Bermuda-eilandgroep, naamlik op die eilande Darrell, Tucker, Morgan, Burtt en Hawkins; op die eiland Sint Helena is hulle in twee kampe aangehou: Broadbottom en Deadwood, en die onversetlikes in Fort Knoll; in Indië was 10 sulke kampe: Umballa, Amritsar, Sialkot, Bellary, Trichinopoly, Shahjahanpur, Ahmednagar, Kaity-Nilgris, Kakool en Bhim-Tal; en op Ceylon (Sri Lanka) vyf: Diyatalawa-kamp en ’n paar kleiner kampe in Ragama, Hambatota, Urugasmanhandiya en Mt. Lavinia (die hospitaalkamp). Die ongewenstes (Rebelle), wat hoofsaaklik uit die distrikte Cradock, Middelburg, Graaff-Reinet, Somerset-Oos, Bedford en Aberdeen gekom het, is gevange gehou op Port Alfred naby Grahamstad aan die Oos-Kaapse kus, maar 360 is ook as bandiete na Bermuda verban.
Op plekke op Sint Helena, Ceylon (Sri Lanka), in die Bermuda-eilande en Indië is hospitaal- of ruskampe ingerig; op ander strafkampe en tronke vir halsstarriges of kampe in streke met ’n ellendige klimaat wat as straf moes dien vir diegene wat nie wou sweer dat hulle nie weer teen Engeland sou veg nie (die onversetlikes of onversoenlikes). Lord Kitchener het self bereken dat 25 000 Boere in al die kampe tesame aangehou is, van wie seuns van net agt jaar en ou manne van oor die 80 jaar. Volgens ander ramings was die getal nader aan 30 000. Ná die Vrede van Vereeniging van 31 Mei 1902 het amper almal (ook die Kaapse Rebelle) die eed van trou aan die Britse kroon afgelê, maar enkeles, die sogenaamde "swearnots", het jare lank in die kampe agtergebly omdat hulle geweier het om dit te doen. Die eerste Boerekrygsgevangenes het einde 1902 na kampe op Simonstad en in Durban teruggekeer en is van daar uitgeplaas onder ’n soort parool. Einde 1904 was daar nog etlike honderde "swearnots" in Indië sodat genl. Koos de la Rey daarheen gestuur is om hulle tot ondertekening te beweeg. Selfs daarna was daar enkeles wat dit nooit gedoen het nie en verhuis het na ander wêrelddele soos die VSA, Duitsland en Java. Die onversetlike Matthys Swart is in 1926 as die heel laaste bittereinder op die Bermuda-eilande oorlede.
Bronne
wysig- (af) Krüger, prof. D.W. 1977. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers Bpk. namens die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
- (en) Potgieter, D.J. 1973. Standard Encyclopaedia of Southern Africa, volume 9. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.